جامعه مدینه و به تبع آن تمام سرزمین حجاز، در فرایند اجتماعىشدن و فرهنگپذیرى اسلامى آموختند که چه رفتارهایى شرعى و کدام رفتار، معارض یا مخالف با مبانى اسلامى است. در این شرایط، معیار رفتارهاى مناسب و رفتارهاى نامناسب در جامعه اسلامى شکل گرفت. بهترین الگو و روش براى پذیرش مفاهیم نو و هنجارهاى منطبق بر شرع مقدس اسلام، آموزهاى قرآنى و سیره پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله بود. مهمترین اقدام اولیه پیامبراعظم صلىاللهعلیهوآله براى نهادینه کردن دین و شرعیات یا گرامى داشت هنجارها و ارزشهاى منطبق با آموزهاى قرآنى، اجراى دقیق نظارت اجتماعى بود. در این میان، دو سؤال اساسى مطرح خواهد شد:1 ـ عامل مؤثر بر نظارت اجتماعى در دولت نبوى چه بود؟ 2 ـ شیوه پیامبراکرم صلىاللهعلیهوآله در اجراى نظارت اجتماعى چگونه بود؟
تبیین مسئله تحقیق بر این دو فرضیه مبتنى است که اولاً: ساخت هنجارمند جامعه مدینه و توسعه نظم و انضباط اجتماعى و حتى نظارت نهادى واسطهاى در اجراى نظارت اجتماعى مؤثر بود، ثانیا: پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله با دو شیوه رسمى و غیر رسمى ـ علاوه بر نظارت اجتماعى ـ به برقرارى نظام عمومى و همنوایى رفتار نومسلمانان با هنجارهاى تازه شکل گرفته در جامعه اسلامى، مبادرت ورزید.
نیاز انسانها به مواهب طبیعى، اقتصاد و معیشت در زندگى مادى، امرى ضرورى است و در این اصل کلى تفاوتى میان انسانها نیست. آنچه منشأ تفاوت در اخلاق اقتصادى انسانهاست نوع رفتار آنان در کسب روزى و معیشت و درآمد، و نیز چگونگى بهرهگیرى و مصرف است. پیامبراعظم صلىاللهعلیهوآله در این دو عرصه (درآمد و مصرف) ویژگىهاى درسآموزى دارد. ایشان در عرصه درآمد، همچون دیگران به فعالیتهایى مانند چوپانى، تجارت و زراعت اشتغال داشت، و ضمن این که از جلب روزى از راههاى معنوى نیز غافل نبود، به وقت ضرورت، قرض هم مىکرد. اهتمام آن جناب بر حلال بودن درآمد قابل توجه است. در عرصه مصرف نیز قناعت و ساده زیستى، عدالت و احتیاط در مصرف بیت‌المال، پرهیز از اسراف و تبذیر، و بالأخره انفاق در راه خدا از اصول قابل توجه در سیره اقتصادى پیامبر اعظم صلىاللهعلیهوآله است.
یکى از مهمترین تهدیدهاى نهضت رسولخدا صلىاللهعلیهوآله ، بازگشت امت اسلامى به معیارهاى جاهلى و سر برآوردن ریشههاى غیر انسانى آن دوران بود. جامعهاى که رسولخدا صلىاللهعلیهوآله اسلام را در آن عرضه کرد، جامعهاى قبیلهاى بود. در آن جامعه، سنت به منزله زیر ساخت همه مقولههاى فرهنگى و اجتماعى عمل مىکرد. سنت جاهلى که در جامعه جزیرة العرب، ریشهدار و عمیق بود، در زمان پیامبر عامل بازگشت و ارتجاع شد.
رسولخدا صلىاللهعلیهوآله از آغاز بعثت، تلاش کرد اعمال و معیارهاى جاهلى را محدود کند. ایشان در این راستا، بیش از سایر انبیا و نهضتها موفق بود، با وجود این، سنتهاى جاهلى کاملاً نابود نشد. دو عامل، یکى حضور عناصر تحولناپذیرفته (مشرکان، منافقان و اهل کتاب) و دیگرى وجود بقایاى باورها، اندیشهها و سنتهاى جاهلى سبب بازگشت جامعه به معیارهاى جاهلى شد و تهدیدى بزرگ براى نهضت پیامبر گردید.
بازگشت به جاهلیت با دور شدن از زمان رسولخدا صلىاللهعلیهوآله بیشتر گریبانگیر جامعه اسلامى شد. از نظر پیامبراعظم ریشههاى رجعت، هواپرستى و دنیازدگى بود که همواره به عنوان عاملى ارتجاعى در نهضتهاى الهى دیده مىشود.
خالد بن ولید یکى از اشراف زادگان بنىمخزوم بود که تا پیش از پذیرش اسلام در سال هشتم هجرت همواره در کنار دشمنان سر سخت پیامبر صلىاللهعلیهوآله علیه آن حضرت فعالیت مىکرد. پس از قبول اسلام، در نبردهاى مهم حنین و موته و سریه بنىجذیمه و محاصره طائف ایفاى نقش کرد.
عملکرد او در سریه بنىجذیمه و کشتن سى نفر بىگناه و عدم قصاص وى از سوى رسولخدا صلىاللهعلیهوآله و نصب مجدد او به عنوان فرمانده در محاصره طائف، به صورت یک معضل تاریخى در آمده و ذهن پژوهشگران را به خود مشغول ساخته است. البته تحلیل مورخان اهلسنت و شیعه و چگونگى پرداختن آنان به مسئله خالد کاملاً متفاوت است. آنچه در نوشتار حاضر مطرح شده بررسى عملکرد خالد در سریه بنىجذیمه و چگونگى برخورد پیامبر صلىاللهعلیهوآله با این مسئله و تحلیلهاى مورخان شیعه و سنى در این زمینه است.
اصحاب صفّه تهیدستانى بودند که به صفّه مسجدالنبى پناه برده، مورد توجه ویژه رسولخدا صلىاللهعلیهوآله بودند. بنابر مشهور، پدید آمدن صفّه در پى افزایش کسانى بود که توانایى اداره زندگى و گذران امور خویش را نداشتند یا تمایل داشتند اوقاتى را در مسجدالنبى سپرى کنند. در شأن اصحاب صفّه آیه نازل شده و باعث افتخار آنان بود و حتى پس از بر چیده شدن صفّه نیز براى آنان امتیاز محسوب مىشد. تعداد اصحاب صفّه به دلایل مختلفى کم و زیاد مىشد. برخلاف مشهور گویا صفّه در داخل مسجد قرار نداشته، بلکه در جوار مسجد واقع شده بود. به نظر مىرسد اصحاب صفّه در برخى اوقات، اشتغالات و درآمدهایى داشتهاند، اما از مهمترین مشغلههاى آنان تعلیم قرآن و عبادت بوده است. اهل صفّه رزمندگان همیشه آماده نیروهاى اسلام بوده و خود را به شرکت در غزوات پیامبر صلىاللهعلیهوآله ملزم کرده بودند. با پیشروى اسلام و فتوحات اسلامى و از میان رفتن نیاز مالى اهل صفّه ظاهرا موضوع اهل صفّه نیز از میان رفت. گرچه ممکن است محل صفّه تا دورههاى بعد پابرجا بوده باشد، اما وجود اهل صفّه در زمانهاى بعد بعید مىنماید. امتیاز اهل صفّه و شاید حالات برخى از آنان انگیزهاى براى ادعاى ارتباط صوفیان با اهل صفّه شده است، اما چنین دیدگاهى مورد پذیرش همگان نبوده و درست به نظر نمىآید.
نویسندگان اروپایى، کشیشان و مبلغان مسیحى در طول قرنهاى متمادى مسئله ازدواجهاى پیامبراکرم صلىاللهعلیهوآله ، به خصوص ازدواج ایشان با زینب بنت جحش (زن مطلقه پسر خواندهاش زید) را همچون حربهاى براى حمله به شخصیت والاى آن حضرت به کاربرده و کوشیدهاند ایشان را به شهوتپرستى و زندوستى متهم کنند.
اما در یکى دو قرن اخیر که اسلامشناسى شرقشناسان با پژوهشگرى بیشترى قرین شده، تعدیلهایى در دیدگاههاى آنان درباره ازدواجهاى پیامبراکرم صلىاللهعلیهوآله نیز صورت گرفته است، به گونهاى که گروهى از آنان مستقیما یا تلویحا آن جناب را از تهمت شهوترانى مبرا دانسته و برخى از آنان معتقدند که اصلاحات و تحولاتى را که اسلام در ازدواج پدید آورد باید با توجه به سوابق ازدواج در عربستان و نوعى نگاه اجتماعى بررسى کرد. بدین ترتیب به نظر مىرسد که نتایج تحقیقات اسلام شناسان غربى در قرن بیستم، آنان را در بسیارى از موارد با عقاید مسلمانان در این باب همگام کرده است
سیرهنگارى به عنوان یکى از شاخههاى مهم تاریخنگارى اسلامى، در رویکرد مسلمانان به تاریخپژوهى و مطالعات تاریخى نقش مهم و ارزندهاى ایفا کرده است. به عبارت دیگر، سیرهنگارى که با ثبت و ضبط سیره پیامبر صلىاللهعلیهوآله آغاز شد، مدخل و دروازه پهناورى بود که مسلمانان از مسیر آن به مطالعه و بررسى دیگر رخدادها و تدوین آنها راغب شدند. در این مقاله، نگارنده کوشیده است تا معنا و مفهوم سیره، علل و عوامل پیدایش و شکوفایى سیرهنویسى، ویژگىها و مشخصههاى کتابهاى سیره و معدود مطالب مرتبط دیگرى را مورد بررسى و پژوهش قرار دهد. یافتهها مبیّن آن است که در پیدایش و شکوفایى سیرهنویسى، شناخت و عمل به سنت و سیره پیامبر صلىاللهعلیهوآله (به عنوان دومیّن منبع حُکمى مسلمانان) عامل مهم و اصلى بوده است. عامل مزبور موجب شده تا از صدر اسلام تاکنون آثار فراوانى به رشته تحریر در آید. در بیان ویژگىها و مشخصههاى کتابهاى سیره مىتوان به مواردى، همانند کاربرد و استفاده از شیوه حدیثى و خبرى در طرح رخدادها و حوادث، قرار گرفتن مطالب در هاله تقدّس، دخالت داشتن گرایشهاى فکرى ـ عقیدتى و سیاسى در طرح یا عدم طرح برخى وقایع و حوادث و تلاش معدودى از سیرهنویسان متأخر در پیرایه زدایى و تحلیل گزارشها اشاره داشت.
هدف این مقاله، بیان تاریخ پیامبراسلام صلىاللهعلیهوآله نیست، هدف بیان قواعد روش معرفت تاریخى در قرآن کریم است. از این رو ابتدا چهار قاعده زیر بیان شده است:
1ـ از نظر قرآن کریم همه حوادث گذشته بشر، حادثه تاریخى نیست (نظر شهید صدر)؛
2ـ معیار تشخیص حادثه تاریخى، حاکمیت سنتهاى تاریخى بر آن حادثه است (استدلال شهید صدر)؛
3ـ برخلاف نظریه فیلسوفان جدید تاریخ غرب (هیوم، پروفسور کار و دیگران) که عقیده به نقش خدا در تاریخ نداشته و همه تاریخ را ملک بشر مىدانند (نظریه تفویض در تاریخ) از نظر قرآن کریم خداوند براى هدایت بشر و پیروزى پیامبران الهى در مرحله ابلاغ رسالت، حوادث تاریخى خاصى بهوجود مىآورد (مانند گلستان شدن آتش بر ابراهیم و غرق شدن فرعون در دریا و نجات حضرت موسى و بنىاسرائیل)؛
4ـ عدم تضاد قوانین تاریخى، مشروط به اراده و اختیار انسانها در تاریخ.
غزوه بدر در تاریخ پیامبراسلام صلىاللهعلیهوآله به عنوان نمونهاى براى تطبیق این قواعد ذکر شده و هدف، بیان تاریخ غزوه بدر نیست. ضمنا در جریان بررسى غزوه بدر در قرآن، دیدگاه مورخان اسلامى درباره این حادثه مطرح و تضاد آن دیدگاه با نظریه قرآن بیان شده است.
یکى از حوزههاى بسیار مرتبط با مطالعات تاریخى، حوزه علوم حدیث است. انبوه احادیث مرتبط با وقایع صدر اسلام، اطلاعات فراوانى را پیش دیدگان علم پژوهان باز کرده است. در این میان، برخى محققان برآنند تا با استفاده از منابع حدیثى به حل معضلات تاریخى کمک کنند. این کوشش، دریچهاى است براى پیوند دوباره تاریخ و روایت حدیث، البته از منظرى جدید. گاه در روایت وقایع صدر اسلام تناقضهایى دیده مىشود که ذهن و فکر اندیشمندان را به خود جلب مىکند. نبرد بدر یکى از آنهاست. نبرد بدر در وقایع صدر اسلام جایگاهى بس مهم دارد. با این حال، وجود برخى تناقضها در روایتِ جزئیات آن سبب شده تا مقاله حاضر به بحث و پاسخگویى آن مسائل بپردازد.
تاریخ تحلیلى اسلام مشهورترین کتاب دکتر سیدجعفر شهیدى است که طى سالیان اخیر همواره به عنوان متن درسى براى آموزش تاریخ اسلام از آن استفاده مىشود. در این مقاله، این کتاب از دو منظر، نقد و بررسى شده است:
1ـ از منظر عناصر بیرون از متن (نویسنده، ناشر، خوانندگان و گفتمانى که اثر متعلق به آن است)؛
2ـ از منظر عناصر موجود در متن (عنوان، ادبیات موضوعى، ادبیات کتاب، محتوا، روش و کمیت اثر).
اصل مقاله انگلیسى، تلخیصى است از پایان نامه کارشناسى ارشد اندریاس گورکه که در دانشگاه هامبورگ به سال 1996م به آلمانى نگاشته است.(3)پیش از این تحقیق، چندین پژوهش درباره واقعه حدیبیه انجام شده که نویسنده، فهرستى از آنها را آورده است. در برخى پژوهشىهاى پیشین با بازسازى واقعه حدیبیه بر مبناى منابع متقدم، سعى شده روایتى منسجم از واقعه عرضه شود. این روایت، ترکیبى از روایات مختلفِ برگرفته از منابع متقدم تاریخى است که در آن، عناصر اصیل واقعه حدیبیه با افزودههاى بعدى درهم آمیخته است. نویسنده در این تحقیق، کوشیده است با پیادهسازى روش تحلیل متن و اسناد، روایت حدیبیه را از کهنترین منبع آن، بازسازى کرده و با تفکیک اجزاى مختلف تشکیل دهنده روایت، عناصر تاریخى و اصیل آن را از بخشهاى غیر تاریخى و نامعتبر، تمیز دهد.
مدخل «محمد» دانشنامه بریتانیکا نوشته سیدحسین نصر مىباشد که با رویکرد پدیدار شناسنامه به زندگىنامه پیامبر صلىاللهعلیهوآله و تأثیر شخصیت ایشان در دین اسلام و زندگى مسلمانان پرداخته است. نویسنده، زندگى پیامبر را از سالهاى آغازین حیات تا واپسین روزهاى زندگى بررسى کرده و در جاى جاى نوشتار، کوشیده است پیامبر صلىاللهعلیهوآله را با توجه به نگاه مسلمانان به ایشان تحلیل و بررسى کند. بررسى نقش شخصیت پیامبر در اسلام و بین مسلمانان، بررسى پیامبر و قرآن، و پیامبر و سنت و حدیث وى و همچنین نقش پیامبر در فقه و الهیات اسلامى و تأثیرات شخصیت اخلاقى و معنوى ایشان در اسلام از مباحث دیگر این مقاله است.
