چرا نظام مشروطه خواسته‌ها و آرزوهای مشروطه‌خواهان را برنیاورد؟ این نوشتار با گزینش برخی از دورنمایههای موجود در مقالات روزنامه‌های عصر مشروطیت اصفهان (1325 تا 1332ق)، مانند وظیفه شهروند در دولت مشروطه، نهضت خودکفایی اقتصادی، مدرسه و تأثیر آن در نظام مردم‌سالار، پرهیز از بی‌کاری، امنیت و نظام اداری ناقص و دردسرساز، پاسخ‌های فراوان این روزنامه‌ها را بدین پرسش برمی‌رسد و زمینه‌های فکری پیدایی خودکامگی (دیکتاتوری) رضاخان را از پس واژگان و جملات این مقالات آشکار می‌سازد؛ زیرا گزارش‌هایی درازدامن درباره آغاز شور و شوق مشروطه‌خواهی تا پایان هرج و مرج و آشفتگی چند ساله پس از مشروطه، در آنها میتوان یافت.
غربیان از دیرباز به شناخت شرق توجه کرده و کارها و پژوهش‌های فراوانی در این‌باره سامان داده‌اند که آنها را «شرق‌شناسی» و در سرزمین‌های اسلامی «مطالعات اسلامی» می‌خوانند. این نوشتار بر آن است که با تبیین و تعریف این پدیده، دگرگونی‌های مفهومی و عوامل، انگیزه‌ها و تطور تاریخی‌اش را بررسد.
این پژوهش‌ها از نخستین عصرهای باستان آغاز شده، دورهای میانی این عصر را گذرانده و دوره مطالعات نوبنیاد را درباره شرق و اسلام (کلاسیک و آکادمیک) در برگرفته و بر پایه اوضاع گوناگون در هر زمانی متفاوت شده است. خاورشناسان غربی به انگیزههای گوناگونی به این مطالعات می‌پردازند و از این‌رو، این نوشتار در پایان، ارتباط اسلام و مسیحیت و واکنش‌های کلیسا را در برابر اسلام وامی‌کاود و شیوه‌های تازه این رویارویی ارزیابی می‌کند.
خراسان بزرگ در قرن سوم هجری (نهم میلادی)، از سلسله‌ای ایرانی‌نژاد به نام سامانیان فرمان‌پذیر شد. این خاندان که خاستگاهی دهقانی داشتند، در چالشهای موجود در خراسان بسیار تأثیر گذاردند. پشتیبانی خلافت عباسی از این دودمان موجب قدرت یافتنشان در ماوراءالنهر شد و سرانجام به پشتوانه اشراف زمین‌دار و طبقات عالیه خراسان، حکومت خود را بنیاد نهادند. ویژگی‌های جغرافیایی خراسان بزرگ؛ یعنی زمین‌های گسترده کشت‌پذیر و جای گرفتن بر سر راههای تجاری شرق و غرب موجب شد که سامانیان در جایگاه اقتصادی بسیار بلندی بنشینند. امنیت برآمده از اقتدار این خاندان، رشد و توسعه شهرها را به دنبال آورد و اقتصاد شهری رونق یافت. گرایش خاندان‌های اشرافی ایران مانند سامانیان به آیین‌های کهن ایرانی و پشتیبانی آنان از اهل دانش و ادب، موجب پرورش و گرایش بسیاری از دانش‌مندان و ادیبان شد. خراسان بزرگ در این عهد به اوج رشد و شکوفایی فرهنگی رسید. فرهنگ و ادب پارسی در این دوران به اندازه‌ای نیرو گرفت که قرن‌ها پس از آن نیز ناتوان نگردید و در همه حکومت‌های پسین ایران تأثیر گذارد.
سمرقند و بخارا، از شهرهای هویت‌دار و حادثه‌ساز شرق اسلامی‌اند که در درازنای تاریخ برجسته خود فراز و نشیبهای گوناگون را پیموده و تاریخ و ادب از آنها به افتخار یاد کرده‌اند. این دو شهر بزرگ از مهم‌ترین شهرهای ماوراءالنهر به شمار می‌روند که همواره با اسطوره‌ها و تاریخ ایران همراه بوده و شاعران، عالمان و دانش‌مندان نام‌دار پارسی‌زبان فراوانی در دامان خود پروردهاند.
بی‌گمان، شناخت بهتر و روشن‌تر ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی و پیشینه تاریخی این شهرها، زمینه درک بهتر دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی آنها را فراهم خواهد آورد. این پژوهش با ارزیابی جغرافیای تاریخی سمرقند و بخارا، اهمیت سیاسی، فرهنگی و تاریخی آنها را برمی‌رسد.
دکتر مصطفی عبدالغنی در این نوشتار به نقل از دکتر عبدالخالق‌لاشین وضع تاریخنگاری مصر را در این روزگار، در سه دوره برمی‌رسد. دوره نخست (1835-1919) با ظهور رفاعةالطهطاوی و شاگردان وی آغاز میشود. دوره دوم (1919-1960) را با آمدن «مورخ متخصص و حرفه‌ای»، از دوره پیشین میتوان بازشناخت و دوره سوم، هنگامه گسترش شتابنده علوم و تأثیرگذاری آنها در یک‌دیگر است.
حافظ ابرو، مورخ ایرانی قرن نهم هجری، در استوار شدن اندیشه تاریخنگاری توصیفی ـ تحلیلی در عصر تیموری، بسیار تأثیر گذارد. این نوشتار با توجه به جایگاه تاریخ نگاری مهم او در جهان اسلام، میکوشد که زندگی، خاستگاه اجتماعی، روش و بینش تاریخنگاریاش را بررسد. حافظ ابرو با برخورداری از منظومه فکری ـ تاریخی و روشی تاریخنگارانه، از نوشتههای تاریخی سده نهم فراتر رفت و سبک وی، به نمونه برجسته تاریخنگاری دراین عصر بدل شد.
تلاش برای گرفتن امتیاز نفت شمال، از چالشهای نفتی ایران در 1300 تا 1303 خورشیدی بود که هرچند تلاشی آگاهانه برای آوردن امریکا به صحنه اقتصادی ـ سیاسی این کشور و کاستن از فشار شوروی و انگلستان به شمار میرفت، همچون دیگر کوششهای ایران به شکست انجامید.
عوامل گوناگونی در شکست قرارداد نفت شمال تأثیر گذاردند که از دید کلان، آنها را به داخلی و خارجی میتوان تقسیم کرد. مخالفت کشورهایی مانند انگلستان و شوروی از عوامل خارجی شمرده میشود. بررسی این عوامل در چارچوب این نوشتار نمیگنجد و تنها یکی از عوامل داخلی؛ یعنی تأثیرگذاری سلیمان میرزا در فرآیند امتیازگیری در اینجا بررسی خواهد شد.
