تاریخ پژوهان

پس از درگذشت آخوند خراسانی، بیش‌تر شیعیان جهان از آقا سیدمحمدکاظم طباطبایی تقلید کردند و مقلدان و عالمان شیعی، مرجعیت عام ایشان را پذیرفتند. کتاب ارزش‌مندشان، عروة الوثقی، دستگیره استواری است که مراجع بزرگ شیعه در دوران اخیر، مرجعیت خود را با نوشتن و انتشار حاشیه بر آن اعلام می‌کنند. صاحب عروه، از روی‌دادهای سیاسی ایران عصر مشروطه آگاه و دیدگاه و روی‌کردش درباره آنها، به آرا و نظرهای شیخ فضل‌الله نوری بسیار نزدیک بود. این مقاله با گزارشی کوتاه از زندگی‌نامه علمی و سیاسی آقا سید احمد، فرزند صاحب عروه، به گزارش گزیده‌ای از نامه‌های وی درباره این رخدادها و کوشش‌های شیخ فضل‌الله می‌پردازد. وی این نامه‌ها را از تهران به نجف می‌فرستاد و پدرش را از ماجراهای سیاسی تهران آگاه می‌ساخت.

مذاکرات مجلس نخست که بخشی از آن، هم‌زمان با مذاکرات نخستین مجلس بنیاد یافته صورت پذیرفت ، از مهم‌ترین سندهای تاریخ حقوق اساسی به شمار می‌رود. این سند به دنبال توجه به پژوهش‌های تاریخی و هم‌زمان با صدمین سالگرد جنبش مشروطه، به کوشش غلام حسین میرزا صالح، ویراسته و به سرمایه انتشارات مازیار در 1384 چاپ شد. مذاکرات مجلس اول در همان روزگار نیز در روزنامه مجلس منتشر می‌شد و پس از آن نیز مجلس، آنها را در جُنگی گرد می‌آورد. پژوهندگان تاریخ مشروطه از دهه‌های پیش امیدوار بودند که «چاپ تازه و کامل‌تری از صورت مذاکرات مجلس مؤسَّس انتشار یابد. برخی اسناد مهم و متن طرح قوانینی که به مجلس داده شد، اما تصویب آنها مجمل ماند، باید به آن افزوده شود ». چنان‌که روشن خواهد شد، کاستی‌های مذاکرات نخستین مجلس مؤسس، از دیدگاه تاریخ حقوق اساسی، بسی بیش از این است، اما به‌رغم همه کمبودهای متن مذاکرات، باید پرسید که ویراستار در این چاپ تازه، کدام سندها را بر چاپ پیشین آن افزوده و تا چه اندازه آن خواسته را بر آورده؛ یعنی آیا میرزا صالح توانسته است که سندی کامل‌تر و متفاوت با نمونه سده پیش از خود به پژوهش‌گران عرضه کند؟

نظرها و سخنان گوناگونی پس از برپایی انقلاب مشروطه‌، به انگیزه اصلاح و سامان‌دهی کارهای کشور عرضه شد. مشروطه‌خواهان، اصلاح ساختار سیاسی را از مهم‌ترین کارها می‌شمردند و از این‌رو، ساختار کهن قدرت را که از آن با نام «نظام استبدادی» یاد می‌شد، به شیوه‌های مختلف نقد می‌کردند. روزنامه‌های این دوران، مهم‌ترین ابزار مشروطه‏خواهان برای رساندن پیامشان به مردم به شمار می‌آمدند. این جستار، نگرش روزنامه‌های مهم تهران را در توصیف دولت مشروطه و ویژگی‌های آن در دو دوره مجلس اول و دوم (1329-1324 ه.ق) برمی‌رسد. بر پایه این پژوهش، آن روزنامه‌ها با پس زدن نظام استبدادی، به شناساندن دولت مطلوب خود به مخاطبانشان می‏پرداختند که بر پایه اوضاع متفاوت حاکم بر دو دوره مجلس، در دوره نخست از آن با نام «دولت مشروطه» یاد می‌کردند و در دوره دوم آن را «دولت ملی» می‌خواندند.

تاریخ‌نگاری حسن‌بیگ روملو، مورخ و قورچی دربار شاه طهماسب و شاه اسماعیل دوم صفوی، در سنجش با تاریخ‌نگاری‌های دوره صفویه از سبک ویژه‌ای برخوردار است. روملو به مسائل نظامی توجه می‌کرد و از همین روی، افزون بر شکل ظاهری و نگارشی تاریخ او، محتوای آن نیز از منصب قورچی‏گری وی تأثیر پذیرفته و مسائل مربوط به منصب او با تاریخ‌نگاری‌اش گره خورده است. البته او به طرح هدف‌دارانه و برجسته ساختن برخی از مسائل سیاسی می‌پرداخت که از دید خودش مهم می‌نموند؛ مسائلی که در تذکره شاه طهماسب نیز به روشنی خود می‌نمایند. قلم مورخ با محتوای این تذکره هم‌سوست و او با این کار، به مصلحت نظام دولت صفوی توجه کرده است.

دولت‌های اروپایی با کشف راه‌های دریایی از سده دهم هجری (شانزدهم م)، راه‌های تازه‌ای برای دست‏یابی به سود از راه تجارت با ملت‌های مشرق یافتند. کشف و گشایش این راه‌ها، عثمانی را از سود ترانزیت محروم می‏کرد و از رونق اقتصادی و تجاری آن می‌کاست؛ زیرا قوای عثمانی همواره از شرق تقویت و تجدید می‏شد. قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی)، دوره اوج شکوه و قدرت عثمانی به شمار می‌رفت. کشف راه آبی از جنوب قاره آفریقا، پیدا شدن انگلیسیان از راه شمال روسیه؛ یعنی بندر آرخانگلسک و پیدایی راه‌های اقیانوسی با کشف قاره امریکا، برخی از آن راه‌های تازه بود. روسیه نیز در همین زمان، قلمرو خود را به سوی «خانات قفقاز» گسترش داد. فعال شدن این راه‌ها، عثمانی را از منافع تجاری شرق و غرب محروم می‌ساخت. عثمانی برای رفع این موانع، نخست به گسترش قلمروش در دریای مدیترانه پرداخت، سپس راه تجاری دریای سرخ را ضبط و مهار کرد و برای نگاه‌داری مسیر تجاری قدیم آسیای مرکزی، در سمت شرق؛ یعنی قفقاز به تاخت و تاز پرداخت تا ارتباطش را با سرچشمه سرمایه تاریخی خود در آسیای میانه حفظ کند.