فرهنگ پژوهش

فرهنگ پژوهش

فرهنگ پژوهش زمستان 1397 شماره 36 ویژه علوم اجتماعی

مقالات

۱.

مقایسه نسبت فرد و جامعه در اندیشه علامه طباطبایی، شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی

نویسنده:

کلیدواژه‌ها: عاملیت ساختار فرد جامعه علامه طباطبایی شهید مطهری آیت الله مصباح یزدی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۵۱ تعداد دانلود : ۴۵۷
بحث عاملیت و ساختار همچنان در اندیشه اجتماعی مدرن به عنوان یکی از مهم ترین مباحث و نزاع های نظری علوم اجتماعی در جریان است. این بحث در پارادایم فکری اسلامی تحت عنوان نسبت «فرد» و «جامعه» مطرح می شود. در بین متفکران اخیر اسلامی، کسانی که به صورت خاص و ممحّض به بحث فرد و جامعه و نسبت میان این دو و وجود این دو پرداخته اند، علامه طباطبایی، شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی هستند. علامه طباطبایی وجود حقیقی برای جامعه قائل است؛ قول به اصالت جامعه و اصالت فرد می دهد؛ و تعیین کنندگی و نیروی بیشتر و غلبه را به جامعه می دهد تا اراده و عاملیت فردی. شهید مطهری نیز به وجود حقیقی جامعه و اصالت جامعه و اصالت فرد باور دارد؛ اما به خلاف علامه طباطبایی نقش اختیار، اراده و عاملیت فردی را در نسبت با تحمیل و فشار جامعه بیشتر دانسته و حکم به غلبه ی بیشترِ آن می دهد ولی آیت الله مصباح یزدی وجود حقیقی جامعه را نپذیرفته، وجود آن را اعتباری می داند و اصالتی برای آن قائل نیست، فلذا تمام غلبه و تعیین کنندگی را به اراده و عاملیت فردی می دهد.
۲.

بررسی مؤلفه های پست مدرن

کلیدواژه‌ها: مدرتیته پست مدرنیسم هایدگر فراروایت شالوده شکنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۷۳
بعد از ظهور رنسانس جریانی برای مقابله با فضای سنتگرای آن دوران بوجود آمد که به نوعی دین ستیز بود و مدرنیسم نام گرفت. بعد از سیطره چند قرنی این پدیده به مرور روشنفکران از فضای به شدت عقل گرا و مطلق گرای مدرنیسم به ستوه در آمدند و به خرد ستیزی روی آوردند که این فضا به تدریج پست مدرن نام گرفت .جریان پست مدرنیته به عنوان یک اندیشه معاصر غربی، تقریبا در سال 1970 گسترش یافت و بر شناخت، فرهنگ، رسانه، هنر، روابط سیاسی و اجتماعی و ... انسان غربی تاثیر گذاشت. در خصوص نسبت این اندیشه با مدرنیته، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد، عده ای مثل نیچه، فوکو و لیوتار اعتقاد دارند که پست مدرنیسم به معنای گسست از مدرنیته و بعضی مثل هابرماس مدعی هستند که پست مدرنیسم به معنای مدرنیته متاخر یا ادامه منطقی مدرنیسم و اتمام پروژه ناتمام آن است. در هر صورت این جنبش به مرور تبدیل به یک جریان شد. هر جنبش فکری دارای متفکرانی است که با نظرات و ایده های خود باعث گسترش و قوام آن جنبش شده اند.در این مقاله که از روش توصیفی-تحلیلی استفاده می شود ابتدا شش متفکر از جریان پست مدرن، هایدگر، فوکو، لیوتار، دریدا، بودریار، رورتی که تقریبا از دیگران مهمتر هستند بررسی می شود و در ادامه به مهمترین نظرات آنها پرداخته می شود.در پابان ازلابه لای این نظرات و ایده ها به مبانی و اصول این مکتب از قبیل:نفی فراروایتها، شالوده شکنی، نسبی گرایی و ... پرداخته می شود.
۳.

بررسی انتقادی کاربست نظریه اقتدار وبر در تحلیل انقلاب اسلامی

نویسنده:

کلیدواژه‌ها: اقتدار کاریزماتیک اقتدار قانونی اقتدار سنتی انقلاب اسلامی ایران ماکس وبر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۷۵ تعداد دانلود : ۲۴۲
انقلاب اسلامی ایران بر اساس نظریه اقتدار وبر مورد تحلیل های مختلفی توسط اندیشمندان ایرانی واقع شده است. به طور کلی می توان این تحلیل ها را به دو دسته تحلیل های انطباقی یا تسلیم پذیر و انطباقی انتقادی تقسیم کرد. منظور از تحلیل های انطباقی تحلیل های است که سعی در انطباق کامل نظریه وبر همراه با نظام ارزشی وی بر جامعه ایرانی هستند. منظور از انطباقی انتقادی، تحلیل های است که نظریه اقتدار وبر را پذیرفته اند ولی سعی دارند با ارزش های ایران اسلامی آن را هماهنگ سازند. اما به تحلیل های متأثر از وبر در ایران نقدهای جدی وارد است که برخی از آنها عبارت از: ۱- تناقض با اصل نظریه اقتدار وبر ۲- عدم فهم صحیح نظریه اقتدار وبر ۳- نگاه ایدئولوژیک و ارزشی به تحلیل جامعه شناسی سیاسی و خلط آن با مباحث فلسفه سیاسی ۴- عدم نگاه جامع به خصوصیات رهبری انقلاب و عدم فهم صحیح نهاد مرجعیت در شیعه، می باشد. البته باید متذکر شد که برخی از انتقادهای وارد شده بر تحلیل های مبتنی بر نظریه اقتدار وبر در مورد انقلاب اسلامی ایران صحیح نمی باشد. بعضی از این انتقادها از قبیل نقدهای فقهی فلسفی می باشد که در این مقاله به آن پرداخته ایم.
۴.

بررسی عوامل جامعه شناختی بر نگرش نسبت به لباس روحانیت در تجربه زیسته همسران طلاب

کلیدواژه‌ها: روحانیت لباس روحانیت همسران طلاب نگرش تجربه زیستی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۱۲ تعداد دانلود : ۳۱۲
در این نوشتار به منظور بررسی عوامل زمینه ساز اجتماعی در شکل گیری نگرش همسران طلبه نسبت به لباس روحانیت از روش کیفی «نظریه زمینه ای» استفاده شده است. بدین منظور 24 مصاحبه هدفمند به صورت عمیق و نیمه ساختاریافته از همسران طلاب صورت گرفت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که مهم ترین عامل ایجادی و تأثیرگذار در نیرومندی نگرش همسران طلاب نسبت به روحانیت و لباس آنان «خانواده» است. عوامل شناختی در نگرش همسران طلاب نسبت به لباس روحانیت شامل «تأثیر استاد به عنوان دیگران مهم»، «معنویت روحانیون» و «اعتقاد به تقدس با پوشش لباس روحانیت» است. عامل احساسی نیز «احساس محبوبیت از تلبس» است و عوامل زمینه ساز رفتاری برای پذیرش لباس روحانیت شامل «تأثیر تلبس در میان مردم به عنوان نماد لباس پیامبر اکرم (ص) »، «شناخته شدن روحانیت با لباس خاص به عنوان یکی از شعائر اسلامی»، «تأثیر رضایت از زندگی بر تصور قالبی نسبت به روحانیت»، «ارتباط بهزیستی معنوی همسر با رضایت از زندگی طلبگی» است. همچنین عوامل مداخله گر که مانع پذیرش و همراهی کنشگر به پوشش لباس روحانیت همسر در مکان های عمومی می شود شامل «خود ساخته نبودن بعضی از روحانیون ملبس عامل تصور قالبی منفی به روحانیت» و «برداشت جامعه از جایگاه اجتماعی، اقتصادی خانواده طلاب» است.
۵.

منطق پویایی تمدن نوین اسلامی از منظر نخبگان

کلیدواژه‌ها: تمدن تمدن نوین اسلامی مولفه اصلی تمدن نوین اسلامی پویایی تمدن منطق تمدن نخبگان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۵۲ تعداد دانلود : ۱۴۸
تمدن به عنوان کلان ترین مناسبات اجتماعی بین انسان ها در نظر گرفته میشود.ضرورت دینی و اجتماعی تمدن شناسی و تمدن سازی در ایران پس از انقلاب همواره مورد توجه مصلحان اجتماعی، دانشمندان و موسسان نظام جمهوری اسلامی بوده است. با این وجود، ادبیات تمدنی عالمان اجتماعی و تمدن پژوهان از ثبات برخوردار نبوده و دارای تطورات مختلفی بوده است. در این پژوهش مساله اصلی بررسی تحول و پویایی تمدن نوین اسلامی با توجه به عرصه عمل و کنش انسانی است. روش مورد استفاده در این تحقیق مصاحبه با متخصصان و تحلیل تماتیک با توجه به مساله ای که با آن مواجه بوده است. می توان ادعا کرد در این پژوهش فهم نوین از مفهوم تمدن با توجه به کنش انسانی و عرصه عمل بدست آمد و مشخص گردید برای یافتن متن و حاشیه تمدن پژوهی و موتور محرک تمدن نوین اسلامی نیازمند مطالعات گسترده و تعامل با دیگر تمدن پژوهان در دیگر نقاط عالم اسلامی از شرق تا غرب است. می توان تاسیس رشته جامعه شناسی کشور های اسلامی را راهکاری برای بدست آوردن نیاز های اصلی و بنیادین جوامع اسلامی برای ایجاد تمدن نوین اسلامی دانست.
۶.

گونه شناسی جامعه شناختی انواع خانواده از منظر خواجه نصیر الدین طوسی

نویسنده:

کلیدواژه‌ها: حکمت عملی تدبیر منزل محبت عدالت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۲۴ تعداد دانلود : ۲۰۱۱
خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از اندیشمندان تمدن و فرهنگ اسلامی در ذیل اندیشه فلسفه اسلامی به تبیین مباحث مختلف در حکمت نظری و عملی پرداخته است و در عرصه حکمت عملی توجه خاصی به سیاست مُدن و تدبیر منزل داشته است. او در مباحث خود کنش های اجتماعی و حقیقت جامعه را تبیین کرده است و عامل اصلی کنش اجتماعی را  محبت دانسته است. محبت نیز می تواند منبعث از خیر، نفع و لذت باشد. او عدالت را به عنوان عامل تنظیم کننده بعد از شکل گیری کنش انسانی مبتنی بر نقع و لذت می داند. پس آنچه را که حقیقت کنش انسانی را تشکیل می دهد محبت می داند و عدالت را برخواسته از بعضی ویژگی های برخی از اشکال کنش انسانی را در مرحله بعد از ایجاد ساماندهی می کند. نظریه خواجه به دلیل روش مند بودن و ارائه دستگاهی مفهومی قابلیت این را دارد که بوسیله آن به گونه شناسی نظام خانواده بپردازیم و ما قصد داریم تا در این مقاله ظرفیت های نظریه محبت خواجه را برای تبیین نظام خانواده به کار بگیریم. همچنین روش تحقیق مطالعات اکتشافی با رویکرد تحلیلی- منطقی به معنای مطالعه مسئله در پرتوی تحلیل مبانی، ساختار و لوازم منطقی است.
۷.

معرفی و واکاوی پژوهش ها در زمینه ی وضعیت اجتماعی روحانیت

کلیدواژه‌ها: روحانیت مرجعیت ح‍وزه ه‍ای ع‍ل‍م‍ی‍ه وضعیت اجتماعی روحانیون جایگاه اجتماعی روحانیت

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۴۳ تعداد دانلود : ۳۳۰
آیا نقش آفرینی روحانیون کماکان پررنگ و مؤثر است و یا اینکه جایگاه اجتماعی اش رو به افول نهاده و نیاز مبرم به بازیابی و بازسازی دارد؟ در شرایط حال حاضر مناسبات روحانیون و جامعه و برهم کنش آن ها با سایر گروه های اجتماعی چگونه صورت بندی می شود؟ حضور اجتماعی روحانیت در سال های اخیر جامعه ایران دستخوش چه تغییر و تحولاتی شده است و روحانیت چه شکل های جدیدی از کنش گری اجتماعی را تجربه می کند؟ برای پاسخ به این پرسش های مهم باید قبل از هرچیز دید تا تحقیق های موجود درباره روحانیت چه وضعیتی را ترسیم می کنند.با توجه به ضرورت توجه بیش از پیش به وضعیت حوزه های علمیه و روحانیون و جایگاه اجتماعی آنان بین مردم و میزان نفوذ و کارکردهای اجتماعی آنان، در این مقاله به ارزیابی و واکاوی ادبیات موجود در حوزه وضعیت اجتماعی روحانیت پرداختیم. پس از کندوکاو آثار متنوعی که به نحوی درباره وضعیت اجتماعی روحانیون منتشر شده اند، این آثار به دو بخش کلی «پژوهش های میدانی» و «پژوهش های نظری - تحلیلی» تقسیم شد. سپس از تحقیق به وضوح مشخص شد که پژوهش هایی که در این حوزه منتشر شده به شدت ناکافی است. برخی از پژوهش ها بسیار قدیمی و برخی پژوهش ها بدون اتکای کافی بر داده های میدانی صورت گرفته است. برخی بر پایه ی یک سری تحقیقات، معتقد هستند که نفوذ روحانیت رو به افول گراییده است. برهمین اساس درباره علل و عوامل آن بحث درگرفته است. و برخی به آسیب شناسی وضعیت اجتماع روحانیت از زاویه های مختلف دیگر همچون بروکراسی حوزه های علمیه، وضعیت اعتماد اجتماعی نسبت به حوزه، انواع دین داری مردم، نحوه ارتزاق روحانیون و .... پرداخته اند. با این وجود نیاز مبرم و ضروری به تحقیقات با دامنه ی بیشتر و موضوعاتی وسیع تر برای شناخت هرچه بیشتر روحانیون و حوزه های علمیه خصوصا به لحاظ وضعیت اجتماعی احساس می گردد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۹