فرهنگ پژوهش

در عصر حاضر با ظهور شبکه های اجتماعی، زنان در حوزه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی با هدف اثرگذاری بر ذهن و قلب مخاطب مشغول به کنشگری شدند. برخی از آنان باهدف نافرمانی مدنی در راستای مخالفت با احکام اسلام، قوانین جمهوری اسلامی و رویه حکومتی در فضای مجازی به گونه ای تولید محتوا می نمایند تا با دلسرد کردن زنان نسبت به جمهوری اسلامی و دین اسلام سبب پیوستن به کمپین های مخالف به خصوص انقلاب زنانه شوند. "انقلاب آتی، انقلاب زنانه است" شعاری است که اکثر زنان فعال در این حوزه به کار می برند. یکی از محورهای اصلی فعالیت آنان، خشونت علیه زنان است که علت آن را دین اسلام یا جمهوری اسلامی جلوه می دهند. ازاین رو در پژوهش حاضر 50 صفحه اینستاگرامی زنان فعال در این حوزه با روش گلوله برفی شناسایی و پست ها و استوری های آنان موردبررسی و تجزیه وتحلیل قرار گرفت. روش تحقیق این پژوهش تحلیل مضمون است. شبکه مضامین این پژوهش شامل (1) خشونت خانگی (2) خشونت حکومتی (3) خشونت عمومی می باشد. هر یک از مضامین اصلی شامل چند مضمون فرعی است و برای هر یک از آنان مصادیقی ذکر شده است. زنان فعال در این حوزه جهت اقناع مخاطب از تکنیک هایی استفاده می نمایند؛ در این راستا استخراج تکنیک ها در این پژوهش موردتوجه قرار گرفته است.

مشارکت اجتماعی را می توان کنش آگاهانه، داوطلبانه، جمعی و کم وبیش سازمان یافته ی افراد و گروه ها در جهت اهداف، نیازها و منافع جمعی تعریف نمود. مشارکت اجتماعی در منابع اسلامی، رابطه ای تعریف می شود که در پنج ساحت به طور همگام با یکدیگر حضور دارد: ساحت ساختار (انسجام)، ساحت عملی (همکاری)، ساحت ذهنی (مشورت و هم فکری)، ساحت تکلیفی (مسئولیت همگانی) و ساحت احساسی (مهرورزی اجتماعی). این رابطه در پنج حوزه ی اجتماعی قابل طرح است: سیاسی، نخبگانی، فرهنگی، اقتصادی و خانواده. از این منظر، در پژوهش حاضر پنج حوزه ی کارکردی برای مشارکت اجتماعی تبیین شده است. مشارکت در حوزه ی سیاسی در محورهای انقلاب سیاسی، امنیت مردم پایه و تسهیل در حکمرانی، مشارکت در حوزه ی نخبگانی در دو محور گردش نخبگانی و حکمرانی نخبگانی، مشارکت در حوزه ی فرهنگی در سه محور هویت فرهنگی، فراغت گزینی و سبک زندگی و هنجارها و ارزش ها، مشارکت در حوزه ی اقتصادی در دو محور تنظیم روابط مبادله و توسعه تجارت و مشارکت در حوزه ی خانواده در پنج محور تشکیل، تحکیم، توسعه، تعالی و تأمین خانواده مطرح است.

امروز جامعه ایران باهمه مشکلاتی که با آن ها روبروست و همه بحران هایی که با آن ها دست به گریبان است، بیش از هر زمان دیگری نیازمند علوم انسانی و اجتماعی است تا در مدیریت و حکمرانی و در حوزه عمومی با بهره مندی از بینش جامعه شناختی، راهبردهای واقع گرایانه و خردمندانه ای برای حل مسائل ارائه نماید تا از منازعات مسلکی و فرقه گرایانه به انسجام و همبستگی اجتماعی بر اساس ارزش های اسلامی، انسانی و ملی حرکت کند و بر اساس ارزش های اسلامی شکاف های اجتماعی و نابرابری ها و تبعیض های مخرب را تعدیل نماید. تجربه جمهوری اسلامی که توانست به رهبری ولی فقیه و همبستگی ملی دست استکبار و استبداد را از ایران کوتاه کند بهترین موقعیت برای مطالعه همبستگی اجتماعی بر اساس ارزش های اسلامی، انسانی و ملی می باشد. اینکه امام خمینی برای ایجاد همبستگی بر چه پتانسیل هایی تأکیددارند دغدغه این مقاله می باشد. در متن زیر پس از مطالعه اجمالی بحث همبستگی اجتماعی به مطالعه سخنرانی های امام خمینی (ره) پرداخته شده تا ظرفیت های همبستگی اجتماعی در نگاه امام آشکار شود. حضرت امام دین مبین اسلام و اتحاد حول اسلام را مهم ترین عامل ایجاد همبستگی اجتماعی می دانند و در کنار آن عرصه های دشمن شناسی، مشارکت مردم، جایگاه روحانیت و مناسک جمعی اسلام را به عنوان پتانسیل های بالقوه همبستگی اجتماعی معرفی می کنند. ایشان معتقدند انقلاب اسلامی بر اساس انسجامی که بر محورهای فوق شکل بگیرد اولاً عامل پیروزی انقلاب بوده ثانیاً مایه بقا و پیشرفت انقلاب خواهد بود.

کنشگران می توانند هنجار شرعی را در مقوله حجاب و پوشش رعایت کنند، ولکن باز با رفتار و گفتار خود یا دیگر نمادهای مختلفی که می تواند موجب جنسی شدن فضای اجتماعی شود؛ در فضای اجتماعی کنشی انجام دهند که موجب جنسی شدن فضای اجتماعی باشد. در مقابل نیز، کنشگری می تواند هنجار پوششی و حجاب شرعی را رعایت نکند، ولی بااین حال، کنشی که موجب جنسی شدن فضای اجتماعی می شود را نیز، انجام ندهد. آنچه دراین بین مسئله اجتماعی تلقی می شود و با خود آسیب هایی را در پی دارد، فارغ از رعایت هنجار شرعی اسلام در بحث پوشش؛ کنشی جنسی است که در فضای اجتماعی صورت می گیرد. فضای اجتماعی، بستر و محیطی است که کنشگران در آن، کنشی فردی یا جمعی انجام می دهند و غالباً این کنش، اجتماعی بوده و به صورت تعامل اجتماعی نمود دارد. کنش افراد، اگر موجب برانگیختگی جنسی در کنشگران شود و لو به مرحله اوج لذت جنسی هم نرسد؛ کاملاً رفتاری جنسی محسوب خواهد شد. پدیده جنسی شدن فضای اجتماعی، بستری مناسب برای ایجاد مرحله اولِ (پیدایی میل و اشتهای جنسی) واکنش جنسی است. جنسی شدن فضای اجتماعی، در چهار بخش کلی می تواند نمود داشته باشد. گفتار و رفتار کنشگران، با نگاهی عاملیت محور و رسانه با نگاهی ساختاری، بستر این مسئله، اجتماعی است. فضای مجازی، مطبوعات، عکس و فیلم و سینما، چهار بستر جنسی شدن فضای اجتماعی در ساختار رسانه است. دراین بین، اعتباراتی نیز بین افراد وجود دارد که نشانگان این مسئله به شمار می رود.

سازمان، پدیده دنیای مدرن و سازمان وارگی یا سازمان گرایی، آفت افراط در ساخت سازمانی یا حاکم کردن مؤلفه های سازمان همچون رسمیت، سلسله مراتب و تمرکز بالا است که از آن به غلبه بروکراسی در ساختار یاد می شود. نهاد دینی-تربیتی حوزه های علمیه از آغاز سده گذشته و با آغاز همه گیری نظام های سازمانی در ایران و جهان به سمت ساخت های ابتدایی سازمان رفت. اما با آغاز انقلاب اسلامی و به جهت شرایطی همچون ارتباط با مجموعه دولت ها و دانشگاه ها که مبتنی برساخت سازمانی بودند، به سمت سازمانیزه شدن حرکت کرد. دراین بین، مسئله رشد تصاعدی جمعیت طلاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مزید بر علت شد و به رشد سازمان های حوزوی سرعت بخشید. سازمان با همه مزایایش، می تواند معایب و پیامدهای جدی نیز برای مدیران به همراه داشته باشد؛ بالخصوص در نهادی همچون نهاد آموزش حوزه های علمیه که همواره مبتنی بر روابط استاد و شاگردی بناگشته و اساتید در آن از نقش قابل توجهی در فرآیندهای مختلف آموزش برخوردار بودند، حرکت سازمانی می تواند ضمن تضعیف انگیزه و استعدادسوزی در طلاب و کاهش مشارکت جویی و ضعف در ارتباطات با اساتید، پیامدهای جدی نیز برای مجموعه مدیریت حوزه ایجاد نماید. 

در پژوهش حاضر سعی شده است علل، تأثیرات و کارکردهای مختلف نقدی بودن مهریه در ابعاد مختلف زندگی خانوادگی و اجتماعی بررسی شود. در این پژوهش با استفاده از روش پدیدارشناسی و از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته تلاش شده ذهنیت بخشی از افراد جامعه درباره وضعیت کنونی نقدی بودن مهریه و تأثیرات و کارکردهای آن در ازدواج، طلاق و در سطح خانوادگی و اجتماعی به دست آید و معنای اجتماعی نقدی بودن مهریه در تجربه زیسته زوج های معاصر توضیح داده شود. از مجموع مصاحبه ها پنج مضمون زیر استخراج شد: 1) در نوسان کار و زندگی شامل هفت زیرشاخه. 2) زمان پرداخت شامل پنج زیرشاخه. 3) تأثیر قوانین بر کارایی آن، شامل سه زیرشاخه. 4) تأثیر فرهنگ خانواده و شرع شامل شش زیرشاخه. 5) تعادل حقوق زن و مرد با تعیین مهریه شامل هفت زیرشاخه. از خلال این مصاحبه ها به دست می آید که بیشتر زنان اتفاق نظر دارند که مهریه پشتوانه دوام ازدواج است و تعدادی از زنان هم بر این باورند که زنان قوی و خودساخته ای که استقلال مالی دارند نیازی به دریافت مهریه ندارند. برخی نیز بر این باورند که مهریه از جهتی نشانه ابراز محبت مرد به زن است و باعث ایجاد احساس امنیت وی و حتی می تواند سرمایه ای برای فرزندان باشد. بیشتر شرکت کنندگان بر نقش نگرش خانواده در تعیین مهریه در زمان ازدواجشان تأکید کردند، نگرشی که تحت تأثیر شرع و عرف جامعه زمان خود قرار دارد.

نکوداشت اولیای الهی و زنده نگه داشتن نام و یاد ایشان پس از مرگ یکی از اموری است که انسان ها از روی فطرت و مسلمانان به دلیل توصیه اکید دینی به آن اهتمام ویژه دارند. با نگاهی به تاریخ اسلام درمی یابیم که قبور صلاح همواره موردتوجه خاص مردم بوده است و مسلمانان، اعم از شیعه و سنی به زیارت قبور نیکان و مفاخر روزگار توجه داشته اند و به این وسیله آنان را موردتکریم و بزرگداشت قرار داده اند. در این میان زنان به دلیل داشتن احساسات قوی تر و عواطف رقیق تری نیاز بیشترى به زیارت دارند و در مورد پدیده زیارت نسبت به مردان کنشگری متفاوتی را بازنمایی می کنند. یکی از ابعاد کنشگری زنانه در مورد پدیده زیارت تأکید بر وجه خواهرانگی زیارت است. در پژوهش حاضر جهت دستیابی به ابعاد خواهرانگی زیارت زنانه، حرم حضرت زینب صغرا سلام الله علیها خواهر علی ابن موسی الرضا علیه السلام به عنوان نشانگاه انتخاب شده است. پژوهشگر با استفاده از روش کیفی انسان شناختی و بهره گیری از فنون مشاهده مشارکتی، مصاحبه و بررسی اسناد و کتب داده های موردنیاز پژوهش را گردآوری نموده است. گزارش ها به صورت «عینی» و «تحلیلی» به بررسی احساسات زائران و تجارب آن ها و آداب ورسوم آن ها پرداخته و به عمق لایه های آشکار و پنهان اذهان مردم توجه شده است. پس ازآن معناکاوی و تفسیر در یازده محور، منابع کسب اطلاع عناصر محیطی، عناصر فرهنگی، بنیادهای فکری کنشگران، گونه های کنش، ویژگی های کنش، دلایل کنش ها، ارجاع دهی معنای کنش ها، آسیب های کنش، پیامدهای کنش، راهکارهای کنش مطلوب. انجام شده است. نتایج حاکی از آن است که سه عامل محیطی، فرهنگی و بنیادهای فکری در پدیده زیارت زنانه با تأکید بر وجه خواهرانه بیشترین اهمیت را داشته اند.