فرهنگ پژوهش

اندیشمندان مسلمان پس از مواجه شدن با مکاتب فلسفی اخلاق غرب به فکر تعیین نظریه اخلاقی و تطبیق دادن آن با اخلاق اسلامی افتادند. برخی اخلاق اسلامی را وظیفه گرا و برخی دیگر غایت گرا معرفی نمودند. البته غایت گرایی به دلیل شاخه ها و تقسیمات دیگر به عناوین مختلفی تقسیم شده است. یکی از آن نظریه ها، نظریه خودگرایی اخلاقی است. جناب آقای شیروانی در کتب و مقاله هایشان سعی نموده اند نظریه اخلاق اسلامی را خودگرا معرفی نمایند. در مقاله پیش رو با طرح مقدمات و چگونگی پژوهش های اخلاقی اصل نظریه خودگرایی را ارزیابی و به نقد تبیین خودگرایی اسلامی از منظر عقل و نقل می پردازیم. ناسازگاری درونی نظریه، مشکل فهم نادرست اصل نظریه، عدم ارائه راهکار مناسب هنگام تعارضات، خلاف ارتکازات اخلاقی و مصادیق متضاد از اهم مشکلات این دیدگاست که ما را از پذیرش آن منع می کند.

یکی از نظریاتی که در فلسفه اخلاق مطرح می شود نظریه خودگرائی روان شناختی است. این نظریه، یک نظریه توصیفی است که ادعا می کند: انگیزه انسان در تمام افعال اختیاری، انگیزه ای خودخواهانه و مبتنی بر منفعت شخصی است. مصادیق متعددی برای این انگیزه خودخواهانه ادعا شده است، از جمله: «حب ذات»، «منفعت شخصی»، «لذت»، «رضایت فاعل». ما با روش تحلیلی- انتقادی، بسیاری از ادله ای که برای اثبات مدعای خودگرائی روان شناختی ارائه شده بود را نقد و بررسی کردیم. این ادله همگی مخدوش است، زیرا این ادله غالبا تجربی هستند و نمی توان با دلیل تجربی، مساله فراتجربی مانند انگیزه فاعل مختار را اثبات کرد، از سوی دیگر مدعیان این نظریه دلیلی بر نفی انگیزه های دیگرگرایانه و اثبات انحصاری بودن انگیزه خودگرایانه اقامه نکرده اند.

رابطه علم و دین از مسائل مهم در فلسفه دین و مباحث الهیاتی بوده است و رویکردهای متفاوتی در این مسئله اتخاذ می شود در این مقاله سعی شده مسئله رابطه علم و دین از جنبه جدیدی مورد بررسی قرار گیرد. و ان بررسی تاثیرات فلسفه علم در این مسئله است ما در اینجا به دلالت های رئالیسم انتقادی بسکار در این مسئله می پردازیم و تاثیرات سه مولفه از رئالیسم انتقادی بسکار را در این نوشتار مورد بررسی قرار می دهیم این سه مولفه عبارت اند از رئالیسم، مغالطه معرفتی، علیت. بعد از ان به نقد و بررسی ان از دیدگاه علمای معاصر یعنی علامه طباطبایی و شاگردان ایشان می پردازیم. از دستاوردهای این تحقیق می توان این مسئله را بیان کرد که مشخص می شود مبنا و دیدگاه ما در برخی موضوعات و مسائل فلسفه علم باعث تغییر در دیدگاه های کلامی و فلسفه علم می شود همچنین اهمیت نقد و بررسی، مبانی و پیش فرض های نظرات علمی مشخص می شود و اینکه الهی دانان و متکلمان باید هنگام مواجهه با مسئله رابطه علم و دین و چالش های ان به این پیش فرض ها و به طور کلی فلسفه علم هر نظریه علمی توجه داشته باشند و قبل از بررسی انتقادی، به توجیه و تفسیر متون دینی نپردازند.

این مقاله با روشی تحلیلی- مقایسه ای به شرح مواضع دو حکیم رازی در باب مسأله عقلانیت اخلاقی می پردازد و ضمن داوری میان دو موضع، به اخذ جانب مختار توجه دارد. به صورت خلاصه چنین به نظر می رسد که هر دو حکیم به عقل مستقل اخلاقی قائل اند و از این حیث موضع آنان به حسن و قبح عقلانی متمایل می شود. اما تفاوت مواضع آنان در مقام تشخیص مصادیق عمل اخلاقی نمایان می شود، که طبق آن زکریای رازی بر استقلال عقل در تشخیص کامل حسنات و قبایح تأکید می کند، اما در نقطه مقابل، ابوحاتم رازی با نفی استقلال عباد در تشخیص مصادیق اخلاق، به واگذاری هنجارهای اخلاقی به ساحت اوامر الهی باور دارد. طبق اصطلاحات رایج در فلسفه اخلاق معاصر، زکریای رازی به استقلال عقل اخلاقی از فرامین الهی در هر دو ساحت ارزش و الزام رسیده است، اما ابوحاتم رازی با قبول استقلال عقل اخلاقی در مقام تشخیص ارزش ها، کشف الزامات منتج به عمل اخلاقی را در انشائات شریعت جست جو می کند.

مسأله ی حقیقت، که همواره از مهم ترین مسائل فلسفه در حوزه ی معرفت شناسی به شمار رفته، و در آراء نیچه از ویژگی منحصر به فردی برخوردار است. هر چند که نیچه معنای حقیقت را همچون بسیاری از فلاسفه مطابقت ذهن (سوژه) و عین (ابژه) دانسته، اما به جهت این که برای علم ماهیتی واژگانی قائل است و از طرفی دیگر رابطه ی ذهن و عین را نوعی استعاره معرفی کرده، هیچ ارزش علمی برای حقائق بشری قائل نیست و همه ی آن ها را توهمات ذهن انسان قلمداد کرده است. نیچه ارزش و فایده ی علوم را در دست یابی انسان به اهداف خود در زندگی، که همان خواست قدرت است، منحصر کرده و حقیقت را چشم انداز بشر معرفی می کند. فلسفه نیز در نگاه نیچه عاری از هر گونه عقلانیت است و باید از اصول و ارزش های زیباشناختی و هنری پیروی کند. اما با توجه به این ماهیت واژگانی معرفت هیچ گونه دلیلی برای اثبات ندارد و از طرفی دیگر شواهد بسیاری همچون ادراکات خیالی رد نظریه نیچه و فرایند ادراک در نگاه او را اثبات می کند.

از منظر هستی شناسی ارتباط میان فعل و فاعل از سنخ ربط وجودی است و این سنخ از ربط تنها در مدار علت و معلول تحقق می یابد. نفس به عنوان مبدأ تمام افعال صادره از انسان و از جمله فعل اخلاقی به عنوان یکی از مبادی اخلاق مطرح است. از این رو بررسی و شناخت مؤلفه ها و استعدادهای نفس و تأثیر آن در کیفیت صدور فعل اخلاقی به عنوان رویکردی خاصی برای ورود به حوزه اخلاق بشمار می رود. در این رویکرد اخلاقی، تمامی مفاهیم اخلاقی در مفهوم «اعتدال» خلاصه می گردد و بدین معنا است که راه رسیدن به تربیت اخلاقی و رهایی از رذایل، اعتدال بخشی به قوای درونی است و این مهم میسّر نمی گردد مگر زمانی که عقل بر قوا حکومت کند. «اخلاق عقلانی» اخلاقی است که معیار ارزش گذاری در افعال را سنجش عقلانی بر شمرده و ملاک رسیدن به کمال و سعادت انسان را تواضع داشتن و برتری دادن عقل معرفی می کند.

یکی از مسائل مهم فلسفه دین، رابطه علم و دین می باشد که در همه زمان ها، مورد توجه فیلسوفان دین بوده است اما در دوره مدرنیته به دلایلی به آن توجه بیشتری شد. بتدریج و با گذشت اندک زمانی، انسان مدرن نقص هایی را در آرمان های مدرنیته احساس کرد و شروع به بازخوانی دوباره آن نمود که این امر باعث پدید آمدن وضعیت پست مدرن شد. حال سؤال اصلی این است که رابطه علم و دین در وضعیت پست مدرن، چگونه تحلیل می شود و بر اساس دیدگاه متفکرین اسلامی بخصوص آیت الله جوادی آملی چه انتقادهایی بر آن وارد است؟این مسئله موضو ع اصلی این پژوهش می باشد. روش این تحقیق، روش توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای – اسنادی می باشد. بر اساس یافته های تحقیق اشکالاتی چند بر اصول و مبانی پست مدرنیسم وارد شده از جمله اینکه در هستی شناسی به اثبات حقیقت عینی و در باب معرفت به نقد نسبیت گرایی پرداخته ایم و در پایان هم به تلقی پست مدرنیست ها از علم و دین انتقاداتی وارد شد و بر اساس آن رابطه علم و دین مورد ارزیابی قرار گرفت. رابطه علم و دین در وضعیت پست مدرن، خروج از وضعیت تعارض در آغاز مدرنیته است که همراه با قبول نوعی هرج و مرج گرایی و از بین رفتن مرز بین علم و خرافه و تلقی دین شخصی و انفسی است؛ که به هیچ عنوان نمی تواند مورد پذیرش یک فیلسوف مسلمان باشد.در اینجا نشان دادیم که چه تصور صحیحی میتوان از علم و دین داشت و با این تصور،علم و عقل را خارج از دین ندانسته بلکه آنها را از منابع دین دانستیم.و لذا امکان هرگونه رابطه تعارض بین علم و دین از اساس منتفی می شود در عین حال به دامن هرج و مرج گرایی هم نخواهیم افتاد.