لباس روحانیت

در این نوشتار به منظور بررسی عوامل زمینه ساز اجتماعی در شکل گیری نگرش همسران طلبه نسبت به لباس روحانیت از روش کیفی «نظریه زمینه ای» استفاده شده است. بدین منظور 24 مصاحبه هدفمند به صورت عمیق و نیمه ساختاریافته از همسران طلاب صورت گرفت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که مهم ترین عامل ایجادی و تأثیرگذار در نیرومندی نگرش همسران طلاب نسبت به روحانیت و لباس آنان «خانواده» است. عوامل شناختی در نگرش همسران طلاب نسبت به لباس روحانیت شامل «تأثیر استاد به عنوان دیگران مهم»، «معنویت روحانیون» و «اعتقاد به تقدس با پوشش لباس روحانیت» است. عامل احساسی نیز «احساس محبوبیت از تلبس» است و عوامل زمینه ساز رفتاری برای پذیرش لباس روحانیت شامل «تأثیر تلبس در میان مردم به عنوان نماد لباس پیامبر اکرم (ص) »، «شناخته شدن روحانیت با لباس خاص به عنوان یکی از شعائر اسلامی»، «تأثیر رضایت از زندگی بر تصور قالبی نسبت به روحانیت»، «ارتباط بهزیستی معنوی همسر با رضایت از زندگی طلبگی» است. همچنین عوامل مداخله گر که مانع پذیرش و همراهی کنشگر به پوشش لباس روحانیت همسر در مکان های عمومی می شود شامل «خود ساخته نبودن بعضی از روحانیون ملبس عامل تصور قالبی منفی به روحانیت» و «برداشت جامعه از جایگاه اجتماعی، اقتصادی خانواده طلاب» است.

لباس روحانیت شیعه، در جامعه ما به تدریج شکلی متمایز و هویتی نمادین یافته است. پرسش از جایگاه و نقش این لباس در اخلاق کنشگری روحانیت، دغدغه اصلی این جستار است. بازشناسی هویت، کارکردها، هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس، مبتنی بر روش تحلیلی-تاریخی نشان داد که انتساب نمادین و تاریخی آن به پیامبر اسلام9، مطلوبیت دینی این نوع تلبس و ماهیت نمادین آن (که دلالت بر نقش اجتماعی روحانیت و هویت ارتباطی این نقش دارد)، موجب شده این لباس، نه تنها لباسی دینی و مقدس تلقی شود، بلکه همان گونه که در فرهنگ عمومی کنشگران شیعی مشهور است، از جایگاه «لباس پیامبر» و «لباس پیام بری» و پیام رسانی دینی برخوردار شود. بازشناسی کارکردها و هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس به لباس پیامبر و پیام بری از دیگر نتایج این جستار است.

عمامه یکی از وجوه تمایز پوشش علمای دینی شیعیان در ایران به حساب می آید که روزگاری پوشش مشترک مردانه در کلیت این سرزمین بود. معمولاً زمینه تفکیک این نوع پوشش از عامه مردم به دوره پهلوی نسبت داده می شود درحالیکه بایست پیدایی این تحدید را در اعصار پیش تر بازجست. هدف این مقاله، واکاوی در زمینه های انحصار عمامه به پوشش روحانیت شیعه است. بنابراین پرسش آن خواهد بود که «در مطالعه روند تاریخی پوشش مردانه، چگونه و از چه زمان، عمامه، به عنوان سرجامه خاص روحانیت شیعه در ایران شناخته شد و به وجه تمایز پوشش ایشان بدل گردید؟» فرضیه آنکه شالوده این انفکاک در عصر قاجار پا می گیرد و با رواج انواع دیگر سرجامه در این دوره، عمامه به عنوان وجه ممیز با روحانیت شیعه نسبت پیدا می کند. نتیجه این پژوهش با مطالعه سفرنامه ها، مدارک و اسناد تاریخی، به صورت توصیفی - تحلیلی نشان می دهد که در عصر قاجار، روحانیون دینی شیعه به رغم عامه مردم با عدول از شیوه تبلیغی دربار و با حفظ پوشش سنتی خود؛ ازجمله عمامه درمقابل روند قدرتمند مدرنیزاسیون ایستادگی می کنند و با حفظ سرپوش عمامه، به آن جنبه نمادین می بخشند.