بازتاب نگاه استدلالی درمخزن الاسرار و خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه ای(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
شعرپژوهی سال دوازدهم بهار ۱۳۹۹ شماره ۱ (پیاپی ۴۳)
87 - 111
حوزه‌های تخصصی:
استدلالی از موارد با ارزش علمی است که در تمام زمینه های دانش بشری از قبیل مباحث فلسفی، حکمی، اخلاقی، شرعی، تعلیمی و ... به کار می رود. این نوع نگاه ریشه در مباحث افلاطون و ارسطو درباره ی کارکرد هنر و شعر دارد. در این میان، برداشت شاعران فارسی گو از جمله نظامی که بین شعر و حکمت و دانایی قائل به همپوشانی معنایی بودند، با دیدگاه ارسطو قرابت بیشتری دارد. زیرا او برخلاف افلاطون که شعر را محصول «جذبه و بی خبری» شاعر می دانست و «الهام» شاعرانه را به شکلی از جنون مرتبط می کرد، معتقد است شاعر که از نوعی آگاهی برتر برخوردار است، می تواند با تقلید از «واقعیت آرمانی» به تطهیر و تزکیه روح آدمی یاری رساند. بنابراین کار شاعر ریشه در نوعی منطق و خرد دارد که هر نوع نگاه استدلالی را پوشش می د هد. نظامی که بر علوم عصر خود نظیر: منطق، فلسفه،کلام، پزشکی و نجوم آگاهی داشته، همواره نتایج کاربرد حکمت و خرد را ارج نهاده است. نگاه منطقی نظامی موجب شده که او در اثبات و تأیید و تفهیم اشعارش به انواع استدلال مانند: قیاس، استقراء و تمثیل در زمینه های: ادبی، عقلی، اجتماعی، تعلیمی، تمثیلی، کلامی، تأویلی، نقلی، شرعی، جغرافیایی و تاریخی روی آورد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در خسرو وشیرین و مخزن الاسرار که به ترتیب آثاری غنایی و تعلیمی محسوب می شوند، بیشترین نوع استدلال شامل قیاس در زمینه های عرفانی، حکمی تعلیمی، پزشکی، اسطوره ای و هرمونتیک از شکل اول است، تمثیل در مرحله ی دوم قرار دارد و استقراء به ندرت به چشم می خورد.