درخت حوزه‌های تخصصی

این تحقیق با توجه به تحولات مداوم رشته کتابداری و در نتیجه تغییر نیازهای آموزشی کتابداران، به بررسی وضعیت نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه های دانشگاهی استان خوزستان پرداخته است. در این پژوهش، تعداد 172 نفر از کتابداران شاغل در کتابخانه های دانشگاهی استان خوزستان، مورد بررسی قرار گرفته اند. نتایج نشان میدهد در حال حاضر بیشترین دوره های مورد نیاز این کتابداران، فناوریهای نوین است و آنها برای اینکه خود را با این تغییر و تحولات حاصل از فناوریهای مدرن هماهنگ سازند و بتوانند بهترین و مفیدترین خدمات را در کمترین زمان ممکن به شکلی مطلوب ارائه دهند، باید در این زمینه ها آموزشهای لازم را ببینند؛ که لازمه آن برنامه ریزی و تدارک این آموزشها توسط مسئولان ذیربط میباشد.

این مقاله ابتدا به مرور بحران کنونی تهیة نشریه های علمی و پژوهشی در کتابخانه های دانشگاهی و تخصصی که با مشکل افزایش هزینة اشتراک نشریه های ادواری مواجه هستند، میپردازد. سپس پیش زمینة ظهور نشریه های علمی رایگان موسوم به «مجله های دسترسی آزاد» را مورد بررسی قرار داده و به بحث در مورد الگوهای رایج برای تأمین مالی این شیوة نشر میپردازد. هدف نشریه های دسترسی آزاد که عموماً به صورت الکترونیکی منتشر میشوند این است که مقاله های علمی را به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دهند. در الگوی سنتی، هزینه نشر یک نشریه از طریق حقّ اشتراک تأمین میشود. در عوض، مجله های دسترسی آزاد تلاش میکنند تا هزینة نشر خود را از مجرایی غیر از گرفتن حق اشتراک، از خوانندگان تأمین کنند. از شیوه های رایج مورد استفادة این مجله ها برای تأمین هزینه، میتوان به گرفتن پول از مؤلفان برای نشر مقاله های آنان، درج آگهی تبلیغاتی، و یا جلب حمایت سازمانها و مؤسسات حامی پژوهش و نشر اشاره کرد. اگر چه تردیدهای بسیاری در مورد موفقیت این الگوی نشر مجله های علمی در دراز مدت وجود دارد، اما تعداد این مجله ها در حال حاضر رو به افزایش است و این میتواند دلیلی بر امکان همزیستی مجله های دسترسی آزاد در کنار مجله های سنتی باشد.

آنچه در رابطه با استاندارد کردن کتابخانه ها انجام میشود، عمدتاً به خدمات فنی، فضای فیزیکی و تجهیزات، و محتوای اطلاعاتی (مجموعه) مربوط میشود. اما با توجه به اینکه بسیاری از حرفه مندان و صاحب نظران این حرفه، رویکرد کاربردمداری را در ارائه خدمات کتابخانه ای به مأموریت مداری و مجموعه مداری ترجیح میدهند، این شیوه نگاه به استانداردسازی، با رویکرد کاربرمدارانه همخوانی ندارد. به بیان دیگر، با وجود ادعای پایبندی به کاربرمداری، عملاً از این شیوه در جهت مأموریت مداری و مجموعه مداری استفاده میشود. این مسئله در کتابخانه های تخصصی اهمیتی افزون تر مییابد، زیرا قرار است نتیجة فعالیت این دسته از کتابخانه ها در قالب محصول پژوهش، تجسم یابد و به تولید دانش جدید منجر شود. آموزش کاربران و سوق دادن آنان در جهت تحصیل سواد اطلاعاتی مطابق با حدود هر چه بالاتری از استانداردها، موجب میشود کتابخانه ها در نیل به اهداف خود و تحقق واقعی رویکرد کاربرمدارانه موفق شوند؛ بویژه آنکه تعاریف جدید سواد اطلاعاتی در آموزشهای کتابخانه ای ریشه داشته و کتابخانه های تخصصی باید ـ با توجه به شرایط خاص اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور ـ بیش و پیش از استاندارد کردن خدمات فنی تجهیزات و فضای کتابخانه؛ به آموزش سواد اطلاعاتی بر مبنای استانداردها به کاربران خود بپردازند تا بدین ترتیب ضمن استقلال بخشیدن به آنان در کسب اطلاعات و دانش افزایی، موجب کارآمدی بیشتر خدمات کتابخانه های تخصصی گردند. بر این مبنا، کتابخانه ها باید در درجه اول به ارزیابی کاربران خود بر مبنای استانداردهای سواد اطلاعاتی و در وهلة دوم به طراحی و اجرای برنامه های آموزشی بر مبنای این ارزیابی با هدف ارتقای سطح سواد اطلاعاتی، بپردازند.

این پژوهش با هدف سنجش امکانات موجود در کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی، اعم از منابع اطلاعاتی، برنامه های نرم افزاری مناسب جهت ارائه خدمات، «اشاعه اطلاعات گزینشی» از طریق پست الکترونیکی به اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز، با روش «پیمایشی ـ توصیفی» انجام گردید. برای گردآوری داده ها از روشهای مشاهده و پرسشنامه استفاده شد.جامعه پژوهش عبارت بودند از کلیه منابع چاپی و غیرچاپی کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی و اعضای هیئت علمی دانشگاه شیرازکه در مرتبه های علمی استادی، دانشیاری و استادیاری مشغول به کار هستند. از این تعداد 100 نفر از طریق نمونه گیری طبقه ای با تخصیص متناسب به صورت تصادفی انتخاب شدند و پرسشنامه در میان آنان توزیع گردید. یافته های تحقیق حاکی از آن است که کل منابع فارسی و لاتین موجود در کتابخانه منطقه ای علوم و هیئت تکنولوژی شیراز از طریق صفحه خانگی قابل جستجو و بازیابی میباشند.(www.srlst.com) کل اعضای هیئت علمی دانشگاه شیراز برای بازیابی اطلاعات مورد نیاز خود از اینترنت استفاده میکنند و 99% جامعه پژوهش نیز آدرس پست الکترونیکی دارند. 4/42% از جامعه پژوهش، در گذشته از خدمات SDI استفاده کرده اند و 6/55% مایلند با ساخت پروفایل پژوهشی، از این خدمات به صورت تمام خودکار استفاده کنند. در این راستا، 8/77% از اعضای هیئت علمی ترجیح میدادند که ابتدا چکیده مدارک بازیابی شده را دریافت و مطالعه کنند و سپس اصل مدارک مرتبط را درخواست نمایند. با در نظر گرفتن یافته های پژوهش و تمایلات اعضای هیئت علمی و نیز با مطالعه چندین سیستم ارسال خودکار اطلاعات گزینشی، الگوی مفهومی نرم افزاری برای ارائه این خدمات در کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز طراحی گردید.