محسن حاجی زین العابدینی

نیازهای اطلاعاتی کاربران فهرستهای کتابخانه ای، با توجه به فناوریهای نوین اطلاعاتی و منابع تمام متن ارائه شده در محیط دیجیتالی، تغییر یافته است. در حال حاضر، کاربران خواستار دسترسی سریع و بدون محدودیت به منابع اطلاعاتی کتابخانه هستند که این خواسته ها تغییر در رویکردها و راهکارهای سازماندهی اطلاعات در کتابخانه را ضروری میسازد. فهرستهای کتابخانه ای نوین، مانند گذشته، یک سیاهة ساده از منابع اطلاعاتی کتابخانه برای نشان دادن محل نگهداری منابع نیست، بلکه انتظار میرود فهرستهای کتابخانه ای تسهیل گر امور پژوهشی کاربران باشد و در حقیقت قدمهای اولیة تحلیل و مدیریت دانش در قالب فهرست صورت گیرد. بر همین اساس، فهرستهای کنونی کتابخانه ها که بر اساس قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن شکل گرفته اند، قادر به پاسخگویی به نیاز کاربران در محیطهای جدید و بر اساس منابع تمام متن دیجیتالی نوین نیستند. به همین دلیل و به منظور غلبه بر مشکلات تطابق نداشتن قواعد انگلوامریکن با محیطهای دیجیتالی و شبکه ای جدید، کمیته همکاری مشترک (جی.اس.سی.) تصمیم گرفت استانداردی جدید برای فهرست نویسی با عنوان استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر.دی.اِی.) منتشر سازد. این استاندارد، در هماهنگی با قواعد انگلوامریکن و سایر استانداردهای فهرست نویسی و بر مبنای الگوهای مفهومی ایفلا یعنی «ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و ملزومات کارکردی داده های مستند (اف.آر.ای.دی.)» به وجود آمده است. با توجه به تصمیم مجامع بین المللی سازماندهی اطلاعات مبنی بر تغییر قواعد فهرست نویسی، ضروری است زمینه های لازم برای پیاده سازی و جایگزینی آر.دی.ای. با قواعد انگلوامریکن فراهم آید. در این مقاله، تلاش شده است تا ضمن معرفی قواعد آر.دی.ای. و تشریح هدفها، اجزا و عملکرد آن، به مقایسة آن با انگلوامریکن پرداخته و ضرورت پیاده سازی و بهره گیری از مزایای آن در فهرستهای کتابخانه های ایران، تبیین شود

حجم مقاله های منتشر شده در حوزة علوم پزشکی نیز مثل سایر حوزه­ها افزایش قابل توجهی یافته است و ارزیابی کارایی پایگاه­هایی که به نمایه­سازی مجله های این حوزه می­ پردازند، ضروری است. در حال حاضر، جستجو و بازیابی مقاله های فارسی در حوزة علوم پزشکی از طریق پایگاه­های «مگ ایران»، «ایران مدکس» و پایگاه «اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی» امکان­پذیر است. از آنجا که جامعیت و مانعیت به عنوان دو معیار مهم برای ارزیابی نظامهای بازیابی اطلاعات به­کار می­روند، این پژوهش با استفاده از روش پیمایشی و مقایسه­ای،جامعیت نسبی سه پایگاه اطلاعاتی فوق در حوزة دندانپزشکی را بررسی نمود. به همین منظور 29 کلیدواژه از حوزه دندانپزشکی انتخاب شد و پس از جستجو و تجزیه و تحلیل داده ها، نتایج نشان داد «ایران مدکس» دارای بالاترین میزان جامعیت با 72/0 است. همچنین، مشاهده شد که جامعیت نسبی پایگاه «مگ ایران» نسبت به SID بیشتر است.

مقدمه: در حال حاضر، وب سایت ها یکی از اساسی ترین ابزارهای کتابخانه های دانشگاهی جهت ارتباط با کاربران شده اند و صفحات خانگی نقطه شروعی برای هدایت پژوه های کتابخانه ای کاربران به منظور دستیابی به منابع قابل دسترس شده است. به همین دلیل، طراحی آن ها می تواند برای مدیران و مسیولین وب سایت دانشگاه دارای اهمیت باشد. هدف از این مطالعه، ارزیابی کیفی وب سایت های کتابخانه های مرکزی دانشگاه های علوم پزشکی کشور ایران با استفاده از روش وب کیو ای ام است. روش کار: مطالعه بر روی 24 وب سایت انجام شد. این پژوهش از نوع پیمایش توصیفی است. داده های مورد لزوم برای انجام پژوهش با استفاده از یک سیاهه وارسی گردآوری شده که مبنای آن ارزیابی به روش وب کیو ای ام است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 13 صورت گرفته است. یافته ها: ارزیابی وب سایت های مورد مطالعه با استفاده از معیارهای های چهارگانه روش وب کیو ای ام نشان داد که وب سایت های مورد بررسی در کل از لحاظ معیار"" قابلیت اطمینان"" در حد بسیارمطلوب (با میانگین 0.82)، از لحاظ شاخص ""کارایی"" در حد مطلوب (با میانگین0.64) و از لحاظ شاخص ""قابلیت استفاده"" و شاخص ""قابلیت عملکرد (اجرایی)"" در حد متوسط (به ترتیب با میانگین 0.52 و.0.50) هستند. جمع بندی نهایی یافته ها بر حسب چهار معیار اصلی مورد بررسی در این پژوهش، نیمی از وب سایت های مورد بررسی را در وضعیت مطلوب و نیم دیگر را در وضعیت متوسط ارزیابی نمود. بحث: پس از ارزیابی یکایک معیارهای شاخص های اصلی، با توجه به میانگین امتیازات بدست آمده برای چهار شاخص، چنین استنباط می شود که وب سایت های مورد پژوهش از نظر شاخص ""قابلیت عملکرد"" و ""قابلیت استفاده"" دچار نقاط ضعف بیشتری هستند. در مورد دو شاخص ""قابلیت اطمینان"" و ""کارایی"" هر چند میانگین امتیازات وضعیت بهتری دارد٬ اما در هر حال برخی از وب سایت های جامعه مورد پژوهش از نظر این دو شاخص در وضعیت بسیار مطلوب قرار ندارند.

هدف: شناسایی داده های توصیفی و روابط کتابشناختی به کاررفته در پیشینه های کتابشناختی کتابخانه های دیجیتالی ایران است. میزان انطباق این داده ها که براساس قوانین فهرستنویسی انگلوامریکن ایجاد شده اند، با استاندارد آر.دی.اِی سنجیده شده است. روش/رویکرد پژوهش: کاربردی به روش پیمایشی- توصیفی. روش گردآوری داده ها مشاهده ای و تحلیلی است. برای گردآوری داده ها از سه سیاهه وارسی استفاده شده است. یافته ها: عناصر مربوط به نواحی «عنوان و شرح پدیدآور»، «نوع منبع»، «ناحیه نشر» و «ناحیه توصیف فیزیکی» بیشترین کاربرد را در میان هشت ناحیه توصیف کتابشناختی به خود اختصاص داده اند. همچنین بررسی انواع روابط کتابشناختی به کاررفته در پیشینه های کتابخانه های دیجیتالی نشان داد که دو رابطه هم ارز و اشتقاقی بیشترین کاربرد، و دو رابطه همراهی و توالی کمترین کاربرد را داشته اند. انطباق ویژگی های موجودیت های اثر، برداشت، قالب و مدرکِ استاندارد آر.دی.اِی. با داده های توصیفی موجود در پیشینه های کتابشناختی کتابخانه های دیجیتالی نشان داد که اکثریت ویژگی های تعریف شده در موجودیت های اثر، برداشت و مدرک در پیشینه ها وجود نداشته و در موجودیت قالب نیز انطباق بسیار کمی وجود داشته است. نتیجه گیری: باتوجه به اینکه هر یک از ویژگی های موجودیت های آر.دی.اِی. براساس نیازهای تعریف شده در دو الگوی مفهومی پایه آن (اف.آر.بی.آر. و فراد) تعریف شده اند و هر یک قادر به برآوردن یکی از این نیازها هستند، لازم است مفهوم و کارکرد هر یک از عناصر داده ای مورد نیاز برای ارائه در پیشینه های کتابشناختی مشخص و تعریف شوند و به درستی در پیشینه های کتابشناختی ارائه گردند.

ملزومات کارکردی داده­های مستند (فراد) الگوی مفهومی رابطه، موجودیتی است که توسط ایفلا به وجود آمد تا بین داده­های ذخیره شده در پیشینه­های مستند کتابخانه با نیازهای کاربران این پیشینه­ها پیوند ایجاد کند. این الگو، جزئی از الگوی دیگر ایفلا یعنی ملزومات کاربردی پیشینه­های کتابشناختی (FRBR) است. فراد، موجودیتها و توزیعهای خاص مهار مستند در پیشینه­ها را به FRBR می­افزاید و آن را تکمیل می­کند. چارچوب مفهومی و پیش­بینیهایی که برای آینده آن صورت گرفته، چهار هدف عمده را برای آن در نظر گرفته است. این چهار هدف عمده که خواسته ­های کتابداران و کاربران کتابخانه را پوشش میدهند، عبارتند از: یافتن، تشخیص، متن­گذاری و توجیه. هدف اولیه این الگوی مفهومی، تهیه چارچوبی تحلیلی برای بررسی ملزومات کارکردی پیشینه های مستند و اشتراک بین­المللی داده­های مستند است

هدف: هدف اصلی این پژوهش تعیین تأثیر روش های کتاب درمانی بر کاهش میزان افسردگی در کودکان 7 تا 12 سال تحت پوشش سازمان بهزیستی استان تهران بوده است. روش : این پژوهش از نوع کاربردی بوده و به روش نیمه تجربی انجام گرفته است. جامعه آماری پژوهش شامل کودکان دختر تحت پوشش بهزیستی استان تهران در مرکز دخترانه دارالقراء بوده که 15 دختر 7 تا 12 سال (گروه سنی ب و ج) به عنوان نمونه انتخاب شدند. یافته ها: داده های به دست آمده با استفاده از آزمون یو مان ویتنی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و حاکی از آن بود که بین کودکان مورد مطالعه در سازمان بهزیستی استان تهران از لحاظ میزان افسردگی در پیش آزمون و پس آزمون تفاوت معناداری وجود دارد و کودکان مورد مطالعه پس از مداخله یعنی گذراندن دوره درمان، میزان افسردگی کمتری را در مقایسه با دوره قبل از آن از خود بروز داده اند. اصالت/ارزش: نتایج این پژوهش نشان داد که کتاب درمانی در کاهش افسردگی کودکان گروه سنی ب و ج (7 تا 12 سال) تحت پوشش سازمان بهزیستی استان تهران تأثیر دارد. با اتکاء به یافته های این پژوهش می توان برنامه هایی عملیاتی در سطح گسترده تر برای درمان افسردگی کودکان تدوین و اجرا نمود

هدف: هدف از این پژوهش علاوه بر شناسایی مؤلفه های مؤثر در سنجش سرانه مطالعه با بررسی متون و استفاده از نظرات خبرگان، ارائه مؤلفه های نهایی سنجش سرانه مطالعه در ایران است. روش: گردآوری اطلاعات برای شناسایی مؤلفه ها در ابتدا با استفاده از روش کتابخانه ای صورت گرفت و سپس برای اجماع گروهی، از تکنیک دلفی در قالب پرسشنامه دو مرحله ای به صورت حضوری و اینترنتی و ارسال آن به 16 نفر از صاحب نظران به عنوان اعضای پنل جهت اظهار نظر استفاده شده است. یافته ها: نتایج نشان می دهد که علاوه بر مطالعه انواع منابع چاپی، جزوه، بروشور، اعلامیه، نقشه، سند (چاپی، خطی و...)، بریده جراید، اسلاید، شفاف برگه، ریز فیلم، ریز برگه، کره جغرافیایی، بازدید از وب گاه اطلاعاتی، بازدید از وب گاه خبری، بازدید از وب گاه شخصی، بازدید از وب گاه سیاسی، بازدید از وب گاه ویکی، بازدید از وب نوشت (وبلاگ)، قصه گویی (عضوی از خانواده- پرستار- مربی) برای کودک، داستان خوانی (عضوی از خانواده- پرستار- مربی) برای کودک، کتاب خوانی گروهی (قرآن خوانی، شاهنامه خوانی و...)، رجوع موردی به لغت نامه ها و به طور کلی منابع مرجع، کتاب های الکترونیکی (ebook) در قالب لوح فشرده (CD)، لوح ویدیوئی دیجیتال (DVD)، فایل های اینترنتی و فایل های تلفن همراه، چک کردن پست های الکترونیکی (email) با محتوای نوشتاری علمی، ادبی، هنری، فرهنگی، گوش دادن به برنامه های مستند رادیو/ فایل های صوتی (به جز تفریحی و سرگرمی)، تماشای برنامه های مستند تلویزیون/ ماهواره و فایل های صوتی- تصویری (به جز تفریحی و سرگرمی) می توانند به عنوان مؤلفه های سنجش سرانه مطالعه قرار گیرند. اصالت/ارزش: به علت فقدان چارچوبی برای سنجش سرانه مطالعه در ایران، این پژوهش با پیشنهاد مؤلفه های توافقی اعضای پنل دلفی می تواند به عنوان چارچوبی برای سنجش سرانه مطالعه در نظر گرفته شود.

مقدمه: متخصصین پزشکی، اغلب به اطلاعات به   موقع و با دسترسی آسان برای مراقبت های بالینی نیاز دارند و منابع اطلاعاتی الکترونیکی، می توانند راهکار مناسبی برای رفع این نیاز باشند. هدف از این مطالعه، بررسی میزان پاسخدهی منابع اطلاعاتی الکترونیکی پزشکی مبتنی بر شواهد کتابخانه ملی دیجیتال پزشکی ایران به سیوالات بالینی است. روش کار: 20 سیوال بالینی در چهار حوزه پیشگیری و درمان، تشخیص، سبب   شناسی و پیش   آگهی از مجموعه سیوالات بالینی کتابخانه ملی پزشکی آمریکا به صورت تصادفی انتخاب و کلیدواژه های آن ها در منابع اطلاعاتی Cochrane Database of Systematic Review (CDSR), BMJ Clinical Evidence, Up   To   Date, ACP Journal Club (Ovid EBMR) جستجو شدند. داده   ها با استفاده از آمار توصیفی تجزیه و تحلیل شد. یافته ها: توانایی پاسخگویی منابع اطلاعاتی مورد بررسی به سیوالات بالینی، متفاوت است چنان   که Up   To   Date 85 درصد، BMJ 35 درصد، CDSR 30 درصد و ACP 15 درصد سیوالات را پاسخ دادند. مانعیت (دقت) بازیابی اطلاعات این منابع عبارتند از: CDSR (0.29)، BMJ (0.24)، ACP (0.06) و Up   To   Date (0.02). بحث: Up   To   Date به سیوالات بیشتری در هر چهار حوزه درمان، تشخیص، سبب   شناسی و پیش   آگهی پاسخ می   دهد اما مانعیت بازیابی اطلاعات در این منبع بسیار پایین بوده و مدارک نامربوط زیادی (97درصد) را بازیابی می کند. ACP ، توانایی کمتری در پاسخگویی به سیوالات دارد و فقط تعدادی از سیوالات حوزه درمان و پیش   آگهی را توانست پاسخ دهد. لذا Up To Date می تواند منبع مناسب   تری برای پاسخگویی به سیوالات بالینی باشد

هدف: هدف شناسایی میزان آشنایی فهرستنویسان با آر.دی.ای. و آمادگی آنها برای پذیرش این قواعد و تأثیر آموزش بر آن است. روش/ رویکرد پژوهش: میزان آشنایی 49 نفر از فهرستنویسان شاغل در بخش فهرستنویسی پیش از انتشار (فیپا) کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با آر.دی.ای. با دو روش خوداظهاری (نظر شخصی) و میزان آشنایی واقعی (از طریق پرسش های باز) در قبل و بعد از آموزش و همچنین میزان پذیرش این قواعد از سوی ایشان سنجیده شده است . یافته ها: آشنایی خوداظهاری فهرستنویسان با آر.دی.ای. در پیش از آموزش بالاتر از حد متوسط و میزان آشنایی واقعی ایشان پایین تر از سطح متوسط است. پس از آموزش، هر دو نوع آشنایی آنان - اعم از خوداظهاری و واقعی- بالاتر از سطح متوسط بود. همچنین، وجود تفاوت معنادار بین میزان آشنایی خوداظهاری، آشنایی واقعی و میزان پذیرش فهرستنویسان کتابخانه ملی با جنسیت، میزان تحصیلات، سن و سابقه کار فهرستنویسی مختلف بررسی شد. در این بررسی به جز تأیید فرضیه، وجود تفاوت معنادار بین وضعیت آشنایی خوداظهاری و واقعی فهرستنویسان دارای میزان تحصیلات متفاوت با آر.دی.ای.، تفاوت دیگری مشخص نشد. نتیجه گیری: براساس یافته ها، مشخص شد که در قبل و بعد از آموزش، میزان آشنایی خوداظهاری فهرستنویسان دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد بیشتر از میزان آشنایی خوداظهاری فهرستنویسان دارای مدرک تحصیلی کارشناسی است. همچنین مشخص شد که قبل از آموزش، میزان آشنایی واقعی فهرستنویسان دارای مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد بیشتر از میزان آشنایی واقعی فهرستنویسان دارای مدرک تحصیلی کارشناسی است.

[این مقاله] مهار مستند و مهار واژگانی و جایگاه و کاربرد آن‌ها در فهرست‌نویسی نوین را تعریف می کند. رکوردهای مستند، فایل‌های مستند و کاربرد و اهداف هر یک را مورد بحث قرار می‌دهد. ایجاد رکوردهای مستند و منابعی که داده‌های مستند از آن جمع آوری می‌شود را توصیف می‌کند. دربارة طرح ‌های «فراداد‌ه‌ای» و نارسایی‌های متعدد و آشکار آن‌ها بحث می‌کند؛ به رابطة بین دابلین کور و خانوادة استانداردهای مارک، و به این واقعیت که هر دو چهارچوب‌های استانداردی هستند که اولی ساده و دومی پیچیده و دقیق است اشاره می‌کند. جامعیت و مانعیت را به عنوان عناصر مطلوب در طرح های نمایه‌سازی و بازیابی مشخص می‌کند و آن‌ها را با مهار مستند در فهرست‌ها مرتبط می‌سازد. مشکلات فهرست‌نویسی اسناد و منابع الکترونیکی را بحث می کند و یک برنامة بین‌المللی در چارچوب «کنترل کتابشناختی جهانی» (UBC)، با استفاده از یک نظام بین‌المللی فهرست‌نویسی توصیفی و بر مبنای یک فایل مستند نام بین‌المللی را پیشنهاد می کند و به اقدام فوری دربارة پیشنهادهای ارائه‌شده دعوت می‌کند.

برای تولید یک محصول جدید، دو شیوة اصلی وجود دارد که عبارتند از: مهندسی مستقیم و مهندسی معکوس. در مهندسی مستقیم هدف، تولید محصولی است که نیاز به آن احساس می شود و هیچ طرح از قبل آماده‌ای از آن محصول وجود ندارد و باید تمامی فرآیندهای تولید از پایه آغاز شوند. در مهندسی معکوس هدف، تولید محصولی جدید با استفاده از محصولی است که پیش از آن تولید شده است. تفاوت مهندسی معکوس با نسخه برداری از محصولات در این است که در مهندسی معکوس، محصولی جدید تولید می شود و تنها از محصول اولیه به عنوان الگو و برای صرفه جویی در سرمایه ها (اعم از مالی، زمانی و نیروی انسانی) و زمان استفاده می شود. بر اساس آموزه های تفکر استعاری، استفاده از روش های آزمایش شدة حوزه ای از علوم برای رفع مشکلات حوزه های دیگر، شیوه ای مرسوم و معقول است که باعث صرفه جویی و افزایش بهره وری می شود. در کتابداری و اطلاع رسانی با بسیاری از مسائل سروکار داریم که به مدد راهکارهای پاسخ گرفته در حوزه های دیگر مانند راهکارهای مهندسی معکوس، ارائة راه حل های جدید و مناسب برای آنها امکان پذیر خواهد شد. در این نوشته، ضمن معرفی و تبیین مهندسی معکوس، به برخی مصادیق و کاربردهای آن در فعالیت های کتابداری و اطلاع رسانی اشاره شده است. کاربردهای مهندسی معکوس در سازماندهی اطلاعات، خدمات مرجع، نرم افزارهای رایانه ای، پایگاه های اطلاعاتی و مطالعات رفتار اطلاع یابی توضیح داده شده و مزایای استفاده از آن نیز تبیین شده است. به‌کارگیری مهندسی معکوس در فعالیت های کتابداری و اطلاع رسانی، به علت استفادة ایده های نابِی که از پیش خلق شده و ترکیب و تلفیق آنها، باعث صرفه جویی فراوان در وقت و سرمایه ها شده و طرح های خلاقانة نوینی را پدید می آورد که نتیجة آن خدمات بهتر و رضایت استفاده کنندگان از خدمات خواهد بود.

مهندسی ارزش، تلاشی است سازمان یافته که با هدف بررسی و تحلیل تمام فرایندهای یک فعالیت انجام میشود و به عنوان یکی از کارآمدترین و مهم­ترین روشهای اقتصادی در عرصه فعالیتهای بشر، شناخته شده است. مهندسی ارزش در چارچوب مدیریت پروژه، ضمن اینکه به تمام اجزای فعالیتها توجه می­کند، هیچ بخشی از کار را قطعی و مسلم نمی­داند. هدف مهندسی ارزش، صرف زمان کمتر برای رسیدن به مرحله بهره برداری بدون افزایش هزینه­ها یا کاهش کیفیت کار است. در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی، محور همه فعالیتها اطلاعات است که در حال حاضر با فراوانی تولید و عرضه آن مواجه هستیم. از سوی دیگر، با محدودیتهای منابع ـ اعم از مالی، انسانی و زمانی ـ مواجه ایم. لزوم بازنگری در فعالیتهای کتابداری و اطلاع رسانی با به کارگیری فنون مهندسی ارزش، علاوه بر اینکه کیفیت فرایندها و خدمات را در پی دارد، مدیریت منابع و صرفه­جویی در آنها را نیز مقدور می­سازد. با توجه به واقعیت انفجار اطلاعات، لازم است با بهره­گیری از مهندسی ارزش، به مهار بحران اطلاعات سرریزی (اضافه و ناخواسته) پرداخته شود. در این مقاله، ضمن معرفی و تشریح مهندسی ارزش، نقش و کارکردهای آن در فعالیتهای کتابداری و اطلاع رسانی با تأکید بر مدیریت اطلاعات، تبیین خواهد شد.