مصطفی صفدری رنجبر

هدف: هدف این پژوهش طراحی مدل تحول دیجیتال در صنعت نفت وگاز دریایی در ایران است که می تواند در زمینه برنامه ریزی و سیاست گذاری در این صنعت استفاده شود. استفاده از پیشرفت ها و نوآوری های دیجیتال در صنعت نفت وگاز جدید نیست؛ اما تحول دیجیتال در صنعت نفت وگاز مفهوم کمابیش جدیدی است که با اجرای آن در سطح صنعت نفت وگاز دریایی ایران، ضمن استفاده از مزایای تحول دیجیتال، این صنعت می تواند به پیشرویی در سطح جهانی تبدیل شود. روش: این پژوهش از نظر رویکرد کیفی است و از استراتژی پژوهش نظریه داده بنیاد بهره برده است. در این پژوهش با استفاده از داده های به دست آمده از مصاحبه با خبرگان صنعت و مطالعه اسناد و گزارش های موجود در حوزه تحول دیجیتال، به ویژه در صنعت نفت وگاز و به کمک راهبرد نظریه داده بنیاد، مدل تحول دیجیتال صنعت نفت وگاز دریایی ایران به دست آمد. این مدل مشتمل بر شش مقوله اصلی پدیده محوری، پیامدها، شرایط علّی، شرایط زمینه ای، شرایط مداخله گر، سیاست ها و راهبردها طراحی شده است. یافته ها: از مصادیق بسیار مهم پدیده محوری (تحول دیجیتال در صنعت نفت وگاز دریایی) می توان به تصمیم گیری مبتنی بر تحلیل داده های واقعی با استفاده از ابزارهای فناوری دیجیتال، ایجاد یکپارچگی در تصمیم های مرتبط با صنعت و افزایش کارایی و بازدهی کارکنان و تجهیزات صنعت اشاره کرد. به علاوه، از جمله راهبردهای بسیار مهم و مؤثر برای دستیابی به تحول دیجیتال در صنعت نفت وگاز دریایی در سطح بنگاه ها، می توان به اتحاد با شرکت های معتبر حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و دانشگاه ها و استارتاپ های فعال در حوزه فناوری های دیجیتال و ترویج فرهنگ سازمانی مبتنی بر به کارگیری فناوری های دیجیتال و در سطح صنعت و ملی، به وضع قوانین سخت گیرانه زیست محیطی و ایمنی کارکنان شاغل در سکوهای دریایی و حمایت از سرمایه گذاری در حوزه تحول دیجیتال در سطح صنعت نفت وگاز اشاره کرد. نتیجه گیری: از جمله پیامدهای بسیار کلیدی تحول دیجیتال در صنعت نفت وگاز دریایی در سطح سازمانی، می توان به افزایش بازدهی در سازمان های فعال در صنعت نفت وگاز دریایی، افزایش دقت و سرعت در تصمیم گیری های ها با اتکا بر تحلیل داده ها و امکان تعمیر، نگهداری پیشگویانه و هدفمند و صرفه جویی در هزینه های سازمان اشاره کرد. تحول دیجیتال در این صنعت می تواند پیامدهایی نظیر افزایش ضریب بازیافت، برداشت نفت از مخازن نفت دریایی، کاهش مخاطرات زیست محیطی دریایی و بهبود عملکرد در صنعت نفت وگاز دریایی را در سطح صنعت و ملی به دنبال داشته باشد.

مفهوم نظام ملی نوآوری در طول سه دهه گذشته، توجه زیادی را به خود جلب کرده است. نظریه های مدرن، نظام ملی نوآوری را مجموعه ای از سازمان ها و نهادها توصیف می کنند که در فرآیند تولید، توزیع و استفاده از دانش و فناوری ها با هدف تحقق اهداف راهبردی نظیر توسعه پایدار سیستم اقتصادی و کمک به افزایش رقابت پذیری، در تعامل هستند. هدف پژوهش حاضر ارائه چارچوب نظام ملی نوآوری بر اساس کارکردهای دانشی و نقش دانشی بازیگران این نظام می باشد و برای دست یابی به این چارچوب از رویکرد ترکیب نظام مند تحقیقات استفاده شده است. بر این اساس با مطالعه و بررسی عمیق 180 منبع مطالعاتی در قالب مقاله، کتاب، گزارش ها و سایر مستندات، شش کارکرد دانشی اصلی شامل "خلق، کسب، انتشار، توسعه، بهره برداری و تجاری سازی دانش" و چهار کارکرد حمایتی شامل "حمایت و بسترسازی، تأمین مالی، واسطه گری و سیاست گذاری و تنظیم گری"  و هفت بازیگر اصلی "دولت، سازمان های تحقیقاتی، نهاد مالی - مؤسسات مالی، دانشگاه و مراکز آموزش عالی، صنعت، واسطه ها، جامعه و حامیان و توانمندسازها" تعریف گردید. بر اساس کارکردهای اصلی و حمایتی، نقش های مرتبط استخراج و بازیگران بر اساس نقش ها، دسته بندی شدند. نتیجه نهایی پژوهش، چارچوب نظام ملی نوآوری با تمرکز بر کارکردهای دانشی و دسته بندی جدیدی از بازیگران شناسایی شده در 5 لایه مرتبط، شامل کارکرد دانشی اصلی به عنوان درونی ترین و مرکزی ترین لایه، لایه های کارکردهای دانشی حمایتی، نقش های دانشی و بازیگران به عنوان لایه های بعدی و در نهایت زیر نظام های نظام ملی نوآوری بر اساس چرخه هلیکس و به عنوان بیرونی ترین لایه، را ارائه می نماید.

پژوهشگاه های دولتی به عنوان یکی از نقش آفرینان اصلی نظام نوآوری، نه تنها تحقق برخی از کارکردهای اصلی این نظام نظیر انجام فعالیتهای تحقیق وتوسعه را برعهده دارند، بلکه با همکاری مستقیم و غیرمستقیم با سایر نقش آفرینان، به توسعه موتورهای محرک نوآوری کمک می نمایند. با این حال، شفاف سازی نقش و کارکرد پژوهشگاه های دولتی در گذار به اقتصاد دانش بنیان تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است و سیاست های مرتبط با آن به میزان کافی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است. براین اساس درپژوهش حاضر با بهره گیری از رویکرد پژوهشی کیفی و روش های تشکیل گروه کانونی و تحلیل مضمون، کارکردهای پژوهشگاه های دولتی و سیاست های تسهیل کننده نقش آفرینی آنها در تحقق اقتصاد دانش بنیان مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که ایفای نقش هایی نظیر مرکز نوآوری و شتابدهنده تخصصی؛ پلتفرم مدیریت پژوهش های راهبردی و مسئله محور؛ مرجع استاندارد و پشتیبانی رگولاتوری بخش تخصصی؛ مرکز خدمات تخصصی به شرکت های فعال در بخش تخصصی؛ مرکز همکاری، انتقال، اشاعه و ترویج فناوری در بخش تخصصی؛ و کانون تفکر هوشمندی فناوری و سیاستی بخش تخصصی مهمترین کارکردهای پژوهشگاه های دولتی در راستای گذار به اقتصاد دانش بنیان هستند. بعلاوه، برای ایجاد زمینه مناسب برای نقش آفرینی پژوهشگاه های دولتی در تحقق اقتصاد دانش بنیان، سیاست هایی حول محورهای حکمرانی و تقسیم وظایف؛ تحریک طرف عرضه؛ تحریک طرف تقاضا؛ تقویت پیوند عرضه و تقاضا و توسعه و تامین زیرساخت ها مورد نیاز است که در این پژوهش مورد شناسایی قرار گرفته اند.

مقاله حاضر به ارائه رویکردی تکاملی درخصوص فرارسی اقتصادی متاخران می پردازد. فرارسی فرآیندی طولانی مدت برای کاهش شکاف در توانمندی ها از طریق ارتقای یادگیری و نوآوری با تکیه بر نظام های نوآوری (ملی، بخشی یا منطقه ای) است. براساس این رویکرد، فرارسی به عنوان یک فرآیند تکاملی، پویا، احتمالی و غیرقابل برنامه ریزی در نظر گرفته می شود چرا که با تغییرات مستمر، عدم اطمینان و انواع رخدادهای بیرونی (پنجره های فرصت) روبرو است و از رفتار خاص بازیگران ناهمگن به فراخور ادراکات، نگرش ها و تجربیات متفاوت ایشان اثر می پذیرد. این فرآیند منجر به واکنش و اتخاذ راهبردهای گوناگون بنگاه ها و کشورهای متاخر - حتی در صورت وجود شرایط خارجی مشابه (از نظر فناوری یا بازار) - می شود. دراین راستا ایجاد پیوندی مکمل و قدرتمند میان یادگیری و توانمندی های شرکت های داخلی با نظام های ملی، بخشی و منطقه ای - که بنگاه ها در آن به فعالیت می پردازند – اهمیت می یابد. علاوه بر این، مقاله حاضر به شرح راهبردهای مختلفی نظیر دور زدن و جهش در مراحل مختلف و همچنین مسیرهای متنوعی می پردازد که کشورها و بخش ها طی این فرآیند طولانی مدت و تکاملی دنبال می نمایند.

ریشه های مفهوم نظام های بخشی نوآوری به مطالعاتی بازمی گردد که حدود سه دهه پیش انتشار یافته اند، اما این مفهوم حدود دو دهه پیش به طور جدی معرفی و از آن زمان به بعد با روندی افزایشی در صنایع متنوع و در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه مورد استفاده قرار گرفته است. هر نظام بخشی نوآوری متشکل از چهار مؤلفه کلیدی است که یکی از آنها نهادهای رسمی (سیاست ها، قوانین، مقررات و استانداردها) و غیررسمی (باورها، هنجارها و ارزش ها) است و بقیه عبارتند از پایه دانش و فناوری، بازیگران و شبکه ها، و تقاضا. مروری بر مطالعات پیشین در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه مؤید آن است که انواع سیاست های دولت به ویژه سیاست های علم، فناوری و نوآوری تأثیر چشم گیری بر شکل گیری و تکامل نظام های مختلف بخشی نوآوری دارند. بررسی های این مقاله نشان می دهد که بخش های مختلف نیازمند سیاست های متفاوت و متنوع هستند و سیاست هایی که در یک بخش اثرات مثبتی به جا می گذارند لزوماً در بخش های دیگر چنین اثراتی را به دنبال ندارند. در انتهای مقاله تأثیر سیاست های متنوع و پویای دولت بر شکل گیری و تکامل صنعت توربین های گازی مورد بررسی قرار گرفته و مرور این تجربه بیانگر آن است که دولت در طول زمان از طریق اتخاذ سیاست های مختلف به شکل گیری و تکامل این بخش کمک بسیاری کرده است.  

فرارسی فناورانه در معنای مرسوم، به کاهش شکاف فناوری میان کشورهای عقب تر و کشورهای پیشرو اطلاق می شود که می تواند باعث کاهش شکاف درآمد سرانه و افزایش نرخ رشد اقتصادی گردد. سیاست های دولت در زمینه های فناوری و نوآوری نقش چشم گیری در فرارسی فناورانه در کشورهای در حال توسعه و دیرآیند بازی می کنند. این موضوع ریشه در اهمیت و ضرورت هم تکاملی سیاست ها با توسعه فناوری ها در بخش های مختلف صنعتی دارد. مطالعه و بررسی تجارب اقتصادهای نوظهور در زمینه فرارسی فناورانه نشان می دهد که کشورها برای رسیدن به فرارسی، ناگزیر به حرکت از سیاست های صنعتی و تجاری به سمت سیاست های فناوری و نوآوری هستند. به بیان دیگر، با ابزارهای قدیمی مبتنی بر تعرفه و نرخ ارز نمی توان به فرارسی فناورانه رسید و دولت در این میان نیازمند مداخله فعال تر با تمرکز بر توانمندسازی بنگاه ها و سوق دادن آنها به سمت استفاده از پنجره های فرصتی است که عمدتاً ناشی از تغییرات فناوری هستند. در این مقاله، پس از بررسی مفهوم فرارسی و ارائه چارچوبی مفهومی از نقش دولت در آن، تجربه صنعتی شدن کشورهای مختلف را از این زاویه بررسی خواهیم کرد. این تجربه نشان داده که در صورت عدم انسجام سیاستی و عدم توجه به پنجره فرصت های ناشی از تغییرات فناوری، اقدامات دولتها منجر به فرارسی فناوری در سطح بین المللی نخواهد شد.  

اقتصادهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه، طی دهه های اخیر تلاش های زیادی در زمینه همپایی فناورانه، به منظور دستیابی به دانش و قابلیت های مورد نیاز برای ساخت و توسعه محصولات و سامانه های پیچیده به نمایش گذاشته اند. طی سال های گذشته در ایران، برای دستیابی به دانش، مهارت ها و فناوری های ساخت توربین های گازی تلاش های زیادی صورت گرفته و نتایج مطلوب و قابل ملاحظه ای نیز به دست آمده است. این مقاله با استفاده از رویکرد کیفی و راهبرد پژوهشی مطالعه موردی، به مطالعه تجربه شرکت توربوکمپرسور نفت (OTC) در دستیابی به دانش و قابلیت های فناورانه و مدیریتی ساخت توربین های گازی صنعتی در قالب طرح توربین گازی IGT25 می پردازد و پیشران ها و عوامل مؤثر بر این تجربه    موفقیت آمیز را شناسایی می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سیاست ها، حمایت ها و اقدامات دولت، شبکه سازی، تعامل و همکاری بین کنش گران و ذی نفعان اصلی، روش های کسب قابلیت های فناورانه، وجود بازار و تقاضای داخلی چشم گیر قابلیت های سازمانی و مدیریتی ، بافتار و عوامل محیطی نقش کلیدی در همپایی شرکت توربوکمپرسور نفت و دستیابی این شرکت به دانش و فناوری های ساخت توربین های گازی ایفا می کنند.

در ادبیات علمی مدیریت فناوری، توافق قابل ملاحظه ای بر اهمیت و ضرورت پایش و پیش بینی دقیق و سریع نیازهای آینده و روند پیشرفت های فناورانه وجود دارد. دلایل این امر شامل تغییر و تحولات سریع فناوری، جهانی شدن بازار و رقابت، افزایش نوآوری های فناورانه و کاهش چرخه عمر فناوری ها می باشد. لذا، هوشمندی فناوری در سطوح مختلف سازمان ها به منظور کمک به شناسایی تهدیدها و فرصت های فناورانه و بهبود تصمیم گیری های فناورانه در اینچنین محیط متغیری، پیشنهاد می شود. موضوع هوشمندی فناوری طی سال های گذشته مورد توجه پژوهشگران زیادی قرار گرفته و از جنبه های مختلف مورد بررسی واقع شده است. آشنایی با یافته ها و دستاوردهای این پژوهشگران می تواند سهم بسزایی در درک و فهم بیشتر و بهتر موضوع هوشمندی فناوری داشته باشد، که از آثار آن می توان به بهبود فرآیندهای برنامه ریزی و تصمیم گیری در حوزه فناوری و ارتقای سطح یادگیری فناورانه سازمان اشاره نمود. لذا هدف از نگارش این مقاله بررسی مبانی نظری و پیشینه پژوهشی موضوع هوشمندی فناوری است که شامل تعاریف، ساختار، فرآیند، بازیگران، روش ها و ابزارهای هوشمندی فناوری می باشد. در پایان مقاله نیز برخی پیشنهادهای مدیریتی و تحقیقاتی ارائه گردیده است.

سامانه های محصول پیچیده (CoPS) نقش چشمگیری در توسعه صنعتی، رشد اقتصادی و خلق ثروت در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بازی می کنند. از طرفی، این سامانه های محصول پیچیده دارای ویژگی ها و مشخصه های متفاوت و متمایزی در مقایسه با کالاهای مصرفی با سامانه تولید انبوه هستند. این تفاوت ها و تمایزها طی ربع قرن اخیر توجه تعداد زیادی از پژوهشگران و صاحبنظران حوزه مدیریت فناوری و نوآوری را به خود جلب کرده است که منجر به شکل گیری پیشینه پژوهشی و بدنه دانشی قابل توجهی حول سامانه های محصول پیچیده شده است. به همین دلیل نیاز است از طریق واکاوی در پژوهش های پیشین این حوزه، به ارائه تحلیل ها و آمارهای توصیفی، موضوعات مورد مطالعه و روندهای آینده این حوزه پرداخته شود. این مقاله قصد دارد از طریق مرور نظام مند پیشینه پژوهشی ربع قرن اخیر این حوزه به هدف فوق جامه عمل بپوشاند. یافته های این پژوهش مشتمل بر ارائه آمارهای توصیفی متعدد، دسته بندی موضوعی مطالعات پیشین، معرفی روندهای کلیدی در زمینه تکامل پیشینه پژوهش، پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی و دلالت های مدیریتی و سیاستی در حوزه نوآوری در سامانه های محصول پیچیده می باشد.  

تنوع کارکردها و وظایف مورد انتظار از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) برای ایفای نقش مناسب در نظام نوآوری، طراحی ترکیبی از ابزارهای سیاستی را ایجاب می کند. با وجود وظایف و اختیارات مصوب وزارت عتف در اسناد و قوانین قبلی، مطالعات نشان می دهد که عملکرد کلی نظام نوآوری ایران در برخی از ابعاد مطلوب نیست. از این رو، طراحی ترکیبی از ابزارهای سیاستی، حداقل برای تقویت نقش وزارت عتف به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در نظام نوآوری باید با توجه به خلاهای اسناد قبلی ضرورت دارد. این مطالعه با روش تحلیل محتوای اسناد برای احصای خلاهای سیاستی و مصاحبه متمرکز گروهی برای اخذ نظر خبرگان انجام شده که با توجه به خلاهای شناسایی شده، مشتمل بر 7 هدف کلان، 25 هدف سیاستی و 60 ابزار سیاستی است. به لحاظ جنس ابزارها، ابزارهای سیاستی از جنس «مقررات گذاری و تنظیم گری»، «حمایت از آموزش، پژوهش و نیروی انسانی»، «شبکه سازی و توسعه زیرساخت ها»، «پشتیبانی اطلاعاتی، کارگزاری و فرهنگ سازی»، «تحریک تقاضا، بازارسازی و خرید دولتی»، «حمایت مالی، وام و کمک» و «حمایت مالیاتی، معافیت گمرکی و عوارض» به ترتیب بیشترین سهم را در ترکیب ابزارهای سیاستی داشتند. همچنین از حیث نوع ابزارها، ابزارهای معطوف به طرف عرضه، ابزارهای حمایتی مستقیم و ابزارهای غیرمالی در ترکیب پیشنهادی، غالب است. تحلیل سازگاری درونی ابزارها نیز نشان داد که ترکیب پیشنهادی از سازگاری درونی برخوردار است.

دانشگاه ها و صنایع از مهمترین و اثرگذارترین نهادها در توسعه اجتماعی و رشد اقتصادی و فناورانه جوامع هستند. به همین دلیل، توسعه ارتباط صنعت و دانشگاه به دلیل اثرات و پیامدهای بسیار مثبت آن در ایجاد تحولات فناورانه، اقتصادی و اجتماعی از دیرباز مورد توجه مدیران، سیاست گذاران و تصمیم گیرندگان دانشگاهی و صنعت قرار داشته و تلاش های فراوانی جهت ایجاد پیوندی اثربخش بین صنعت و دانشگاه صورت گرفته است. در کشور ما نیز تلاش های زیادی هم در زمینه نظری و هم در میدان عمل به منظور شکل دهی به همکاری پویا و اثربخش میان دانشگاه و صنعت انجام گرفته است. اما هنوز همکاری علمی و فناورانه مطلوب و مورد نظر میان دانشگاه و صنعت شکل نگرفته است و گویا راهکارهای ارائه شده و سازوکارهای طراحی شده برای گذار از موانع و چالش های پیش رو بی اثر مانده اند. لذا با توجه به اهمیت قابل انکار موضوع همکاری دانشگاه و صنعت و به منظور ارتقای سطح درک و شناخت از روابط و همکاری میان دانشگاه و صنعت، سعی شده است که در این مقاله به بررسی سیر تاریخی، جریان های تاثیرگذار، اهداف و انگیزه ها، موانع و چالش ها، سازوکارها و عوامل موثر بر همکاری میان دانشگاه و صنعت پرداخته شود. در پایان نیز به بررسی موضوع ارتباط دانشگاه و صنعت در ایران پرداخته شده است و به بعضی چالش ها و موانع، سازوکارها و پیشنهادها اشاره شده است.

دیدگاه نظام های نوآوری بخشی، چارچوب مناسبی را برای تحلیل شکل گیری و تکامل صنایع مختلف ارائه می دهد. با وجود تفاوت ها و تمایزهای متعدد میان صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه و صنایع تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده، تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در زمینه نظام های نوآوری بخشی بر مطالعه صنایع تولیدکننده محصولات مصرفی با نظام تولید انبوه تمرکز کرده اند و پژوهش های اندکی یافت می شود که به مطالعه صنایع تولیدکننده کالاهای سرمایه ای و محصولات و سامانه های پیچیده پرداخته باشند. این مقاله قصد دارد با بکارگیری رویکردی کیفی و مطالعه موردی به مطالعه نظام نوآوری بخشی صنعت توربین های گازی در ایران به عنوان یک صنعت تولیدکننده محصولات و سامانه های پیچیده و نیز به معرفی بازیگران و کنشگران اصلی، توصیف مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری، شناسایی سیاست ها و نهادهای تأثیرگذار و تشریح شرایط بازار و تقاضا در این صنعت بپردازد. یافته های این پژوهش دربرگیرنده این موارد است: 1) مسیر شکل گیری و انباشت دانش و فناوری ساخت توربین های گازی، مشتمل بر قابلیت های فناورانه و راهبردهای کسب فناوری در بنگاه های سازنده توربین های گازی؛ 2) تنوع و پویایی سیاست های تأثیرگذار دولت بر شکل گیری و تکامل این بخش، مشتمل بر سیاست های راهبری، سرمایه گذاری، خرید و تسهیل گری؛ 3) ساختار انحصاری و سیاسی بازار صنعت توربین های گازی در ایران، مشتمل بر عرضه کنندگان و مشتریان (دولت) محدود و تقاضای بالا و روزافزون داخلی برای توربین های گازی با کاربردهای مختلف؛ 4) بررسی اثر تحریم های بین المللی بر فعالیت ها و اقدامات شرکت های ایرانی سازنده توربین های گازی. کلیدواژه ها: نظام نوآوری بخشی، محصولات و سامانه های پیچیده، صنعت توربین های گازی برای استنادات بعدی به این مقاله، قالب زیر به نویسندگان محترم مقالات پیشنهاد می شود: Safdari Ranjbar, M., Rahmanseresht, H., Manteghi, M., & Ghazinoori, S. (2017). Sectoral Innovation System of a Complex Product System Industry: Gas Turbine. Journal of Science & Technology Policy, 9(4), 55-70. {In Persian}.  

این پژوهش به شناسایی و تحلیل تاثیرات متقابل عوامل محیطی کلیدی اثرگذار بر نظام علم، فناوری و نوآوری فضای مجازی در ایران پرداخته است. جهت تحقق هدف پژوهش، از استراتژی پژوهش آمیخته استفاده شده است. در بخش کیفی، با استفاده از مطالعه کتابخانه ای و نظر خبرگان، عوامل محیطی که بر نظام مذکور تأثیرگذارند شناسایی و با استفاده از مدل STEEPLED طبقه بندی شدند که هفت طبقه را شامل می شود: اجتماعی-دموگرافی، فناورانه، اقتصادی، محیط زیستی، سیاسی، سیاستی- قانونی، اخلاقی. توزیع عوامل در طبقات مختلف نشان از پیچیدگی محیط پیرامون نظام علم، فناوری و نوآوری فضای مجازی دارد. در بخش کمی، از تحلیل تاثیرات متقابل با رویکرد ساختاری استفاده شده است. الگوی توزیع عوامل محیطی نظام علم، فناوری و نوآوری فضای مجازی، به دلیل اثرات متقابل عوامل بر یکدیگر، نشان داد که این نظام با محیط بسیار پیچیده ای مواجه می باشد. بر اساس نتایج، کلیدی ترین عوامل هدف بر اساس میزان اثرگذاری مستقیم به اشتغال، رشد اقتصادی، اتصال به اینترنت، روندهای فناورانه دیجیتال و اعتماد مردم به دولت اختصاص دارد. رویکردهای جدید اقتصادی (از جمله اقتصاد اشتراکی، اقتصاد گیگ و غیره)، سرمایه گذاری در حوزه فاوا و وضعیت اقتصادی مردم نیز از کلیدی ترین عوامل ریسک به شمار می آیند. بر این مبنا پیشنهاد می شود عوامل هدف با توجه به اهداف و کارکردهای نظام علم، فناوری و نوآوری فضای مجازی توسعه و هدایت شوند و عوامل ریسک نیز با توسعه و ارتقاء به عوامل هدف تبدیل شوند.

هدف:توسعه اقتصاد دانش بنیان نیازمند زیست بومی است که بستر لازم برای رشد و توسعه فعالیت ها و کسب وکارهای فناورانه و نوآورانه را فراهم آورد. یکی از بازیگران کلیدی این زیست بوم در سال های اخیر «شتابدهنده ها» هستند که نقشی محوری در حمایت و تسریع رشد استارتاپ ها ایفا می کنند. با وجود رشد سریع این نهادها در زیست بوم نوآوری ایران، ارزیابی دقیق عملکرد آن ها و آسیب شناسی نقاط ضعف و قوت آن ها ضروری به نظر می رسد. ارزیابی عملکرد به شتابدهنده ها و سیاستگذاران و سایر متولیان این حوزه این امکان را می دهند که به درک بهتری از نیازها و چالش ها دست یابند و فرآیند کاری خود را متناسب با آن بهبود ببخشند. روش پژوهش: این تحقیق از نظر هدف، کاربردی و از لحاظ نحوه گردآوری داده ها، توصیفی و از نوع پیمایشی است. در این پژوهش با استفاده از مدل منطقی، به ارزیابی عملکرد شتابدهنده ها در چهار مولفه اصلی دروندادها، فعالیت ها، بروندادها، و پیامدها و دو دسته عوامل محیطی سخت و نرم می پردازد. داده های این مطالعه از طریق توزیع پرسشنامه بین 29 شتابدهنده جمع آوری و با استفاده از تحلیل آماری توصیفی بررسی شده است. یافته ها: نتایج نشان می دهد که علی رغم اینکه در برخی از شاخص های مربوط به درونداد، فعالیت و برونداد، وضعیت نسبتاً مطلوبی گزارش شده است. با این حال، در بررسی برخی دیگر از شاخص های مرتبط با برونداد و به ویژه پیامدها، عملکرد و وضعیت رضایت بخشی مشاهده نمی شود. همچنین شتابدهنده ها در عوامل محیطی به ویژه قوانین، زیرساخت ها و دسترسی به منابع مالی با چالش های جدی روبه رو هستند. نتیجه گیری: بر اساس این یافته ها، راهکارهای سیاستی و مدیریتی برای بهبود عملکرد شتابدهنده ها، بهینه سازی فرآیندها و تقویت نقش آن ها، از جمله تمرکز به ایجاد شتابدهنده هایی با رویکرد تخصصی، مسئله محور و از نوع شرکتی، در زیست بوم نوآوری ایران پیشنهاد شده است.

مقاله حاضر با هدف شناسایی و سطح بندی نهادهای تاثیرگذار بر نوآوری به نگارش درآمده است. برای این منظور از چارچوب نظری ویلیامسون (2000) و تحلیل مضمون قیاسی متون حاوی اندیشه های 9 صاحبنظر برجسته اقتصادی بهره برداری شده است. هم در انتخاب صاحبنظران و هم در گزینش آثار آنها از روش نمونه گیری هدفمند استفاده شده است. به عنوان نتیجه، شبکه مضامین نهادهای تاثیرگذار بر نوآوری مشتمل بر چهار سطح از نهادها ارائه شده است: 1) حک شدگی اجتماعی (فرهنگ دوستدار ریسک پذیری، خلاقیت و نوآوری؛ پذیرش تحول، تنوع و دگراندیشی؛ آزادی در اندیشه، بیان و عمل؛ پذیرش بالا نسبت به تحرک اجتماعی؛ پویایی، حس تعلق و امید به آینده؛ و سرمایه اجتماعی، مشارکت و همکاری)؛ 2) محیط نهادی (محافظت از حقوق مالکیت (فکری)؛ اعطای استقلال و آزادی های سیاسی و اقتصادی؛ حاکمیت قانون و حکمرانی خوب؛ حذف انحصارها و تشویق رقابت سیاسی و اقتصادی فراگیر؛ و زمین بازی مشوق کنش های جمعی کارآفرینانه)؛ 3) حکمرانی (حمایت از آموزش و مهارت آموزی؛ حمایت از تحقیقات بنیادین و کاربردی؛ حمایت از کسب و کارهای جدید و صنایع نوزاد؛ سرمایه گذاری و تامین سرمایه مخاطره پذیر؛ اعطای معافیت ها و مشوق های مالیاتی؛ حمایت از همکاری ها و یادگیری فناورانه؛ تدوین استانداردها و مقررات جدید؛ تسهیل جذب سرمایه و نیروی انسانی خارجی؛ و تشویق صادرات و کنترل واردات)؛ و 4) تخصیص منابع و اشتغال (تشویق نوآوری در بنگاه های اقتصادی؛ جهت دهی به نوآوری توسط سازمان های دولتی؛ و تسهیل نوآوری توسط نهادهای میانجی).

هوش مصنوعی یکی از فناوری های نو ظهوری است که در سال های اخیر تا حد بسیاری نگاه ها را به سمت خود معطوف کرده است. اثرات شگرف اقتصادی این فناوری و از طرف دیگر، مخاطرات و چالش های بالقوه این فناوری باعث شده است سیاست گذاران در کشورهای مختلف جهان توجه ویژه ای را به سیاست گذاری مناسب در راستای توسعه زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی معطوف کنند. پژوهش حاضر با بررسی دقیق سیاست های توسعه زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی در 6 کشور ایالات متحده، چین، انگلیس، روسیه، هند و امارات و همچنین مصاحبه با خبرگان حوزه های مختلف پیرامون هوش مصنوعی در کشور، نسبت به شناسایی کارکرد های اساسی هوش مصنوعی، بازیگران زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی در ایران و نقش ها و روابط موجود بین آن ها اقدام نموده و با ارائه نگاشت های ساختاری و کارکردی، چندین سیاست برای توسعه زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی در ایران ارائه می دهد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی دارای 41 بازیگر اصلی حکومتی، دولتی، نیمه دولتی و خصوصی است که در خلال 7 کارکرد عمده سیاست گذاری، آموزش، تامین مالی، تحقیقات، شبکه سازی، فعالیت های نوآورانه و استارتاپی و توسعه زیرساخت فنی ایفای نقش می کنند. همچنین نتایج پژوهش حاکی آن است که برای توسعه متناسب زیست بوم نوآوری هوش مصنوعی کشور و جلوگیری از عقب ماندگی نسبت به دیگر کشور های جهان در بهره مندی از مزایای بالقوه هوش مصنوعی، به ارتباطات متقابل و هماهنگی سطح بالای نهادهای فعال در 3 بخش عمده دولت، صنعت و دانشگاه نیاز است.

کارآمدی نظام ملّی نوآوری می تواند منشأ فرصت های بسیاری باشد، اما این نظام ها به دلایل مختلفی دچار ناکارآمدی شده و به اصطلاح، شکست سیستمی در آنها رخ می دهد. لذا پژوهش حاضر با هدف واکاوی شکست های سیستمی نظام ملّی نوآوری ایران تدوین گردیده و با توجه به وابستگی متقابل ساختارها و کارکردها در نظام های نوآوری، از رویکرد توأمان ساختاری-کارکردی جهت تحلیل این شکست ها استفاده نموده است. چارچوب این پژوهش به کمک مطالعه اسناد، ذیل چهار عنصر ساختاری و دوازده عامل کارکردی تعیین گردید و شکست های سیستمی نظام ملّی نوآوری ایران نیز با بهره گیری از نظرات 89 نفر از خبرگان سیاست گذاری علم و فنّاوری و کنشگران نظام ملّی نوآوری در قالب 10 گروه کانونی شناسایی شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که نظام نوآوری ایران در عنصر ساختاری نهادها دارای بیشترین ضعف بوده و در مجموعه کارکردهایی که از جنس نهادسازی هستند، دارای بیشترین شکست می باشد. ازاین رو، لزوم تقویت ساختارهای نهادی و تضمین وجود نهادهای نرم و سخت جهت رفع شکست های سیستمی نظام نوآوری ایران، بیش از همه توصیه می گردد.

شتاب دهنده ها به عنوان یکی از مهم ترین اجزا زیست بوم نوآوری و کارآفرینی، نقشی اساسی در توسعه کسب وکارهای نوپا و نوآفرین ها (استارتاپ ها) ایفا می کنند. با گذشت بیش از یک دهه از فعالیت شتاب دهنده ها در ایران، عملکرد و تأثیرگذاری آنها به یکی از دغدغه های مهم در حوزه سیاستگذاری نوآوری و کارآفرینی تبدیل شده است. با وجود تلاش های دولت و نهادهای حامی توسعه علمی و فناوری کشور برای تقویت نقش شتاب دهنده ها، برخی از چالش های اساسی ازجمله کمبود منابع مالی، ضعف در شبکه سازی با صنعت و عدم دسترسی به نیروی انسانی متخصص همچنان پابرجاست. در این پژوهش، از طریق رویکردی کیفی و بر اساس مصاحبه های عمیق با خبرگان زیست بوم نوآوری و شتاب دهنده ها، به بررسی چالش های پیش روی شتاب دهنده های نوآوری و کسب وکار ایرانی پرداخته شده است و در ادامه راه کارهای مدیریتی و سیاستی برای بهبود و ارتقا عملکرد شتاب دهنده ها ارائه شده است. جامعه مورد مطالعه را مدیران شتاب دهنده های نوآوری و کسب وکار ایرانی و مدیرانی در زمینه ساماندهی و پشتیبانی از شتاب دهنده ها تشکیل می دهند و نوع نمونه گیری غیراحتمالی و هدفمند است. بر اساس کاربست روش تحلیل مضمون، چالش های پیش روی شتاب دهنده ها در سه سطح خرد (شتاب دهنده ها)، سطح میانی (زیست بوم نوآوری) و سطح کلان (عوامل اقتصادی، اجتماعی و ...) شناسایی شدند. درنهایت، راه کارهای سیاستی و مدیریتی برای رفع چالش ها و بهبود عملکرد شتاب دهنده ها به ترتیب در سطح زیست بوم نوآوری و در سطح شتاب دهندها ارائه شده است.