واکاوی روش شناسی واسازی در پژوهش کیفی (از تئوری تا عمل) (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
مقدمه و اهداف: فهم عمیق پدیده های اجتماعی و فرهنگی در دنیای پیچیده امروز، حیاتی است. پژوهش های کیفی، با تمرکز بر تجارب زیسته و معانی برساخته شده، دریچه ای به سوی درک این پیچیدگی ها می گشایند. داده های کیفی، به ویژه در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و تربیتی، به دلیل ماهیت چندوجهی و ابهام، نیازمند روش های تحلیلی عمیق ترند. «واسازی»، رویکردی نوآورانه است که با بررسی ابعاد مختلف پدیده، امکان دستیابی جامع تر به داده ها و نتایج را فراهم می کند. واسازی، افسانه «وضوح» متن را به چالش می کشد و بخش های پنهان سنت فلسفی را آشکار می کند. واسازی، وجهی از نقد متافیزیک است که با واکاوی ساختارها، خاستگاه و نقش مرکز مقتدر را برملا می کند. واسازی دریدایی به معنای تخریب نیست؛ بلکه ریشه در اندیشه های ژاک دریدا دارد و با مفاهیمی چون «مرکززدایی»، «دیفرانس» و «بازی معنا» به نقد لوگوسانتریسم می پردازد. دریدا، با زیر سؤال بردن ثبات معنا، زمینه ای برای خوانش های چندگانه ایجاد می کند. او معتقد است هر متنی، حضور «دیگری» را منعکس می کند که کلید فهم معناست. کاربرد واسازی در پژوهش های کیفی، با وجود پتانسیل بالا، با چالش هایی روبه روست. پیچیدگی مفهومی، ابهام در اجرا و نیاز به تفسیر دقیق، از جمله دشواری های پژوهشگران است. ازاین رو، تبیین چهارچوبی عملیاتی و ارائه راهکارهای کاربردی برای واسازی در پژوهش های کیفی، ضروری است. این پژوهش، با هدف واکاوی روش شناسی واسازی در تحلیل داده های کیفی و ارائه چهارچوبی عملیاتی، درصدد پاسخگویی به سؤالاتی در مورد روش ها، ابزارها، مزایا، چالش ها و کاربردهای واسازی در پژوهش های کیفی، به ویژه در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و تربیتی است. سؤال اصلی پژوهش این است که چگونه می توان با واسازی، به تحلیل و تفسیر دقیق تر داده های کیفی دست یافت؟ هدف نهایی، ارائه راهکارهایی برای به کارگیری مؤثر واسازی و فهم عمیق تر پدیده هاست. روش: این پژوهش، روش واسازی را به عنوان رویکردی نوآورانه در تحلیل داده های کیفی، به ویژه در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و تربیتی بررسی می کند. پیچیدگی داده های کیفی، نیاز به روش های تحلیلی عمیق تر، مانند واسازی را ایجاب می کند. واسازی با آشکارسازی مفروضات پنهان، تناقضات درونی و روابط قدرت، تحلیل چندوجهی و انتقادی را ممکن می کند. این پژوهش با بررسی مبانی فلسفی واسازی، به ویژه اندیشه های دریدا، و ارائه چهارچوبی عملیاتی، به پرسش هایی در مورد روش ها، ابزارها، مزایا، چالش ها و کاربردهای واسازی در پژوهش های کیفی پاسخ می دهد. برای انجام این پژوهش مروری، جستجوی نظام مند منابع علمی در پایگاه های داده داخلی با کلیدواژه های «واسازی»، «پژوهش کیفی»، «دریدا»، «تحلیل انتقادی»، «مدیریت آموزشی» و «معنا» انجام شد. معیار ورود به مطالعه، مقالات فارسی زبان در مورد کاربرد واسازی در پژوهش های کیفی بود. پس از غربال گری اولیه عناوین و چکیده ها، 21 مقاله برای مطالعه کامل انتخاب شدند. یافته ها نشان می دهند واسازی با زیر سؤال بردن ثبات معنا، به درک عمیق تر پدیده های اجتماعی و فرهنگی و توسعه نظریه های جدید کمک می کند. در مدیریت آموزشی، این رویکرد با تحلیل انتقادی برنامه های درسی، سیاست گذاری ها و ارزشیابی، باورهای رایج را به چالش می کشد و سیستم های عادلانه تر و یادگیری محور طراحی می کند. پیچیدگی واسازی، نیاز به آموزش و تمرین کافی و توجه به زمینه را ضروری می کند. واسازی به عنوان رویکردی مکمل، تفکر انتقادی را تقویت و زمینه تحولات مثبت در علوم انسانی را فراهم می کند. این پژوهش با بررسی نقاط قوت و ضعف واسازی، درک جامع تری از این روش ارائه و ارتباط آن با سایر روش های کیفی را بررسی می کند. نتایج: یافته های پژوهش نشان می دهد که واسازی، با زیر سؤال بردن ثبات معنا، به درک عمیق تر پدیده های اجتماعی، فرهنگی و تربیتی و توسعه چهارچوب های نظری نوین کمک می کند. این رویکرد، با آشکارسازی پیش فرض های پنهان، روابط قدرت و تناقضات درونی متن، زمینه ای برای خوانش های چندگانه و تفاسیر بدیع فراهم می کند. در مدیریت آموزشی، واسازی با تحلیل انتقادی برنامه های درسی، سیاست گذاری ها و فرایند ارزشیابی، باورهای رایج را به چالش می کشد و به طراحی سیستم های عادلانه تر و یادگیری محور کمک می کند. به عنوان مثال، واسازی مفهوم «نمره» در ارزشیابی تحصیلی، نشان می دهد که نمره نمی تواند به تنهایی معیار جامع سنجش یادگیری باشد و توجه به ابعاد دیگر یادگیری، مانند خلاقیت، تفکر انتقادی، مهارت های اجتماعی و توانایی حل مسئله، ضروری است. همچنین، یافته ها نشان می دهد واسازی می تواند به پژوهشگران در حوزه های مختلف علوم انسانی، ازجمله ادبیات، فلسفه، مطالعات فرهنگی و علوم اجتماعی، در درک بهتر پیچیدگی های متون و پدیده های اجتماعی یاری رساند. با استفاده از واسازی، می توان به نقد و تحلیل انتقادی مفاهیم، گفتمان ها و ساختارهای قدرت پرداخت و زمینه را برای تغییرات مثبت اجتماعی و تربیتی فراهم نمود. به طورمشخص، این پژوهش نشان داد که چگونه می توان با به کارگیری واسازی در تحلیل داده های کیفی، به ابعاد پنهان و ناگفته پدیده ها دست یافت و درک جامع تری از آنها به دست آورد. همچنین، یافته ها تأکید دارند که واسازی می تواند به عنوان ابزاری برای توانمندسازی گروه های به حاشیه رانده شده و تقویت صداهای نادیده گرفته شده مورد استفاده قرار گیرد. درنهایت، این پژوهش نشان می دهد که چگونه واسازی می تواند به عنوان یک روش مکمل در کنار سایر روش های کیفی، به درک بهتر و عمیق تر از پدیده ها کمک کند. بحث و نتیجه گیری: از تحلیل های انجام شده می توان نتیجه گرفت که رویکرد واسازی نه تنها ابزاری نوین برای بازاندیشی در ساختارهای فکری است، بلکه زمینه ای برای شکستن قوالب ثابت برداشت های معمول فراهم می آورد. نتایج به دست آمده مؤید هستند که با به کارگیری این روش، پژوهشگران قادر به جداسازی مفاهیم پیچیده از دیدگاه های سنتی و ارائه نقدی عمیق تر می شوند. رویکرد یادشده با تأکید بر پویایی معنا و فروپاشی موانع تثبیت شده، فرصت های بین رشته ای ایجاد نموده و موجب ارتقای دانش انتقادی و بسط نظریه های نوین شده است. یافته های حاضر نشان می دهد تأثیر مستقیم این رویکرد در حوزه های اجتماعی و تربیتی موجب تحول نگرش نسبت به مسائل متنی و نقد ساختاری شده است. استفاده دقیق از اصطلاحات واژگانی و آشکارسازی اثرات پنهان عملیاتی شواهد محکم جهت بازسازی چهارچوب های مرتبط با عدالت ارائه نمود. این روش با واگذاری مسئولیت تفسیری به خوانندگان و ایجاد مشارکت فکری در تفسیر متون، تعادل بین نقد و بازسازی را برقرار کرده است. افزون برآن، امکان تطبیق شناخت در شرایط متغیر تاریخی، زبانی و فرهنگی فراهم و چالش های مفهومی با دیدگاهی نوین ارزیابی شده است. به طورکلی، نتایج پژوهش پیشنهاد می کند که واسازی به دلیل قابلیت بازنگری مبانی نظری و انعطاف پذیری در تحلیل، می تواند به عنوان رویکرد مکمل در کنار سایر روش های کیفی به کار رود. این یافته ها نویدبخش توسعه روش های انتقادی هستند و چهارچوب عملیاتی ارائه شده افق های تازه ای در مطالعات علوم انسانی گشوده است. این نتایج به تبیین ساختارهای نوین و بهبود تفسیر معارف منجر شده است. پژوهش های آتی می توانند به بررسی تأثیر واسازی بر توانمندسازی افراد و گروه های به حاشیه رانده شده و همچنین، به نقش آن در ایجاد تغییرات اجتماعی بپردازند. تقدیر و تشکر: از استادان گران قدر که با حمایت ها و راهنمایی های ارزشمندشان، همواره الهام بخش و مشوق پیشرفت های علمی بوده اند، صمیمانه سپاسگزاریم. تعارض منافع: مؤلفان اعلام می کنند در اجرای این پژوهش هیچ تعارض مالی، اعتباری یا شخصی وجود نداشته و مراحل تحقیق به شیوه ای شفاف انجام شده است.Deconstruction Methodology in Qualitative Research: From Theory to Practice
Introduction and Objectives: A deep understanding of social and cultural phenomena in today’s complex world is crucial. Qualitative research, with its focus on lived experiences and constructed meanings, opens a window into these complexities. Qualitative data, particularly in social, cultural, and educational fields, require deeper analytical methods due to their multifaceted and ambiguous nature. Deconstruction, as an innovative approach, enables a more comprehensive examination of phenomena by challenging their various dimensions. It critiques the myth of textual "clarity" and exposes hidden aspects of philosophical traditions. Deconstruction is a facet of metaphysical critique that interrogates structures, origins, and the role of authoritative centers. Derridean deconstruction is not destruction; rather, rooted in Jacques Derrida’s thought, it engages with concepts such as decentering, différance, and the play of meaning to critique logocentrism. By destabilizing fixed meanings, Derrida opens the door to multiple interpretations, arguing that every text reflects the presence of the "Other," which is key to understanding meaning. Despite its high potential, applying deconstruction in qualitative research faces challenges, including conceptual complexity, ambiguity in implementation, and the need for precise interpretation. Thus, developing an operational framework and practical strategies for deconstruction in qualitative research is essential. This study aims to explore the methodological application of deconstruction in qualitative data analysis and propose an operational framework, addressing questions about methods, tools, advantages, challenges, and applications of deconstruction in qualitative research—particularly in social, cultural, and educational domains. The central research question is: How can deconstruction facilitate more precise analysis and interpretation of qualitative data? The ultimate goal is to provide strategies for effectively employing deconstruction to achieve a deeper understanding of phenomena. Method: This study examines deconstruction as an innovative approach to qualitative data analysis, particularly in social, cultural, and educational research. The complexity of qualitative data necessitates deeper analytical methods, such as deconstruction, which reveals hidden assumptions, internal contradictions, and power relations, enabling multifaceted and critical analysis. By reviewing the philosophical foundations of deconstruction—especially Derrida’s ideas—and proposing an operational framework, this study addresses methodological questions, tools, benefits, challenges, and applications of deconstruction in qualitative research. A systematic search of Persian-language scholarly databases was conducted using keywords such as "deconstruction," "qualitative research," "Derrida," "critical analysis," "educational management," and "meaning." Inclusion criteria were Persian-language articles on deconstruction in qualitative research. After screening titles and s, 21 articles were selected for full review. Findings indicate that deconstruction, by challenging fixed meanings, enhances the understanding of social and cultural phenomena and contributes to the development of new theories. In educational management, deconstruction critically analyzes curricula, policies, and evaluation processes, challenging conventional beliefs and fostering more equitable, learner-centered systems. For instance, deconstructing the concept of "grades" in academic assessment reveals that grades alone cannot comprehensively measure learning; attention to other dimensions—such as creativity, critical thinking, social skills, and problem-solving—is essential. However, the complexity of deconstruction necessitates adequate training, practice, and contextual sensitivity. As a complementary approach, deconstruction strengthens critical thinking and facilitates positive transformations in the humanities. This study provides a comprehensive understanding of deconstruction by examining its strengths and weaknesses and exploring its relationship with other qualitative methods. Results: Findings demonstrate that deconstruction, by destabilizing fixed meanings, enables a deeper understanding of social, cultural, and educational phenomena and supports the development of novel theoretical frameworks. By exposing hidden assumptions, power dynamics, and textual contradictions, deconstruction facilitates multiple interpretations and innovative analyses. In educational management, deconstruction critiques curricula, policies, and evaluation practices, challenging dominant paradigms and promoting more equitable systems. For example, deconstructing "grading" reveals its limitations as a sole measure of learning, emphasizing the need to assess creativity, critical thinking, and problem-solving. Additionally, deconstruction aids researchers in humanities disciplines—such as literature, philosophy, cultural studies, and social sciences—by enhancing their understanding of textual and social complexities. It enables critical analysis of concepts, discourses, and power structures, paving the way for positive social and educational change. Specifically, this study illustrates how deconstruction uncovers hidden dimensions of qualitative data, offering a more holistic understanding of phenomena. Moreover, findings highlight deconstruction’s potential as a tool for empowering marginalized groups and amplifying underrepresented voices. Ultimately, this study positions deconstruction as a complementary qualitative method that enriches phenomenological understanding. Discussion and Conclusion: The analysis concludes that deconstruction is not only a novel tool for rethinking intellectual structures but also a means of breaking fixed interpretative molds. Results confirm that this approach enables researchers to disentangle complex concepts from traditional perspectives and offer deeper critiques. By emphasizing the fluidity of meaning and dismantling rigid frameworks, deconstruction fosters interdisciplinary opportunities, advances critical knowledge, and expands new theories. In social and educational contexts, deconstruction transforms textual and structural critiques, revealing hidden operational effects and providing robust evidence for reconstructing justice-oriented frameworks. By delegating interpretive responsibility to readers and encouraging intellectual engagement, deconstruction balances critique and reconstruction. It also facilitates adaptable knowledge in shifting historical, linguistic, and cultural contexts, addressing conceptual challenges with fresh perspectives. Overall, findings suggest that deconstruction, due to its capacity for theoretical revision and analytical flexibility, can serve as a complementary qualitative method. These results promise advancements in critical methodologies, with the proposed operational framework opening new horizons in humanities research. Future studies could explore deconstruction’s role in empowering marginalized groups and driving social change. Acknowledgments: We sincerely thank our esteemed professors for their invaluable guidance and support, which have been instrumental in our academic progress. Conflict of Interest: The authors declare no financial, personal, or professional conflicts of interest in this study, which was conducted transparently.
تبلیغات
