معناشناسى قرآن کریم

قرآن کریم که گنجینه علوم اسرار الهى و تبیان همه چیز و نور مبین است. براى هدایت و کمال زندگى فردى و اجتماعى انسان آمده است و داراى محکمات و متشابهاتى است، که فهم آنها نیازمند قواعد، اصول و معیارهایى است. تصریحات قرآن بر اصل بودن محکمات و پرهیز از اخذ به متشابهات، مبرّى بودن خداوند از سخن غیرعالمانه و ناحق، مبیّن بودن گیرنده وحى، نکته‏آموزى‏هاى پیامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و پیشوایان معصوم علیهم‏السلام در راهبرد فهم و تفسیر معتبر قرآن و هشدارهاى مکرر نسبت به خطاها و انحرافهاى تفسیرى و ... همه نشان‏دهنده اهمیت معرفت روش‏مند قرآن است. راز این همه اهمیت آن است که قرآن جاوید مى‏خواهد انسان را تعالى بخشیده و جاوید سازد و زمینه‏ساز حیات مینوى انسان شود و این هدف هنگامى میّسر مى‏گردد که حقایق قرآن، آن گونه که هست، آیین‏مند شناخته شود؛ بر این اساس معناشناسى و چگونگى تفسیر قرآن کریم از دغدغه‏هاى دیرین قرآن‏باوران راستین بوده است و تدوین قواعد، اصول، معیارها و شرایط تفسیر از همان سده‏هاى نخست، نشان از اهمیت دایمى این موضوع در میان مسلمین است.
تعمّق اندیشمندان مسلمان در آثار ادبى همچون: لغت، معانى، بیان و فراگیرى علوم مقدماتى تفسیر، اصول فقه، کلام، علوم قرآن و... براى پالایش روشهاى صحیح معرفت دینى و بازشناخت این کتاب آسمانى بوده است و دستاورد این تلاشهاى موفق و میراث علمى ارجمند، پردازش و تدوین نظریاتى ارزشمند در حوزه‏هاى علمىِ یاد شده و آیین علمى معناشناسى متون دینى و اصول و راهکارهاى آن است.
اما روشن است که گذشت زمان و گسترش تحولات فرهنگى و اجتماعى، و رشد علوم مختلف، پرسش‏هاى جدیدى را درافکنده که نمى‏توان تنها براساس میراث علمى کهن، این پرسش‏هاى نوپدید را به چالش کشاند. پیدایش نگرش‏هاى نوین در زبان‏شناسى جدید، نشانه‏شناسى، هرمنوتیک، معناشناسى و ... پرسش‏هاى بسیار دقیقى را پدید آورده است که افق نگاه به آنها، بسترهاى ویژه‏اى را در تفسیر و معناشناسى فراهم ساخته و رهیافت‏هاى متفاوتى را در پى داشته است؛ بنابراین گزاف نیست اگر گفته شود موضوع «معرفت دینى و چگونگى معناپژوهى متون دینى» از جدّى‏ترین محورها در عرصه پژوهشهاى دینى در عصر حاضر است. از این رو بایسته است که مراکز علمى ـ تحقیقى حیطه علمى خود را در فضاى این مباحث و رویکردها قرار دهند و با تکیه بر بنیادهاى علمى و معرفتى خویش، حضورى روزآمد داشته باشند.
در راستاى گام نهادن و اهتمام بخشیدن به این مهم، ویژه‏نامه «معناشناسى قرآن» در این مجله، به عنوان یکى از نقطه‏هاى آغازین این حرکت روش‏مند، به این موضوع پرداخته و مقالاتى را در این باره ارایه کرده است. مقاله «از متن تا معنا» در پاسخ به چگونگى فرایند معناشناسى و تفسیر قرآن کریم، به عوامل و شرایط بیرونى فراهم کننده معنا در ذهن خواننده و اقتضائات متن در شکل‏گیرى اندیشه خواننده اشاره کرده و قدرت اجتهاد خواننده را به عنوان پایانى‏ترین مرحله این فرایند دانسته که نقش مؤثر در چگونگى کشف معنا دارد، مقاله دوم، به «ساحتهاى معناپژوهى» اشاره و آن را در هفت محور بررسى کرده است و جایگاه معناپژوهى را در حوزه علوم دین در دو شاخه علم تفسیر و اصول فقه یافته و افق‏هاى نوین تحقیقى را در این دو عرصه بیان کرده است. مقاله سوم در رابطه با «علقه معناى متن به مؤلف»، سه دیدگاه متداول را در این باره بیان و وابستگى متن به نیت مؤلف در عین استقلال آن را به اثبات رسانده است و نتیجه گرفته که فهم قرآن کریم باید با ضابطه و منطق صحیح و لحاظ اوصاف الهى، براساس واژگان و ساختار موجود قرآن انجام بگیرد. مقاله چهارم که به تأثیر هرمنوتیک بر فهم متون دینى پرداخته است، با ارایه طرح شبهات و پاسخ دادن به آنها، تفسیر متون دینى را نه «متن محور» صرف و نه «مؤلف محور» تنها دانسته و نتیجه گرفته که تفسیر قرآن کریم باید عارى از ذهنیت و پیش‏داورى‏هاى مفسر با لحاظ معناى نهایى متن صورت پذیرد. مقاله بعدى به بررسى «تفسیر به رأى» از منظر روایات در منابع شیعى و سنّى و همچنین آیات قرآن پرداخته و نتیجه گرفته که تفسیر به رأى مفهومى عام است که به روش نکوهیده فهم قرآن مربوط است و شامل بیانات ظنى و احتمالى نیز بوده و این معنا در همه آیات جارى است. و آخرین مقاله، «مبانى عقلى فهم روایات تفسیرى در المیزان» بررسى شده و ضمن بیان ضرورت آن دلایلى را براى عقلى دانستن روایات تفسیرى از منظر علامه طباطبایى بیان کرده است.
«ساختارگرایى و پساساختارگرایى» عنوان متنى است که به عنوان ترجمه از آثار دان استیور برگزیده شده و ضمن بررسى و نقد نظریه‏هاى اندیشمندان ساختارگرا و پساساختارگرا به بررسى این دو دیدگاه در پژوهشهاى دینى پرداخته است. در بخش معرفى، کتاب «کیف نتعامل مع القرآن العظیم» از آثار آقاى دکتر یوسف قرضاوى انتخاب شده که ضمن بیان اجمالى ابواب و فصول مختلف کتاب، به بررسى و نقد باب سوم آن درباره «نحوه تعامل با قرآن از منظر درک و تفسیر آن» در چهار فصل مجزا پرداخته است.
امید است آثار مطرح گردیده گامى مفید در پیمودن این حرکت هدفدار در رسیدن به وضع مطلوب باشد که این با نگاه عمیق و تلاش بى‏شائبه متخصصان اهل فن و استمداد از قدرت لایزال پروردگار هستى و تفضل و عنایت حضرتش محقق خواهد شد، انشاءالله.
سردبیر