مطالعات شبه قاره

نام شناسی در آغاز به عنوان یک دانش درزمانی، به ریشه شناسی نام ها می پرداخت؛ اما به مرورزمان ، نقش عوامل فرازبانی ، مانند شرایط فرهنگی ، اجتماعی ، حقوقی و مذهبی نیز در آن مشخص گردید . پژوهش حاضر بر اساس نام شناسی واژه میترا است. هدف، ریشه شناسی این واژه در زبان های فارسی و هندی و بررسی درزمانی کاربرد آن به عنوان اسم خاص و عام است. دگرگونی آوایی، واژگانی و معنایی «میترا» در دوره های تحول زبان فارسی، به صورت تحلیل کیفی انجام و با زبان سنسکریت و هندی مقایسه شد . نتایج نشان داد ایزد آریایی میترا، از نظرجنس دستوری و زیست شناختی مذکر است؛ بدین ترتیب کاربرد شاخص«الهه» یا «ایزدبانو» برای نام اسطوره ای میترا نادرست است . «میترا» در ورود به دوره زبان های ایرانی میانه ، بر اثر تحولات آوایی ، تبدیل به «مهر» گردیده و معنای عام آن که در دوره باستان، دوستی و پیمان بود ، به خورشید تعمیم یافته است. «مهر» در زبان های ایرانی میانه و نو فارسی، در ترکیب ساخت نام ها تنوع زیادی دارد . بررسی نشان داد روش های ساخت واژه اسامی دوقسمتی در هند و ایران مشابه است. بعلاوه، عامل فرازبانی مذهب در نام گذاری میترا نشان داد که در ایران معاصر و بین مسلمانان هند، میترا نام دخترانه است؛ اما برای هندوها نام مشترک بین دختر و پسر است.

مولوی و گاندی، دو مصلح بزرگ جهانی متعلق به دو دوره، قوم و فرهنگ جداگانه هستند که در اندیشه و عمل، مشابهت های زیادی دارند. جستار پیشِ رو، تلاشی است درجهت پاسخگویی به این پرسش ها که آیا پیوندی بین اندیشه عدم خشونت گاندی و اندیشه های مولوی در مثنوی وجود دارد؟ وجوه اشتراک و بعضاً افتراق اندیشه های خشونت پرهیزانه این دو و دلایل آن کدامند؟ این پژوهش که از دیدگاه مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی و به شیوه توصیفی و با رویکرد تحلیل محتوا انجام شده است، مشخص می کند که عدم خشونت (مهم ترین اندیشه گاندی) جزو مبانی فکری مولانا نیز محسوب می شود؛ زیرا علاوه بر شواهد صریحی که در مثنوی به خشونت پرهیزی اشاره دارد، محتوای عدم خشونت در آثار مولانا نیز گسترده و متنوع است و بخش وسیعی از اندیشه هایش به نحوی غیرصریح به اندیشه عدم خشونت گاندی پیوند می خورد؛ به عبارتی دیگر، تمام باورهای مولانا چون؛ تساهل ، دگرپذیری، شهرت گریزی، شمول گرایی و... در راستای توسعه و تعالی معنوی انسان است و برونداد و ماحصل آن چیزی نیست جز انسان خودساخته و کمال یافته ای که با خود و تمامی اجزای کاینات بر سر صلح و مهرورزی است و مهم تر ازهمه این ها اندیشه «عشق» در باور مولاناست که به تنهایی نفی صددرصد خشونت گرایی است؛ البته عدم خشونت در نگاه مولانا، صبغه عرفانی دارد، اما در نظرگاه گاندی، بیشتر وجهه سیاسی می گیرد.

هدف این مقاله، واکاوی تطور مفهوم و مصداق خود و دگر در اندیشه و کنش سیاسی علامه اقبال لاهوری است. اقبال، نه تنها از اندیشه ورزان بزرگ شبه قاره، بلکه شاعر مبرز پارسی گوی و از احیاکنندگان بزرگ هویت اسلامی و درعین حال از بنیانگذاران دولت پاکستان محسوب می شود. سؤال اصلی مقاله این است که تحول «خود» و «دگرِ» هویتی در اندیشه فکری و سیاسی اقبال لاهوری چگونه بود؟ فرضیه مقاله نیز این گونه صورت بندی شده است: اندیشه سیاسی اقبال از «خود» سازنده عرفانی در برابر «دگر» انزواطلب صوفیانه و هویت فردی به هویت جمعی تحول یافت. هویت اجتماعی خودی مورد نظر اقبال ابتدا در برابر دگر استعماری بریتانیا معنا می یافت و پس از آن به هویت اسلامی در برابر هویت هندی و سپس به هویت ناسیونالیستی تحول یافت. اندیشه های اقبال موجب شکل گیری کشور پاکستان شده است. ابهام در بین هویت خود و دگر که در اندیشه اقبال وجود داشت، برای دولت پاکستان به ارث گذاشته شده است. فرضیه مقاله با روش توصیفی-تحلیلی پردازش شده است.

خانواده اولین ، مهم ترین و پر برکت ترین نهاد اجتماعی در تاریخ فرهنگ و تمدن انسانی است. نظر به اهمیت نهاد خانواده در جوامع و با توجه به مشترکات فرهنگی و اجتماعی دو کشور ایران و هند، پژوهش حاضر در صدد شناخت ویژگی های نهاد خانواده در هند و شناسایی اشتراکات و افتراقات آن در این دو کشور است. گردآوری داده های پژوهش حاضر از روش توصیف مقایسه ای و با استفاده از تکنیک مشاهده تجربی (با توجه به تحصیل و زیست شش ساله محققان در کشور هند) و نیز استفاده از داده های ثانویه (روش اسنادی) صورت گرفته است. با توجه به تعدد ادیان و مذاهب و کثرت گرایی فرهنگی در هند، داده های این تحقیق صرفاً مربوط به خانواده های آیین هندو در ایالت کارناتاکا در جنوب هند است. یافته های پژوهش بیانگر شباهت ها و اشتراکات بسیاری در نهاد خانواده در ایران و هند نظیر اهمیت تشکیل خانواده، مقررات جنسی، تک همسری، خانواده گرایی، تکریم سالمندان، گرایش به فرزندآوری، اشتغال زایی پایین زنان، بی سوادی زنان و افتراقاتی همچون نرخ پایین طلاق، مردمحوری، خشونت علیه زنان و بالابودن نرخ سقط جنین است. نتیجه گیری از پژوهش حاضر آن است که در این دو جامعه، خانواده رکن طبیعی و اساسی اجتماع بوده و به عنوان یکی از سه نهاد ساختاردهنده نظام اجتماعی جامعه (نهاد خانواده ، دین و دولت) در ساماندهی زیست انسانی و اجتماعی مرکزیت دارد.

حافظ شاعری است که بر طیف وسیعی از شاعران هم روزگار و پس از خود، هم در حوزه زبان فارسی و هم در خارج از آن تأثیر داشته و منبع الهام و منشأ خلاقیت کثیری از بزرگان شعر و ادب در سراسر جهان بوده است. در این میان اقبال لاهوری متفکر و شاعر پاکستانی که به اثرپذیری از مولوی شهرت دارد و در اوان جوانی با حافظ و اندیشه های او مخالف بوده، از جمله کسانی است که در میان شاعران شبه قاره، بیشترین اثرپذیری را از شعر حافظ داشته؛ اما تاکنون این موضوع مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. با توجه به این مسئله، پژوهش پیشِ رو کوشیده است تا ضمن کشف نمونه های اثرپذیری اقبال از حافظ در دیوان فارسی و اردوی وی، نمونه های استخراج شده را با روش توصیفی-تحلیلی طبقه بندی و بررسی کند. نتایج پژوهش نشان می دهد اثرپذیری شعر اقبال از حافظ، وجوه و اشکال گوناگونی همچون اثرپذیری واژگانی، گزاره ای، گزارشی، تلمیحی، تصویری، ساختاری، الهامی-بنیادی و... دارد و هر دو ساحت صورت و مضمون را دربرمی گیرد.

قرآن کریم و سنت پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام دو منبع اصلی استخراج احکام دین هستند. مسلمانان ابتدا در این مسئله اختلافی نداشتند؛ اما پس از ارتحال آن یگانه دوران، عده ای ندای کفایت قرآن سر دادند و این تفکر تا عصر کنونی با فراز و فرود ادامه یافت. در دو قرن اخیر برخی قرآن گرایان با گرایش به رأی و بی اعتنایی به سنت، در احکام دین ازجمله زکات اختلاف کردند؛ هرچند گزارش هایی نیز مبنی بر قرآن گرایی در قرن اول و دوم هجری ارائه شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به طرح و نقد استدلال های قرآنیون درباره زکات از آیات قرآن پرداخته است و نتیجه می گیرد: قرآن گرایان با انکار حجیت سنت و گرایش به رأی گروی و عقل گرایی افراطی دست به برداشت های ذوقی از آیات قرآن کریم زده، احکام زکات را به چالش کشیده و با دست کشیدن از ظواهر معتبر قرآنی به تأویل جهت دار و توجیه رأی مدارانه روی آورده اند.

هستی شناسی عرفانی، یکی از موضوعات اساسی در حوزه عرفان اسلامی است؛ این موضوع، از طریق آموزه های ابن عربی، بیشتر نمود و ظهور یافته است. از مهم ترین مباحث مطرح شده در هستی شناسی ابن عربی، بحث وحدت وجود است. پرسش اصلی این پژوهش به طورکلی این است که تلقی ابن عربی (م: 638 ه.ق) و اشرف جهانگیر (م: 828 ه.ق) از وحدت وجود و وجوه اشتراک و افتراق آرای آن دو عارف چیست؟ به دنبال این پرسش، جستار پیشِ رو، با روش توصیفی-مقایسه ای، به اثبات براهین وحدت وجود از دیدگاه ابن عربی و اشرف جهانگیر پرداخته است. ابن عربی، واضع نظریه وحدت وجود است؛ درحالی که اشرف جهانگیر، از شاگردان شیخ علاءالدوله سمنانی است؛ با وجود این ازجمله عرفایی است که پیرو نظریه وحدت وجود است. در جهان بینی ابن عربی و اشرف، تعالیم قرآنی و احادیث نبوی جایگاه ویژه ای دارد. در بحث تجلی، اشرف به تأسی از ابن عربی قائل به تجلی در هستی است. جهان بینی ابن عربی، آمیخته با سرّ است که درنهایت به «حیرت» و «هیبت» ختم می شود؛ امّا به دلیل غلبه اندیشه های کلامی و قواعد فقهی اشرف جهانگیر، او در اثبات وحدت وجود، بیشتر سیاق کلامی و فقهی را پیش گرفته؛ با وجود این در شاکله کلی مباحث وجود شناختی، متمایل به آرای ابن عربی است.

شخصیت از مهم ترین عناصر ادبی به شمار می رود. شاعران و نویسندگان همواره می کوشیدند با پردازش دقیق شخصیت ها، قدرت هنری خویش را به نمایش بگذارند. «شیرین»، قهرمان منظومه عاشقانه «شیرین و خسرو» امیرخسرو دهلوی، از مهم ترین شخصیت های تاریخی- ادبی است که روایت های متعددی از شخصیت وی موجود است. از آنجا که روایت های متعدد و متنوع شخصیت «شیرین» در بازنمایی اندیشه های متفاوت راوی آن مؤثر است و به درک بهتر اثر کمک می کند، این جستار با کاربست نظریه انیاگرام، به بررسی شخصیت وی می پردازد. انیاگرام دانش مهمی است که حاصل عرفان شرقی و روان شناسی مدرن است و در پی ترسیم روابط پیچیده انسان هاست و امروزه به مثابه یک الگوی مهم در نظام های آموزش و پرورش، مدیریت های اجتماعی، ورزشی و آموزش والدین کاربرد دارد تا براساس آن تیپ شخصیتی افراد مرتبط بازشناسی شود و در مناسبت های مختلف رفتار متناسب با آن شخصیت در پیش گرفته شود. این جستار یک پژوهش بین رشته ای است و روش انجام آن به شیوه توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است. ابتدا مبانی نظری انیاگرام براساس منابع کتابخانه ای به دقت شناخته و معرفی شده، سپس با بررسی و تحلیل متن، ویژگی های برجسته شخصیت «شیرین» در روایت امیرخسرو دهلوی در «شیرین و خسرو» استخراج و تجزیه و تحلیل شده و در پایان این ویژگی ها با الگوهای نه گانه انیاگرامی تطبیق داده شده است. این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که شخصیت شیرین با کدام یک از تیپ های نه گانه انیاگرام مطابقت دارد؟ به طور کلی با بررسی شخصیت «شیرین» که فردی جذاب، شکاک و وفادار است، می توان شباهت او را از میان تیپ های نه گانه انیاگرام با تیپ شش دریافت.

کوشک های واقع در آب، یکی از نوآوری های معماری منظر به شمار می روند. این الگو دیرزمانی در شبه قاره هند و ایران در کنار کوشک های واقع در میان یا کناری از باغات وجهی ممتاز از معماری در چشم اندازها و دستینه ها بودند. اگرچه در جغرافیای ایران به دلیل محدودیت های طبیعی رواج گسترده نیافت، در معماری شبه قاره با تنوع چشمگیری در الگوهای طراحی آبگیر و عمارت مرکزی در گستره ای تاریخی و جغرافیایی ساخته و پرداخته شد. باوجود مطالعات گسترده ای که در تاریخ معماری شبه قاره صورت گرفته، این گونه از معماری منظر آنچنانکه بایسته است، مورد توجه قرار نگرفته. دو نمونه شاخص این الگو که از جهت شیوه طراحی عمارت و آبگیر، نزدیکی قابل توجهی دارند، در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته اند؛ یکی کوشک «جال مَحَل» در «نارنائول» و دیگری «کاخ بایرات/ویراتنگر» در ایالت «راجستان» است. داده ها در پژوهش حاضر با مطالعات اسنادی گردآوری شده اند و با بهره گیری از «رهیافت تاریخی» تفسیر و تحلیل شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهند که این دو عمارت در دوره اکبرشاه گورکانی (حک: 1014-963 ه .ق.) ساخته شده اند. اگرچه کاخ بایرات توسط حاکمی غیرمسلمان ساخته شد، می توان علقه های وی را در برگیری از معماری گورکانیان مسلمان، را به روشنی در ساخت و پرداخت آن دید. هر دو نمونه در دو اشکوب ساخته شده اند. دسترسی به عمارت در یکی به وسیله پلی شانزده چشمه و در دیگری به وسیله پلکانی دوردیفه صورت می گرفته است. چهتری های پنج گانه نمای بیرونی بام، از الگویی واحد تبعیت می کند. ساختار برون گرای آن ها، از الگویی پیروی می کند که دیرزمانی در معماری ایرانی و شبه قاره با نام «هشت بهشت» رواج داشت.

در طول قرن ها، پوشاک ایرانیان نظر جهانیان را به خود جلب کرده است و از سویی دیگر پوشاک هندیان نیز با خصوصیاتی مشابه، دارای تنوع و زیبایی انکارناپذیری است. در طول قرن های متمادی گروه های مختلفی ازجمله علما، دانشمندان، هنرمندان، صوفیان و تجار از ایران راهی هند و باعث تحولات مثبتی در زمینه های مختلف اعم از اشاعه علم، فرهنگ و هنر در آن دیار شدند. ازجمله ایرانیانی که به صورت گروهی وارد هند شدند، می توان به مهاجران گیلانی اشاره کرد که در پست های مهم و کلیدی منصوب شدند. این تحقیق به منظور دستیابی به این پرسش که ایرانیان علاوه بر اشاعه علم و فرهنگ و هنر و مذهب، نوع پوشاک و عادات پوشش خود را نیز اشاعه داده اند؟ صورت گرفته است. پژوهش حاضر از نوع بنیادی است که به روش توصیفی-تحلیلی به مطالعه پوشاک باستانی و سپس شناسایی عناصر مشترک بین پوشاک گیلانیان و راجستانیان پرداخته است. اطلاعات به دست آمده نشان می دهد که مشترکات زیادی در پوشاک و تزئینات لباس آنان وجود دارد که یکی از دلایل مهم این مشترکات، پس از حضور ایرانیان، مخصوصاً گیلانیان در دربار هند و اشاعه فرهنگ ایرانی به ظهور رسیده است.

یکی از چندین ویژگی تصاویر، کارکرد آن ها در انتقال معناست. این موضوع در تصاویر تاریخی همواره با نمایش تنش ها و تباین های فکری و ایدئولوژیک همراه بوده است. بازنمایی شخصیت ها، از مهم ترین ژانرهای موضوعی نگارگری گورکانی هند است که محل بروز پسندها و سلایق امرای گورکانی نیز شده است. در این تصاویر نکته هایی وجود دارد که بر اثر بسندگی به ساخت و معنای ظاهری، گاه از تأملات کافی به دور مانده است. ساختار دو عنصر قدرت و معنویت، از موارد قابل تأمل در این تصاویر است؛ بنابراین در این پژوهش که به شیوه توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای تدوین شده، تلاش می شود بدین پرسش اساسی پاسخ داده شود که عناصر اصلی تصویری قدرت و معنویت در پیکرنگاری های مربوط به دوره پادشاهی گورکانیان هند کدام است؟ نتیجه این پژوهش که بر 30 نمونه آماری منتخب انجام شده، حکایت از آن دارد که: بازتاب دو عنصر قدرت و معنویت در سه گانه تصویری پادشاه، شیخ و یوگی، بیشتر مورد توجه بوده و در پیکرنگاری های انجام یافته از پادشاهان به نحو برجسته تری مورد تأکید قرار گرفته است.

آیین جین از ادیان کهن هند به شمار می رود که دیدگاه غیرخداباوری در بین مکاتب و باورهای هندی داشته و توانسته در سرزمین هند جایگاه ویژه ای به خود اختصاص دهد. یکی از باورهای مهم این دین، اعتقاد به تیرتهنکره است که پرستش و سرسپردگی به تعالیم آنان در نجات روح از بند اسارت سمساره مؤثر است. ظهور تیرتهنکره ها بر پایه یک نظم و هنجار کیهانی بی آغاز و انجام است و بر اساس ترکیبات خاص کرمه ای و معرفت روحی شان که در زندگانی های پیشین خود به دست آورده اند، در این مرتبه زاده شده و در پایان با مرگ خود به رهایی مطلق از بند سمساره می رسند. در پژوهش پیشِ رو با تحلیل منابع به روش کتابخانه ای، به ظهور تیرتهنکره ها در جهان هستی (زمین و از جمله در جهان های دیگر ) پرداخته و در ادامه، بررسی روحی و کرمه ای کالبدهای پیشین و کنونی تیرتهنکره ها و چگونگی دستیابی ایشان به رهایی مورد مداقه قرار گرفته است پژوهش حاضر جغرافیای ظهور تیرتهنکره ها در جهان هستی و ارتباط آن با وضعیت روحی کرمه ای یک فرد برای رسیدن به این جایگاه را نشان می دهد. بررسی کلی بیانگر آن است که نگاهی جبرانگارانه در ارتباط با ارواحی که سرانجام بدین مقام دست می یابند، وجود دارد.

سالک قزوینی (1201ه .ش) از شاعران دوره صفوی است. دیوان سالک شامل انواع قالب های شعر فارسی است. در این پژوهش، ضمن معرفی سالک قزوینی، سعی بر آن است که با روش تحلیلی-توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، محور زبانی و فکری غزلیات وی را تحلیل کنیم؛ ازاین رو ابتدا در محور زبانی مشخصات ترکیبات نحوی زبان موردتوجه قرار گرفته و سپس اصول دیدگاه های فکری شاعر ارزیابی شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با توجه به اینکه سالک قزوینی از شاعران دوره سبک هندی است، به لحاظ افزایش بسامد ترکیبات کنایی عامیانه و اصطلاحات شغلی، وفور ترکیبات نو یا کم کاربرد، ترکیبات اضافی (تشبیهی، استعاری و اقترانی)، بسامد بالای واژگان دوره و نیز بسامد وابسته های عددی که از برجسته ترین مختصات زبانی غزلیات وی است، تحت تأثیر سبک عمومی دوره است؛ اما سادگی لفظ و زبان در شیوه غزل سرایی با درون مایه های عرفانی و مذهبی و نیز تخلص در بیت پایانی تمام غزل ها (1366 غزل) شعر وی را از جهت سبک شخصی ممتاز کرده است. سالک، شخصی انفسی و درون گراست و معنا و مضمون را بر لفظ پردازی ترجیح می دهد و «معنی رنگین» اشعار وی، نشأت گرفته از «خیالات درست اندیشه » اوست. علاوه بر انعکاس اندیشه های عرفانی و مذهبی در سطح فکری، یأس و ناامیدی، تیره بختی و غم و اندوه زیاد بر غزلیاتش سایه افکنده است که به نظر می رسد در کاربرد این درون مایه ها افراط کرده است.

متناقض نمایی یکی ازجلوه های زیبایی بیان در آثار ادبی است و از عالی ترین شیوه های آشنایی زدایی هنری به شمار می رود که موجب دورشدن کلام از حالت عادی و برجسته سازی و اثرگذاری چشمگیر بر مخاطب می شود. در شعر سبک هندی که شعر مضمون نامیده می شود، متناقض نمایی ویژگی برجسته در خلق مضمون های برجسته به شمار می رود. این هنر ادبی ممکن است به صورت عبارت یا ترکیب به کار رود. سؤال اصلی تحقیق حاضر این است که زاهد تبریزی چگونه از متناقض نمایی در بارور کردن شعر خود بهره گرفته است؟ در غزلیات زاهد، متناقض نمایی در پیوند با هنرهای بلاغی و زیبایی شناختی استعاره، تشبیه، تصویر دووجهی، کنایه، ایهام وغلو، زیبایی مضمون و بیان شعر او را دوچندان کرده است؛ ضمن اینکه زاهد تبریزی بیشتر از ترکیبات متناقض نما برای انعکاس مفاهیم مدنظر خود استفاده کرده است. مفاهیمی که بیشتر عرفانی است؛ همچون: عشق، وصل و... روش کار توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای است.