مطالعات شبه قاره

ایرانیان مسلمان با پی ریزی تمدن ایرانی-اسلامی و انتقال آن به شبه قاره هند نقش مؤثری در پیشرفت های تمدنی ایفا کردند. نخبگان ایرانی که با توجه به عوامل دافعه موجود در ایران و عوامل جاذبه آفرین در هندوستان به دربار گورکانیان مهاجرت کردند؛ به دلیل شایستگی های فراوان خود توانستند منشأ خدمات مؤثری در حوزه های مختلف تمدنی شوند. یکی از این نخبگان، امیر فتح الله شیرازی است که با درایت و شایستگی خود، در مظاهر تمدنی دولت اکبرشاه مانند صنعت، تقویم، نظام دیوانی و علوم نقلی و عقلی تحولات مهمی ایجاد کرد. هدف پژوهش که با استفاده از روش توصیفی–تحلیلی تدوین شده، تبیین آثار حضور امیر فتح الله در دربار اکبر شاه گورکانی در حوزه تمدنی است. نشر آموزه های تشیّع توسط امیر فتح الله در دربار اکبر شاه، تک بُعدی نبودن تأثیرگذاری وی در حوزه تمدن، جایگاه والای او در دربار اکبر شاه و گسترش آثار فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی در مظاهر فرهنگ و تمدن دولت گورکانیان، از یافته های پژوهش است.

در چند دهه گذشته، برخی از کشورها و مناطق جغرافیایی به زمین بارور و کانون جغرافیاییِ شکل گیری و فعالیت گروه های تروریستی تبدیل شده اند. یکی از مهم ترین و معروف ترین این فضاها، نواحی مرزی مشترک بین دو کشور افغانستان و پاکستان است که گروه های تروریستی متعددی مانند طالبان، شبکه حقانی و دیگر گروه های افراطی را در خود جای داده است. در این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی-تحلیل انجام شده است، ضمن بررسی الگوی مکانی- فضایی حملات گروه های تروریستی در دو کشور افغانستان و پاکستان، به بررسی زمینه های عمده شکل گیری و فعالیت این گروه ها در نواحی مرزی این دو کشور پرداخته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ضعف در اعمال اقتدار و حاکمیت دولت در نواحی مرزی که باعث شکل گیری فضاهای بی دولت شده است و همین طور ضعف مشروعیت و نفوذ اجتماعی دولت درمقابل حاکمیت غیررسمی و مشروعیت اجتماعی گروه ها و نهادهای غیردولتی در این نواحی، مهم ترین زمینه های شکل گیری و فعالیت گروه های تروریستی در نواحی مرزی افغانستان با پاکستان است.

نسخ خطی، میراث فرهنگی ملت ها و نشان دهنده تلاش مردم یک کشور در گردآوری و حفظ دستاوردهای فکری، علمی و تاریخی آن سرزمین هستند. این پژوهش به معرفی منظومه ناشناخته «منوهر و دمالت» (مجمع البحرین) ظهیر کرمانی اختصاص دارد. این اثر تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. اصل داستان هندی بوده و سراینده در آن، یکی از افسانه های پنجگانه و مشهور هندی به نام «منوهر و دمالت» را به نظم درآورده است. تاکنون پنج نسخه از این منظومه در کتابخانه های مجلس و آستان قدس رضوی معرفی شده که در بین آن ها نسخه 15927 کتابخانه مجلس با نسخ دیگر تفاوت های فراوانی دارد. ظهیر در بخش حماسی از شاهنامه فردوسی و در بخش غنایی از لیلی و مجنون نظامی تأثیر پذیرفته است. در پایانِ برخی بخش ها، غزل هایی کوتاه در اوزان هزج، خفیف و متقارب آمده که با تخلص شاعر پایان یافته اند. در این مقاله، به روش توصیفی و با کمک منابع کتابخانه ای، ضمن پرداختن به موضوعات برجسته در متن داستان، به معرفی منظومه پرداخته ایم. معرفی منظومه «مجمع البحرین» علاوه بر نشان دادن جایگاه ادبی این اثر، در تبیین گستره زبان فارسی در شبه قاره نیز مؤثر خواهد بود.

سابقه ارتباط هندیان با اعراب و آشنایی آن ها با فرهنگ و زبان یکدیگر، به عهد سومریان بازمی گردد. در زبان هندی واژه هایی وجود دارد که از زبان های دیگر وارد این زبان شده است. از منظر تاریخ و مبدأ، بعد از گرویدن مردم هند به اسلام، زبان عربی وارد شبه قاره شد. پس از اسلام، تعاملات علمی، فرهنگی و اقتصادی بین هندیان مسلمان و اعراب شدت یافت. پیامد تعاملات، تأثیر متقابل دو زبان بر یکدیگر بود که در وام گیری واژه ها و اخذ عناصر زبانی تجلی یافت. مقاله حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی، به تحولات ساختاری برخی کلمات عربی در زبان های هندی پرداخته است. یافته های تحقیق نشان می دهد، تغییرات ساختاری و تألیفی در واژگان دخیل عربی، ناشی از رویکرد تنسیقی و نتیجه تعامل و هماهنگی با نظام آوایی زبان هندی بوده که به آن ها مقبولیت و انسجام بخشیده است.

مسجد جامع گلبرگه در شهر گلبرگه، پایتخت سلاطین بهمنی در ناحیه دکن هند به سال 769 هجری به دست «معمار رفیع قزوینی» ساخته شد. چگونه یک معمار ایرانی قرن هشتم در آن ناحیه دوردست حضور پیدا کرده و اثری شگرف خلق کرده است که هنوز پابرجاست؟ ویژگی های شاخص معماری و فنی این مسجد و علت پایداری آن با وجود ویرانی سایر بناهای شهر، پرسش هایی در مواجهه با این بنا پیش کشیده و پاسخ روشنی می طلبد. فرضیه تحقیق، پیدایش شیوه معماری ایرانی در آن ناحیه را نفوذ موج فرهنگی و هنری با حضور هنرمندانی مثل آن معمار در آن نقطه از جهان می داند؛ فرایندی که سبک ایرانی- دکنی را به نمایش گذاشته که متفاوت از معماری سبک مغولی هند است. روش تحقیق، تحلیلی- توصیفی است. نتایج پژوهش کاربرد اصول نیارش معماری ایرانی، از جمله: اصل تقابل نیرو، استفاده وسیع از سازه های طاقی کلمبو، طاق آهنگ، گنبد و... را در ساخت این بنا نشان داده و ریشه ترکیب عناصر معماری هندی ازجمله شیوه «پنچایاتانا» در این بنا را روشن می سازد. همچنین وجوه معماری مسجد جامع گلبرگه را همراه با طرح ها و تصاویر مربوط، بررسی می کند.

ادوارد مورگان فورستر رمان نویس سرشناس بریتانیایی، در اوایل قرن بیستم با نوشتن رمان «گذری به هند» به شهرت جهانی رسید. او اولین رمان نویس برجسته ای است که از استعمار انگلیس در هند انتقاد کرد و همین موضع ضداستعماری فورستر موجب شد تا «گذری به هند» از دیدگاه نقد پسااستعماری قابل تحلیل باشد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی جایگاه فورستر در گفتمان پسااستعماری می پردازد و سپس به این سؤال پاسخ می دهد که رویکرد زنانِ رمان «گذری به هند» نسبت به تجربه استعمار چگونه است. زنان در این رمان به سه گروه تقسیم می شوند؛ گروه اول، «زنان انگلیسی متأهلی» هستند که سرکوب استعماری را به شکلی منفعلانه پذیرفته اند و در برخورد با بومیان، خط مشی استعمارگران را دنبال می کنند. گروه دوم، «زنان مجرد انگلیسی» هستند که در مقابل سرکوب استعماری مقاومت می کنند و در پی رهایی بومیان از سرکوب استعماری هستند. این گروه نتوانسته است در موضع فمنیسم استعماری خود، خواسته های طیف متنوع زنان رمان را نمایندگی کند و در نتیجه با بازنمایی دلخواه خود به سرکوب زنان بومی کمک می کند. گروه سوم را «زنان هندی» تشکیل می دهند؛ آن ها از سرکوبی سه لایه رنج می برند.

با تشکیل حکومت صفوی، به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و مذهبی، نخبگان زیادی از جامعه ایرانی نظیر پیروان طریقت های صوفیانه، مجبور به جلای وطن و مهاجرت به سایر مناطق جهان اسلام و به ویژه هند شدند. درواقع شرایط خاص به وجودآمده در اجتماع ایرانی عصر صفوی، مانند حضور علمای شیعه مهاجر از برخی مناطق جهان اسلام در ایران و اختلافات اندیشه ای و فکری ایشان همراه با انتقادات شدید از صوفی گری از یک طرف و از طرف دیگر، بروز اختلافات میان پادشاهی صفوی و صوفیانی که علی رغم حمایت بلندمدت از صفویان، در این مقطع به رقبای ایشان تبدیل شده بودند، زمینه های تضعیف و افول تصوف را در این دوره زمانی در ایران فراهم کرد. درواقع طریقت صفویه در این تغییر رویکرد از تشیّع صوفیانه، به تشیّع فقاهتی تبدیل وضعیت پیدا کرد و درنتیجه بسیاری از طریقت های صوفیانه دیگر، قربانی این چرخش عقیدتی شدند. به موازات این وضعیت، شرایط مناسب موجود در شبه قاره به خصوص تساهل مذهبی و حمایت های مادی و معنوی حکومت های این منطقه، ازجمله گورکانیان و نیز سلاطین برخی حکومت های منطقه ای مهاجران، مسبب مهاجرت گسترده بسیاری از نخبگان صوفی مسلک ایرانی به این منطقه شد. این مقاله با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال برآمده است که در دوره صفوی، چه عواملی در انگیزش مهاجرت طریقت های صوفیه از ایران دخیل بوده است؟

انحلال رابطه زوجیت فقط در مواردی خاص و آن هم در شرایطی که در فقه و قانون پیش بینی شده است، صورت می گیرد. در فقه امامیه و حقوق پاکستان که در حوزه شریعت براساس فقه حنفیه است، موجبات فسخ نکاح به طورکلی به سه قسم تقسیم شده است: دسته اول: خیار عیب، دسته دوم: خیار تدلیس، دسته سوم: تخلف از شرط صفت. این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی با هدف آشنایی و برجسته کردن وجوه اشتراک و افتراق موجبات فسخ نکاح در فقه امامیه و حقوق کشور پاکستان تهیه و تنظیم شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که در فقه امامیه برای فسخ نکاح مراجعه به دادگاه به جز عیب عنن لازم نیست و جنون تنها عیب مشترک در زوجین است؛ اما در احوال شخصیه پاکستان علاوه بر جنون، جذام و برص نیز جزو عیوب مشترک زوجین به شمار می روند و برای انحلال رابطه زوجیت بنابر عیوب مشترک و تخلف از شرط صفتی که در ضمن عقد گنجانده شده باشد، مراجعه زوجین به دادگاه الزامی دانسته شده است.

میراث مشترک ایران و هند به قبل از مهاجرت آریایی ها و زمانی که این دو ملت در کنار هم و با یک زبان و مذهب زندگی می کردند، برمی گردد. روابط تجاری بین تمدن «موهنجودارو» و «هاراپا» در هند با تمدن های سیلک و شهر سوخته در ایران برقرار بوده است. در عصر ساسانی این روابط با حکومت های شمالی و جنوبی هند در کنار روابط فرهنگی و سیاسی گسترش یافت. بررسی روابط اقتصادی ساسانیان با هند و نتایج حاصل از آن مسأله این تحقیق است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بازنگری منابع کتابخانه ای، به دنبال پاسخ به این سؤال است که این روابط تحت تأثیر چه عواملی قرار داشته است و نتایج حاصل از آن چه بوده است؟ نتایج به دست آمده از نوشتار نشان می دهد، رقابت ساسانیان با روم در تجارت با غرب و شرق از یک طرف و رقابت های داخلی حکومت های شمال و جنوب هند از طرفی دیگر، تبادلات اقتصادی ساسانیان با شرق و به خصوص هند را به دوران طلایی رساند و نتایج حاصل از آن منجر به گسترش روابط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مسلمانان با هند بعد از سقوط ساسانیان شد.

علّامه اقبال لاهوری از شاعران بزرگ فارسی گوی شبه قاره هند است که اهمیت و جایگاه وی در بین مردم ایران و شبه قاره هند، بر کسی پوشیده نیست. وی درجهت بیان افکار آزادی خواهانه و وحدت طلبانه خود، از زبان شعری فارسی بسیار مدد جسته است. از جمله نکاتی که در اشعار اقبال جلب توجه می کند، کاربرد کنایات جدید در زبان شاعرانه اوست؛ کنایاتی که پیش از آن کاربرد نداشته یا بسیار کم کاربرد بوده اند. با توجه به اهمیت شناخت هرچه بهتر ویژگی های زبان شاعرانه اقبال، در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی تلاش شده است تا بدین سؤال اساسی پاسخ داده شود که با توجه به اهداف روشنگرانه اقبال لاهوری، در کنایات شعری او چه ابداعاتی مشاهده می شود؟ بدین منظور براساس بلاغت سنتی، انواع تازگی های کاربرد کنایه در اشعار اقبال، مشخص شد. نتیجه این بررسی نشان از آن دارد که کنایه ضمن اینکه از ابزارهای اصلی تصویرگری های شاعرانه علامه اقبال بوده، درجهت بیان اندیشه های متعالی و انسان ساز او دچار تحول شده، منجر به ابداع کنایاتی شده که خاص خود اقبال است. کنایاتی که ریشه در فرهنگ غنی اسلامی و آشنایی عمیق وی با فرهنگ و زبان و ادب فارسی دارند.

دوره غزنوی یکی از دوران درخشان معماری تشریفاتی ایرانی است. یکی از آثار این دوره «کاخ مسعود سوم» است که در «ربض» شهر غزنه قرار دارد. به رغم انجام پژوهش هایی در ارتباط با این بنا، از جزئیات معماری، عناصر فضایی و خاستگاهِ الگوی ساخت شان شناخت فراگیری وجود ندارد. پژوهش پیش ِرو با طرح این مسأله می کوشد با مطالعات اسنادی که داده های آن با «رهیافت تاریخی» مورد تفسیر قرار گرفته اند، ساختار این کاخ را بررسی کند. برایند پژوهش نشان می دهد که این کاخ در نحوه ارتباط حجره ها از طریق یک پیش حجره با میانسرا در گونه معماری تشریفاتی، ساختاری نوآورانه عرضه کرده است. کالبد این کاخ به فرهنگ معماری ایرانی گرایشی بیش از دیگر کاخ های غزنوی داشته است. جز طرح قلعه مانند که آن را به نمونه های اُموی و عباسی در شامات و میان رودان نزدیک می کند و طرح چهارصفه ایِ میانسرا و «فرودسرا» که به رغم کاربرد فراگیر در معماری ایرانی، پیشینه اش به معماری اواخر هزاره چهارم ق.م بین النهرین بازمی گردد، در اجرای دیگر عناصر فضایی، گرایش ایرانی گری را به روشنی می توان دید؛ هشتی های چندگانه ورودی، تالار «نُه گنبدی» نگهبانان، ترکیب صفه بار و تالار تخت، ساختار فرهنگی-اجتماعی «اندرونی» و «بیرونی» کالبد و کتیبه ای با زبان «فارسی دری» و درون مایه حماسی ازاره مرمری میانسرا، این گرایش را اثبات می کنند.

مرور اساطیر هندوایرانی گویای آن است که این مردمان به طور اعم و ایرانیان به طور اخص، از عصر پیشامهاجرت، پیوندی نزدیک با گیاه داشتند. یک سبب مهم کوچ بزرگ آریاییان، پیوندشان با گیاه و موانع رشد وسیع گیاه در سرما و تاریکی مساکن اولیه شان بوده است. یکی از جالب ترین نمودهای پیوند دیرین هندوایرانیان با گیاه، حضور وسیع گیاه مردمان نخستین در اساطیر این قوم است. مقوله «گیاه مردم» که نظریه پیشنهادی این مقاله است، ترسیم کننده یکی انگاری انسان نخستین و گیاه در نگاه هندوایرانیان باستان است. این مقوله از یک سو گویای پیوند عمیق و وسیع این مردم با پدیده گیاه و کشاورزی است و از سوی دیگر، گویای پیوند ناگسستنی بسیاری از طلوع ها و غروب های پادشاهی با آیین های باروری زمین است. در این مقاله با بررسی نمونه های انسان نخستین در اساطیر هندوایرانی ازقبیل فریدون و جم و به ویژه کیومرث به روش تحلیلی، به جستجوی گیاه مردمان نخستین در اساطیر هندوایرانی و تدوین و پیشنهاد چرخه ای تازه برای تحلیل روایت های اساطیری بپردازیم، به نام «چرخه زندگانی گیاه مردمان». از دیگر یافته ها و نتایج مقاله حاضر آن است که ترجمه گیّه مرتن (کیومرث) به «زنده میرا» که ترجمه رایج و پذیرفته شده این نام است، ترجمه ای دقیق نیست و این نام می تواند معادل «گیاه مردم» (مرد گیاهی) باشد.

ورود اسلام به شبه قاره هند افزون بر تحولات مذهبی، تحولات و تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را به دنبال داشت. یکی از مهم ترین جلوه های این تحولات، ایجاد سنّت تاریخ نگاری بود. نخستین دوره تاریخ نگاری در هند هم زمان با فتح آن توسط «محمدبن قاسم» بوده و نخستین اثر در این زمینه کتاب «فتح نامه سند» (چچ نامه) است. اصل این اثر در سده سوم ﻫ.ق نوشته شده است که علی بن حامد ابوبکرکوفی در حدود سال 613ه .ق آن را از متنی عربی بدون نام مؤلف و عنوان به فارسی ترجمه کرد. اصل عربی کتاب گم شده و فقط ترجمه فارسی آن موجود است. این اثر برای تاریخ اسلام در هند اهمیت بسیار دارد؛ بنابراین پژوهش حاضر به دنبال پاسخی برای یافتن این پرسش است که مهم ترین مؤلفه های تاریخ نگاری «چچ نامه» کدام هستند؟ و در میان پژوهش های تاریخی در زمینه معرفی و تبیین ابعاد مختلف تاریخ نگاری هند، چه سهمی می توان برای چچ نامه درنظر گرفت؟ با توجه به ماهیتِ پژوهش، روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. این پژوهش می کوشد تا با معرفى، بررسى و مطالعه کتاب فتح نامه سند (چچ نامه) از طریق درک مفهومى و روش مند گزارش هاى آن، به شناخت وجوه عمده حیات سیاسى، مذهبی و اجتماعى این برهه دست یابد؛ همچنین دیدگاه های مؤلف و بازتاب آن دیدگاه ها در محتوا و روش تاریخ نگاری وی را بازجوید.