وحید پزشکی

آیین جین از ادیان کهن هند به شمار می رود که دیدگاه غیرخداباوری در بین مکاتب و باورهای هندی داشته و توانسته در سرزمین هند جایگاه ویژه ای به خود اختصاص دهد. یکی از باورهای مهم این دین، اعتقاد به تیرتهنکره است که پرستش و سرسپردگی به تعالیم آنان در نجات روح از بند اسارت سمساره مؤثر است. ظهور تیرتهنکره ها بر پایه یک نظم و هنجار کیهانی بی آغاز و انجام است و بر اساس ترکیبات خاص کرمه ای و معرفت روحی شان که در زندگانی های پیشین خود به دست آورده اند، در این مرتبه زاده شده و در پایان با مرگ خود به رهایی مطلق از بند سمساره می رسند. در پژوهش پیشِ رو با تحلیل منابع به روش کتابخانه ای، به ظهور تیرتهنکره ها در جهان هستی (زمین و از جمله در جهان های دیگر ) پرداخته و در ادامه، بررسی روحی و کرمه ای کالبدهای پیشین و کنونی تیرتهنکره ها و چگونگی دستیابی ایشان به رهایی مورد مداقه قرار گرفته است پژوهش حاضر جغرافیای ظهور تیرتهنکره ها در جهان هستی و ارتباط آن با وضعیت روحی کرمه ای یک فرد برای رسیدن به این جایگاه را نشان می دهد. بررسی کلی بیانگر آن است که نگاهی جبرانگارانه در ارتباط با ارواحی که سرانجام بدین مقام دست می یابند، وجود دارد.

یکی از موضوعات مهم آیین جینه، مسئله معرفت روح است که در متون دینی این آیین مطرح شده است. فرد رهرو به نسبت تلاشی که در راه تصفیه و تزکیه روحی و از بین بردن عوامل کرمه ساز روحی از خود بروز می دهد، به همان نسبت عنصر شعور روحی اش که شامل ادراک و معرفت است، تجلی بیشتری پیدا می کند و به توانمندی هایی همچون شناخت فواصل دور بدون دخالت حواس و تنها با کمک عنصر معرفت روح، خواندن افکار دیگران، و برشماری کالبدهای گذشته و حتی آینده خود و دیگران، دست می یابد. البته باید توجه داشت که هدف نهایی آیین جینه دستیابی به حالت رهاشدگی کامل روح از بند اسارت کرمه ای و رسیدن به مرتبه مکشه است؛ هدفی که بر همه آموزه های جینی پرتو افکنده است. معرفت شناسی روح برای یک رهرو جینی بخشی از کوشش و تلاش او در راه دستیابی به گوهرهای سه گانه جینی (ایمان، رفتار و معرفت درست) است.

کهن ترین بازمانده های نوشتاری در هند مربوط به آریایی های وده ای است. نخستین بار در این آثار آموزه سمساره مطرح می شود. آریایی ها در رویارویی با بومیان، در طول زمان، برخی درونمایه های دینی آنان را گرفتند و با باورهای خود هماهنگ کردند که در این میان آموزه های فروهر، هم تباری یا توتمیسم (هم تباری انسان – گیاه) و تجلیل نیاکان بیشترین سهم را داشته اند. این آموزه ها وقتی در روند کوچ به دیار هند می رسد با اندیشه های تجسد و تجسم خدایان و باور به هم تباری، همنشین و سرانجام به صورت آموزه سمساره جلوه گر شده است. خدایانی چون ویشنو -که بیشترین پیوند را با سمساره دارد - در این روند به گونه ای جایگزین میتره آریایی - که بیش از سایر خدایان با آموزه فروهر (تجلی) در ارتباط بوده- شده است. هرچند سمساره در اوپه نیشدها، آشکارا، بیان شده است، لیکن در وده ها شواهدی مبنی بر بازگشت دوباره روان وجود دارد که نشان از اعتقاد به سمساره در دوران پیش از نگارش اوپه نیشدهاست.

مسئلة «جنسیتِ زن» و چگونگی پدیداری و چرخش آن در «گردونة سمساره» و نجات از این چرخه، از جمله موضوعات مطرح در متون آیینی جینه است. جنسیت انسان با رهایی در ارتباط است و همواره در متون جینی، مسئلة رهایی زن مورد بحث و مناظره بین فرق شوتامبره یا سپیدجامگان و دیگمبره یا آسمان جامگان بوده است. دیگمبره ها با مطرح کردن وضعیت روانی کرمه ای و نیز جسمانی زن، آنان را ناتوان در دستیابی به رهایی دانسته است. اما شوتامبره، تنها دست یافتن به کمال سه گوهر جینی؛ ایمان درست، معرفت درست و رفتار درست را برای دست یافتن به رهایی یک زن یا مرد، در کالبد کنونی خود کافی می داند؛ یعنی ازآنجاکه عوامل جدایی دو مکتب شوتامبره و دیگمبره و مهم ترین عامل، همین مسئله بوده است و رساله های هر دو گروه دربردارندة دلایل و مناظره های متقابل این دو فرقه می باشند، روشن است که این مطالعه ما را به رهیافت جدیدی از باورهای یکی از ادیان هند، نسبت به جایگاه زن در اندیشة دینی شان رهنمون می سازد.