مطالعات شبه قاره

از سده 19م. سیاست انگلستان در ایالت فارس، ایجاد امنیت در راه های ارتباطی با هدف توسعه تجارت بود. در این راستا دولت بریتانیا اقدام به تأسیس یکی از سازمان های هماهنگ کننده به نام «کنسولگری» کرد. این پژوهش برآنست با روش توصیفی-تحلیلی درپی پاسخ به این سؤال باشد که کنسولگری بریتانیا در شیراز، درصدد دست یابی به چه اهداف و کارکردهایی بود و نحوه تعامل آن با کمپانی هند شرقی چگونه بود؟ یافته های پژوهش بیانگر آن است که قصور دولت مرکزی و فقدان قدرت محلی در فارس، باعث ایجاد ناامنی در راه ها شد که درنتیجه به تجارت بریتانیا زیان هایی وارد کرد. این مسأله کنسول ها را بر آن داشت تا برای حفظ منافع خود و برقراری امنیت، دست به اقداماتی بزنند؛ ازجمله، دخالت در امور داخلی حکومت فارس، تصمیم به تجزیه آن، برقراری روابط مستقیم با سران قبائل و عشایر، اعزام قشون هندی، دادن اولتیماتوم به دولت مرکزی و اخطار به حکام محلی مبنی بر دخالت نظامی و تشکیل نیروی مستقلی به نام «پلیس جنوب». کنسولگری بریتانیا در شیراز در مأموریت خود از ظرفیت های نظامی، مالی و اداری کمپانی هند شرقی بهره می برد و تحت اداره کل سیاسی هند بود و سخنگوی کمپانی، در دستگاه اداری فارس استقرار داشت. صادرات به بمبئی و دیگر بنادر مهم هند، از طرف فارس صورت می گرفت.

قانون «وابستگی متقابل پدیده ها» به عنوان آموزه ای بنیادین در آیین بودا، هم با رویکرد وجودشناختی قابل بررسی است و هم با رویکرد معرفت شناختی. به لحاظ وجود شناسی، نظریه ای است برای توضیح ماهیت و روابط وجود، صیرورت، هستی و واقعیت غایی؛ بدین معنا که تمامی وضعیت ها متوقف بر حالات و وضعیت های پیشین هستند و خود این حالات و وضعیت ها نیز به نوبه خود ایجادگر دیگر امور هستند؛ اما به لحاظ معرفت شناسی، نظریه ای است درباره چگونگی کسب معرفت در رابطه با وجود، صیرورت، هستی و واقعیت. این قانون می تواند دارای ارتباط وثیقی با صلح و همزیستی باشد؛ با این توضیح که اگر انسان ها به واقعیت ارتباط متقابل تمام اجزای جهان آگاهی داشته باشند، خواهند دریافت که کنش هایشان نسبت به دیگران درواقع در ارتباط با خودشان است. این مطالعه به روش توصیفی و تبیینی در پی بررسی اضلاع و ابعاد این اصل است.

مقاتل بن سلیمان بلخی در تفسیر قرآن، فردی گران قدر ولی در روایت مجروح خوانده شده است. پژوهش حاضر که به شیوه تحلیلی-توصیفی انجام شده است، ضمن بررسی و تحلیل اقوال مختلف درباره شخصیت مقاتل و ملاحظه روایات و کارنامه حدیثی وی و قیاس آن با کارنامه دیگر راویان و روایات آنان نشان می دهد که اگرچه او در صدر مفسران قرار داشته و در چارچوب مذاهب اهل سنّت اندیشه و عمل کرده است، از برخی ایرادها چون عدم پایبندی کامل به روش محدثان در نقل و داشتن غرور علمی مبرّا نیست؛ ولی این ایرادها سبب بی اعتباری روایاتش نمی شود. داشتن مشایخی طراز اول چون صادقین(ع) و ضحاک، راویانی چون عبدالرّزاق و حسن بن محبوب و وجود عین روایات یا متابعات و شواهد آن در جوامع حدیثی و منابع برتر فریقین در کنار زهد، عرفان و صراحتش با حاکمان، او را حداقل در سطح عموم راویان حدیث قرار می دهد.

با وجود کاوش ها و بررسی های باستان شناختی پراکنده در منطقه شمال شرق ایران، تاکنون در این منطقه مطالعه تخصص گرایی فن و میزان و مقیاس پیچیدگی های اقتصادی صورت نپذیرفته است. شمال شرق ایران به دلیل منابع معدنی فراوان و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی بزرگ خراسان، همواره در طول تاریخ دارای اهمیت مکانی و اقتصادی ویژه ای بوده است. با آگاهی از این اهمیت در این مقاله تلاش شده است که فرایند تخصصی شدن محصولات و پیچیدگی های اقتصادی و مبادلات تجاری موجود در این منطقه بر اساس یافته های به دست آمده از محوطه باستانی قاراچشمه نیشابور مورد بررسی قرار گیرد. هدف این پژوهش، مشخص کردن روند ظهور جوامع با ساختار پیچیده اقتصادی، شروع تخصص گرایی و شناسایی ارتباطات و تعاملات فرهنگی درون منطقه ای و برون منطقه ای این حوزه جغرافیایی در خلال پیچیده شدن جوامع است. در این پژوهش تحلیل برپایه یافته های میدانی و مطالعه تطبیقی داده های حاصل از کاوش بوده است و نتایج این پژوهش حکایت از آن دارد که محوطه باستانی قاراچشمه در طول هزاره سوم پیش از میلاد دارای تخصص پذیری بوده و کالاهای انبوهی تولید می کرده که از طریق راه های ارتباطی، فرهنگ های شمال شرق ایران را به جنوب ترکمنستان، درّه سند در شبه قاره هند و جنوب شرق ایران متصل می کرده است. این ویژگی ها نشان از توسعه و تحول جوامع پیچیده اقتصادی و سیاسی در شمال شرق ایران دارد که توسط گروهی از نخبگان اقتصادی و اجتماعی اداره می شده است و بر تولید کالا و در مدیریت راه های ارتباطی نقش بسیاری داشته است.

پاکستان از مهم ترین همسایگان شرقی ایران و از بازیگران مهم منطقه ای و اثرگذار بر ژئوپلیتیک شبه قاره است. تنوع قومی و مذهبی در این کشور و همسایگی آن با هندوستان و مناقشه کشمیر بر عمق استراتژیک این کشور افزوده و منجر به ایجاد حساسیت در روابط خارجی این کشور با همسایگان شرقی و غربی خود شده است. اگرچه ژئوپلیتیک موجب اهمیت پاکستان می شود، اما زمینه ساز پیدایش افراط گرایی فرقه ای و بی ثباتی سیاسی در سطح ملی و منطقه ای در قبال همسایگان شده است. دراین پژوهش ریشه افراطی گری پاکستان در سطوح ملی و سیستمی مورد بررسی قرار می گیرد تا به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که فرقه گرایی و افراطی گری تحت چه عواملی شکل گرفته و چه تأثیراتی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می گذارد؟ در پاسخ به پرسش، این فرضیه مطرح می شود که افراط گرایی فرقه ای در پاکستان به دلیل تنوع و بسترهای پیچیده داخلی و تحریک و تشویق قدرت های مداخله گر منجر به ایجاد تهدیدات امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران می شود. روش تحقیق پژوهش حاضر تحلیلی-تبیینی و شیوه گردآوری اطلاعات، استفاده از اسناد و متون کتابخانه ای است.

گوینده یا نویسنده هنگام تولید یک متن، با توجه به معرفت زمینه ای و اطلاعاتی که ظاهراً بین او و خواننده مشترک است، از قالب خاصی برای ارائه مطلب استفاده می کند. علامه اقبال لاهوری (1938-1877م) در مجموعه شعر ارمغان حجاز برای بیان دیدگاه های سیاسی و اجتماعی و دینی خویش از قالب دوبیتی بهره برده که جلوه گاهی از اندیشه و احساس لطیف شاعر است؛ بنابراین در این نوشتار به منظور دست یابی به برخی از ویژگی های زبان شناختی و تجزیه و تحلیل گفتمانی ادبی، دوبیتی های وی به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته تا به این سؤالات اساسی پاسخ داده شود که ساخت کلان دوبیتی های اقبال چگونه است و هر دوبیتی از چه سازه هایی تشکیل شده است؟ نتایج به دست آمده حاکی از آن است که ساخت و بافت دوبیتی های وی به سه دسته تک سازه ای، دو سازه ای و سه سازه ای قابل تقسیم است که دوبیتی های تک سازه ای بیش از نیمی از کل دوبیتی ها را به خود اختصاص داده است. در دوبیتی های تک سازه ای، سازه توصیف بیشترین بسامد را دارد و در آن توصیف انسان و شرح حال خویشتن و احوال دل محوری ترین عنصر به حساب می آید. از آنجا که در این دوبیتی ها جزء فرستنده و گیرنده و نیز خود پیام در مرکزیت و کانون توجه قرار دارد، گفتمان دوبیتی های اقبال از نوع عاطفی، ترغیبی و ادبی است.

امروزه این واقعیت پذیرفته شده است که اگر زنان از حقوق ابتدایی خود در جامعه محروم باشند، آن جامعه قادر به دستیابی به توسعه پایدار نخواهد بود؛ بنابراین پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی در پی آن است تا وضعیت نابرابری جنسیتی را در کشورهای شبه قاره هند در طول سه دوره (2011، 2012 و 2013) مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. اطلاعات موردنیاز پژوهش ازطریق روش اسنادی و استفاده از گزارش جهانی توسعه انسانی و نابرابری جنسیتی سازمان ملل گردآوری شده است. نتایج پژوهش از دو جنبه قابل بررسی است: جنبه اول در سطح جهانی بیانگر آن است که در میان کشورهای شبه قاره در طول این سه دوره، هیچ کشوری وضعیت مناسبی ندارد که این نشان دهنده فاصله این کشور و کشورهای دیگر با استاندارد های جهانی است. جنبه دوم در سطح منطقه ای بیانگر آن است که در طول این سه دوره با وجود آنکه همواره کشورهای شبه قاره پیشرفت نسبی به لحاظ GII داشته اند؛ اما همواره رتبه آن ها در سطح منطقه تغییری نکرده است و کشور میانمار در رتبه اول و هند در رتبه آخر قرار گرفته اند.

یکی از مهم ترین آموزه های دین بودا، مسأله رنج در زندگی انسان است. بودیزم اساساً به دنبال نجات انسان از رنج است. تعالیم اولیه بودا راه رهایی از رنج را آگاهی صرف از وجود رنج می دانست؛ اما با گسترش بودیزم در میان فرهنگ های مختلف و بسط اجتماعی آن، مکاتب مختلفی از بودیزم شکل گرفت که مسأله رنج و راه رهایی از آن را به گونه دیگری نسبت به تعالیم اولیه بودا تبیین می کردند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که راه نجات انسان از چرخه رنج چیست؟ پاسخ این پرسش در دو مکتب مهم بودایی مادیمیکه و شین شو جودو بررسی شده است. در این پژوهش مفهوم نجات و نحوه دست یابی به آن و همچنین عوامل مؤثر در کسب آن در این دو مکتب بررسی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش که به روش توصیفی و مقایسه ای انجام شده است نشان می دهد که در مکتب مادیمیکه، نیروانه بدون وصول به معرفت برتر محقق نمی شود. این نوع از معرفت را ناگارجونا «شونیاته» می نامد که انسان با نفی معرفت نسبی آن را کسب می کند؛ اما در مکتب شین شو راه نجات انسان تکرار خالصانه ذکر نام «آمیدا»ست و نه هیچ عمل دیگری. در مکتب شین، انسان باید تنها با تکرار ذکر آمیدا خود را شایسته لطف او کند.

از آغاز قرن دهم هجری با توجه به تغییر مراکز ادبی و تأثیر حاکمیت سیاسی بر ادبیات فارسی، در کنار معما سازی و ماده تاریخ ، جواب گویی و تقلید از منظومه های فاخر فارسی چون «مخزن الأسرار»، «حدیقه الحقیقه»، «بوستان» و «مثنوی معنوی» در کارنامه شاعران ایرانی-هندی فراوان به چشم می خورد. مثنوی «گُل افشان» اثر «کاهی کابلی» از شاعران سرآمد دَربار همایون و اکبرشاه گورکانی در قرن دهم، یکی از ارزشمندترین نمونه های فن «جواب گویی» در ادب پارسی است. نسخه خطی این اثر که توسط نگارندگان مقاله درحال تصحیح است، قافیه به قافیه در جواب بوستان سعدی شامل یک دیباچه و ده باب به نام های «عدل و انصاف و تدبیر جهانداری»، «احسان»، «عشق و طریقت اولیاء»، «تواضع»، «رضا»، «قناعت»، «تربیت»، «شکر»، «توبه»، «مناجات و ختم کتاب»، در (3683) بیت در قرن دهم به نام «اکبرشاه» سروده شده است. با توجه به اینکه اکثر نویسندگان کُتُب تَذکره و تاریخ ادبیات و پژوهشگران معاصر، این کتاب را جزو آثارمعدوم شده «کاهی» قلمداد کرده اند؛ معرفی و تصحیح این اثر ارزشمند، ضروری به نظر می رسد. این مقاله درپی آن است که با معرفی این نسخه خطی و سُراینده آن، ضمن بررسی ساختار و ویژگی های سبکی «گُل افشان» به روش تحلیلی-توصیفی و ارائه اطلاعاتی نو از تنها نسخه خطی موجود آن، به این پرسش پاسخ دهد که چگونه می توان اثبات کرد که این اثر متعلق به کاهی کابلی است

اشغال هندوستان توسط انگلیسی ها و شکست مسلمانان در انقلاب 1875م، شرایط نامطلوبی را بر مسلمانان هند تحمیل کرد. همین امر، جنبش های اصلاحی ازجمله حرکت اصلاح گرایانه سید احمدخان را در پی داشت. احمدخان در جهت آشتی علم و دین، با رویکردی نوگرایانه «تفسیر القرآن هو الهدی و الفرقان» را نگاشت. وی نسبت به هم عصران خود دارای مبانی فکری متفاوتی بود که منجر به تفسیر متفاوت قرآن شد؛ از این رو واکاوی مبانی فکری وی و زمینه های شکل گیری آن، مهم ترین مسأله این پژوهش است که با روش توصیفی- تحلیلی سعی در پاسخ به آن دارد. قرآن بسندگی، تجربه گرایی در تفسیر قرآن و عرفی دانستن زبان قرآن، به عنوان مهم ترین مبانی فکری احمدخان از دستاوردهای پژوهش حاضر است. این نوع نگرش تحت تأثیر شرایط اجتماعی- سیاسی آن روزگار شکل گرفته و بر آرای تفسیری احمدخان اثر گذاشته است. بر این اساس، معجزه، وحی، نبوت، ملائک و سایر مفاهیم غیرمادی به کار رفته در قرآن کریم را تأویل کرده و تأویل ها را بر مبنای مطابقت نظام تشریع با نظام تکوین توجیه کرده است.

ناسیونالیسم، ایده ای جدید است که از انقلاب آمریکا و فرانسه در قرن هجدهم الهام گرفته است. وقتی که از ناسیونالیسم در عصر مدرن بحث به میان می آید، منظور نهضتی است که به دنبال ایجاد یا تقویت احساس ملی در بین مردم است. احساسات ناسیونالیستی در کشورهای مسلمان اغلب ریشه در مواجهه با قدرت های اروپایی در قرن نوزدهم و پس از آن دارد و در این رابطه هواداران اسلام سیاسی اغلب اعلام کرده اند که «ملیت یک مسلمان، ایمان اوست». بسیاری از این مسلمانان، ناسیونالیسم را به خاطر تفکیک جامعه اسلامی یا امت به واحدهای جدا از هم تقبیح کرده و کاستی های آن را در مواجه با رقبای دینی و تمدنی اش برشمرده اند. مقاله حاضر در همین راستا و با هدف بررسی اندیشه های صاحب نظران اهل سنّت درباره ناسیونالیسم انجام شده است. پژوهش حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی به بررسی اندیشه های صاحب نظرانی مثل اقبال لاهوری، ابولاعلی مودودی، عبدالرحمن کواکبی، ساطع الحصری و مصطفی کامل پرداخته است. متفکرانی مثل کواکبی، الحصری و کامل، علی رغم اعتقادات دینی شان، احساسات ناسیونالیستی را برجسته کرده اند و بر ویژگی های ناسیونالیستی مثل قوم و زبان تأکید بیشتری دارند؛ ولی برعکس، متفکرانی مثل اقبال لاهوری و مودودی بیشتر بر ویژگی های دینی تأکید می کنند و مخالف بحث های ناسیونالیستی هستند و بحث های ناسیونالیستی را علت اصلی افول تمدن اسلامی می دانند.

در میان ابعاد مختلف ادیان، می توان گفت بُعد عرفان از بیشترین ظرفیت همدلی پیروان ادیان برخوردار است و بیشترین همانندی ها از این رهگذر حاصل می شود؛ ازاین رو این نوشتار متکفل بررسی همانندی برخی آموزه های مهم عرفانی در مثنوی به عنوان نمونه برجسته ای از ادبیات اسلامی و اوپانیشادهای اولیه به مثابه یکی از کتاب های مهم دین هندویی است. موضوعات مهم این پژوهش عبارت اند از: وحدت وجود، اتحاد برهمن و آتمن و فنا ءفی الله، و رستگاری مبتنی بر معرفت. این مقاله درصدد آن است که اولاً همدلی این دو اثر را از رهگذر همانندی آموزه های عرفانی نشان دهد. ثانیاً به مدد مثنوی، توجه جمهور مطالعه گران را به آثار مهم عرفانی هندویی معطوف کند. درنتیجه می توان گفت، علاوه بر همانندی هایی که حاصل فطرت معنویت گرای بشر است و در آثار مورد بحث در این نوشتار به نیکوی دریافته می شود، همانندی های مثنوی با اوپانیشادهای اولیه قابل تأمل است. این پژوهش با رویکرد متن محورانه و روش تحلیلی-مقایسه ای و بر مبنای منابع کتابخانه ای انجام پذیرفته است.

آنندرام (Anand Ram)، متخلّص به «مخلص»، شاعر و نویسنده پارسی گوی قرن دوازدهم هجری، در سیالکوت لاهور به دنیا آمد. مخلص در شاعری ، از استاد خود بیدل دهلوی پیروی می کرد و از بهترین شاگردان او بود. علاوه بر قریحه آنندرام در شاعری ، ذوق نکته یابى و نقّادی وی نیز شایسته توجه است و سبک نگارش او در نثر هم به متانت و روانى مشهور بوده است؛ به گونه ای که مخلص را یکی از بهترین نویسندگان آن روزگار خوانده اند. «چمنستان» یکی از آثار منثور آنندرام، مجموعه ای است از لطیفه ها، کنایات و نکات ظریف ، اشاراتى بر احوال بعضى از معاصران و توصیفاتى از درختان ، گل ها و میوه ها که در چهار «چمن» و هر چمن در دو «گل دسته» ترتیب یافته و در سال 1159ﻫ.ق نگاشته شده است. این مقاله که به روش توصیفی نوشته شده، به دنبال پاسخ به این سؤال خواهد بود که چمنستان شامل چه مطالب، موضوعات و نکات برجسته ای بوده و نثر مخلص در این اثر چگونه است. در چمنستان با نکات و اشارات ارزشمند تاریخی، ادبی، اجتماعی و زبانی روبه رو می شویم که مطالعه و بررسی آن می تواند به شناخت بیشتر ویژگی های نثر نویسندگان هندی پارسی گوی آن دوره و نیز آگاهی از برخی اصطلاحات، آداب و رسوم و نکات تاریخی و ادبی کمک کند.