کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی

تاریخ ادب و فرهنگ و هنر ایران پیوسته شاهد حضور کسانی بوده است که پر نمود حضور یافته و گاه و بیگاه روحی جدید در کالبد افسرده هنر دمیده اند و از برکت این حلول مبارک، زبان فارسی و به تعبیر رساتر در ادبیات فارسی، مجال تاخت و تاز این نوابغ گردیده است. این رهروان مسیر پر پیچ و خم ادبیات گاهی بزرگترین تحوّلات درونی جامعه را سبب شده اند. اینکه می بینیم نام و یادشان همواره بر تارک فرهنگ این مرز و بوم می درخشد، نه از ظرافت قلم که از طراوت و صلابت فکرشان است. اینان قلم را وسیله نان خوری نکرده اند: از قلم به معراج اندیشه ها عروج کرده اند. اینان رسالت راستین خود راکه همانا «بیداری» و «بیدارگری» است هیچگاه از یاد نیرده اند. در این مقاله، نام یکی از رادمردان، جلال آل احمد عنوان بحث قرار گرفته و سعی می شود زوایایی از زندگی پر تلاطم او به تصویر کشیده شود. «رئالیسم» موضوعی سفسطه ستیز است و جلال آل احمد به عنوان نویسنده ای که بنیان فکر او رئالیسم است و در عین واقع گرایی، برخوردش با وقایع عقلانی و منطقی است شاخصیت دارد. او خود می گوید: «من دست کم، خود می دانم که با این قلم جوری تا نکرده ام که دل کسی به دست بیاورم، چه رسد به وجاهت ملّی. من زده ام و خورده ام و با این زد و خورد، دست کم خودم را نیز نگه داشته ام. بی هیچ منّتی برای احدی». امروز، ما پژواک کلام او را می شنویم و برخورد عقلایی و واقع گرایانه او را در گستره آثارش شاهد هستیم و با تمام وجود، آن را درک می کنیم. رئالیسم جلال، پویا و فعال است، بی هیچ نقطه مقابل. اصطلاح «رئالیسم فعّال» یا «پویا» در مقابل رئالیسم «منفعل» و «ایستا» به کار برده شده است؛ زیرا هنرمندان و ادبا، بخصوص در کشور ما ایران، برون تاب های هنری خود را به نحو ویژه ای بروز می دهند. بعضی در برابر حوادث، فعّال هستند، یعنی موجودیت وقایع را می پذیرند و ضمن همبرنشینی با وقایع و با معیارهای انسانی که از آن میان عقل است، خود را بازیگری از نمایش واقعیت می دانند و با پیروی از نظام طرّاحی شده و الگوپذیرفته حوادث به گونه ای فعّال، حوادث را هدفمندانه پی می گیرند و نسبت وقایع را با خود تنظیم می کنند و گروهی دیگر به جای تماشی و حفظ طمأنینه رفتاری، منفعلانه تسلیم پیش آمدها می شوند و نهایتاً منکوب و سرخورده، پی سپر حوادث می گردند و باعث فرسایش توانایی ها ونهاده های ارزشی خود می گردند.

اگر چه اشاره شاعران به حوادث تاریخی و افسانه های بومی و اسطوره های قومی امری معمول و معهود به نظر می رسد، ولی برخورد برخی از شعرا با اینگونه اشارات و تلمیحات برجستگی خاصی دارد. شادروان فرّخی یزدی از جمله شاعران معاصر ایران است که در کنار بزرگانی همچون وحید، بهار و ادیب الممالک، توجه نسبتاً زیادی به مضامین تاریخی و اسطوره ای دارد. انگیزه این توجه که با نهضت مشروطه سرعت بیشتری پیدا کرده مشاهده ضعف و زبونی حاکمان عصر در برابر اجانب و تجربه عقب ماندگی کشور و نظام حکومتی خود در مقایسه با سایر ملل و دُول بوده است. در این مقاله ضمن توضیح اصل تلمیحات تاریخی و افسانه ای دیوان فرّخی، به کیفیت اشاره شاعر به این موارد و انگیزه ها و نوع برخورد او با هر مورد پرداخته شده و نمونه های متعددی از این تلمیحات عرضه گردیده است.

در میان شعرای فارسی زبان، کسانی که تغّزل را در خدمت سیاست و مسایل روز درآورده و جوهر شعری را حفظ کرده باشند بسیار نادرند. این بدان علت است که مسائل سیاسی و اجتماعی به خاطر ناپایداری و عدم ثباتی که دارند از کلّیّت که خصیصه شعر است عاری هستند. فرّخی یزدی یکی از شعرای اجتماعی و مردمی است که با وجود این که گاه، ابیات خویش را در خدمت روزنامه نگاری و شعرهای سیاسی درآورده و راه خود را از شاعران سیاسی و اجتماعی جداکرده، اما از آنجا که از مکتب شعر و شاعری درس گرفته و به نفس هنر نیز اعتقاد داشته از جوهر شعری هم نیز غفلت نورزیده و اشعارش را به عرصه شعارهای سطحی روزانه و مسایل عادی سیاسی، مبدّل نساخته است و به همین دلیل، دیوان او از دیدگاه بلاغت قابل بررسی است. نگارنده در این گفتار، به بررسی شعر فرّخی از دیدگاه بلاغی پرداخته اشعار فرّخی را از این منظر بررسی نموده است. بخشی از این مقاله به ذکر موارد کاربرد آرایه های بدیعی در اشعار فرّخی همراه با ذکر مثال هایی برای هر مورد اختصاص یافته است.

استاد رشید یاسمی از چهره های برجسته فرهنگ و هنر ایران است که به شیوه ای اصولی به موضوع نوآوری در زمینه شعر فارسی اندیشیده اند. در این مقاله، پس از مروری کوتاه بر زندگی و دستاوردهای علمی آن استاد، به جایگاه شادروان رشید یاسمی در شعر معاصر و نوآوری های آن پرداخته می شود. زبان شعر او تلفیقی از عناصر کهن و نو با حفظ هماهنگی و همسانی لفظ و محتواست. واژگان او نیز همین حالت را دارد. او در شعر خود از صور خیال، به گونه ای آگاهانه بهره برده و بویژه درعرصه تشبیه، نوآوری هایی هم دارد. همچنین در شعر او قالبهای متنوعی دیده می شود. از نظر سبک نیز نشانه هایی از سبک های سنتی در اشعار او دیده می شود. به علاوه، مضامین جدیدی هم دراشعار او می توان یافت که از وسعت اطلاعات و ابتکار او در فن شعر حکایت دارد.

«سوره تماشا» نام شعری است از «سهراب سپهری» که در عین سادگی، تابلوی زیبایی از معرفت شناسی اوست. شاعر در این شعر از سوگندهای آغازین بعضی از سوره های قرآن مجید الهام گرفته و شعر خود را اینگونه آغازکرده است: »به تماشا سوگند / و به آغاز کلام / و به پرواز کبوتر در ذهن». تمام هستی، آیات سوره تماشا و نشانه های حق است، از این رو می گوید: «زیر بیدی بودیم/ برگی از شاخه بالای سرم چیدم، گفتم / چشم را باز کنید آیتی بهتر از این می خواهید؟«. آنانکه چشمشان بسته و جیبشان پر از عادت بود پیام رسولان را برنتافتند و آینه دل آنان را شکستند و در نتیجه خواب خوش ایشان با در رسیدن عذاب خداوندی آشفته گردید. در این نوشتار، سعی شده با تحلیلی مختصر از سوره تماشا و تطبیق آن با اندیشه شاعران بزرگی چون حافظ و مولانا به اندیشه های معرفتی «سهراب سپعری»، مندرج در این سروده زیبا، اشاره گردد.

در فن سخنوری، دو رکن مهم سخنور و مستمح حضور دارند. توجه سخنور به احوال مخالب و میزان همت، ظرفیت شأن و حال و مقام او و نظایر آن هدف اصلی سخن را که تأثیر بر مستمع است دو چندان می سازد. این موضوع مورد توجه سخنوران و شاعران فارسی گوی قرار گرفته و به صورت های مختلف به آن اشاره کرده اند. در این مقاله، پس از طرح مبحث سخنوری و ماهیت بلاغت، به موارد گوناگونی از جلوه های سخن و نقش مخاطب در آن پرداخته شده و برای هر مورد، نمونه هایی از آثار بزرگان و شاعران ایران، بویژه، جلال الدین مولوی به عنوان مثال آورده می شود و از این رهگذر، رهنمودهایی برای سخنوران و حتی مخاطبان فراهم می آید که وظایف متقابل سخنور و مستمع از آن جمله است.

ان المتنبى شاعر مشهور فى الدرجه الاولى من الاشتهار فى الادب العربى، و شعره فى المرتبه الاولى من المتانه و البلاغه و مشهور بفخامه المعانى و متانه المبانى، و انه لم یَدَع باباً من أبواب الشعر الاّ طرقه و أجدافیه، خاصّه المدیح و الفخر و الحِکم و الحماسه و العتاب؛ و کان المدیح و الفخر یغلبان على کل فن من فنونه. فعندما نتصفح دیوان الشاعر نجد فى تضاعیف مدائحه لسیف الدوله الحَمدَ انیّ ابیاتاً جمیله عن المعارک الحربیه التى شارکها الشاعر مع أمیرالعرب انه وَصَف المعرکه أدق وَصفٍ فقد وَصفَ جیوش الاعداء و سلاحهم و خیلهم، کما وصَفَ جیوش العرب و سیوفهم و رماحهم و خیولهم، وکما وصَفَ أرض المعرکه.هذه المقاله تعالج وصف هذه المعارک فى شعر المتنبى، فلذلک استخرجَت الابیات المتناثره خلال القصائد فى وصف الحروب، و وصف مافیها من السیوف و الرماح والغبار، و ما الى ذلک.کما تقوم بدراسه اربع قصائد مختاره فى الدیوان وصف فیها الشاعر المعارک الحربیه، و فى الحقیقه أن هذه القصائد مدح لسیف الدوله، والمتنبى فى خلال مدحه یصوّر القتال تصویراً باهراً.

از هیچ سوی نه چراغی، نه قبسی موسی وار ره می سپرم با ایمان به رسالتی که در دل دارم و کتاب عشقی که در کف. چهاردهمین گزینه از اشعار شاعران معاصر که انتشارات مروارید از سال 1362 تاکنون بتدریج به انتشار آنها پرداخته، به گزینه اشعار موسوی گرمارودی اختصاص یافته است. در تدوین این گزینه دو شیوه اعمال گردیده که آن را از شیوه سایر گزینه های «مروارید» متمایز ساخته است: نخست آنکه در گزینه هایی که از شاعران زنده معاصر انتشار یافته، انتخاب اشعار به عهده خود شاعران بوده است اما این گزینه با انتخاب و سلیقه آقای بهاءالدین خرّمشاهی تهیه شده است، دوم آنکه: در هر 13 گزینه قبلی، ترتیب انتخاب اشعار بر اساس ترتیب انتشار کتاب های شعر شاعران بوده و در واقع طبقه بندی تاریخی در آنها اعمال می شده تا سیر تدریجی کمال هنری شاعر نشان داده شود. اما این گزینه بر اساس قوالب شعری تدوین یافته و آقای خرّمشاهی اشعار انتخابی خود را در هفت بخش به این ترتیب آورده است: 25 شعر آزاد، 4 شعر نیمائی، 8 غزل، 4 قطعه، 2 چکامه، 2 مثنوی و 3 رباعی.    

- اُلقى هذا الخطاب فى المرکز الدّولى للحوار بین الحضارات، فى طهران؛ باللغه الفارسیه؛ والیک نقلها الى العربیّه فى نشره کلیّه الآداب و العلوم الانسانیّه بجامعه یزد. 2- معلّم الانسان الأوّل: انّ الله تبارک و تعالى، «خَلَقَ الانسان، و عَلَّمهُ البیان» و هو اولُ استاذٍ للبشره فهو الذى «علّم آدم الاسماءَ کلها»؛ و هوالذى «علَّم الانسان مالم یَعلم»؛ لیس نطقاً و قولاً و بیاناً و حَسبُ، بل و علّمه تعلیماً علمیّاً أیضاً، و ذلک عندما قَتَلَ قابیلُ هابیلَ أخاه؛ ولم یدر ما علیه أن یفعل بجثمان أخیه القتیل، «فبغث الله غرابا یبحث فى الارض لیریه (أى یُعلّمه) کیف یوارى سوءَهً أخیه (أى جُثَّهَ اخیه)...» کأنَّ الغرابَ کان فى فعلَتُه هذه ترجماناً عملیّاً للبیان والتعلیم البیانیِّ.