متن شناسی ادب فارسی

اثر ادبی در زمان و مکانی به رشته تحریر درمی آید که در ارتباط مستقیم با آثار قبلی است؛ درنتیجه هیچ نوشته ای از متون پیش از خود بی تأثیر نیست. در این پژوهش با هدف بررسی میزان تأثیرپذیری فردوس المرشدیه از تاریخ طبری و تفسیر خواجه عبدالله انصاری ، به روش توصیفی تطبیقی، شیوه های تأثیرپذیری بین این آثار بررسی می شود. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می دهد که شیخ ابواسحاق کازرونی تا چه اندازه از منابع کهن و تفسیرهای عرفانی وام گرفته و به چه نسبت مطالب و مضامین جدیدی بر متن ها و اندیشه های قبلی افزوده است. مطالعه فردوس المرشدیه نشان می دهد که تاریخ طبری و تفسیر خواجه عبدالله انصاری از منابع مطالعاتی شیخ ابواسحاق کازرونی و مریدان او بوده است. بررسی تطبیقی فردوس المرشدیه با تاریخ طبری گواه تأثیرپذیری مستقیم بدون ارجاع این اثر عرفانی در مبحث آفرینش و خلافت آدم  (ع) از مباحث طبری است. همچنین تفسیرهای عرفانی شیخ بر آیات نیز از وجود تأثیرپذیری غیرمستقیم در مضامین آن با تفسیر خواجه عبدالله انصاری حکایت دارد؛ نیز سخنان و دیدگاه عارفان دیگر هم در ادامه شیوه تفسیری این کتاب به پیروی از خواجه عبدالله انصاری است؛ این تأثیرپذیری مستقیم در سطح عبارات و واژگان، در بیشتر اوقات به صورت نقل قول بدون ارجاع در متن شواهدی دارد.

در کنار تلاش ها برای تصحیح متن و نزدیک شدن به صورت اصیل آن، مسئله دیگری اهمیت می یابد و آن بررسی نسخه هاست که درواقع متن های متکثر و حاصل بازآفرینی های کاتبانه است. دگرسانی های موجود در نسخه ها در عوامل مختلفی ریشه دارند و بی تردید تکوین بسیاری از آنها خارج از اختیار کاتبان بوده است؛ اما سرانجام با عبور از صافی ذهن کاتب ایجاد شده اند. این دگرسانی ها جولانگاه تغییراتی هستند که انتظام می یابند و روایت کاتبانه را بازمی نمایند. روایت کاتبانه حاصل بازی با گفتمان ها و تضعیف یا تقویت آنهاست. کاتبْ گزینشگر نهایی متن از میان دو یا چندگانگی هایی است که از دو جا نشأت می گیرند: الف) نسخه ها و شیوه های کتابت؛ ب) زمینه های اجتماعی و فرهنگی. در این پژوهش، قلمرو «عشق مجازی» ازنظر تغییرات گفتمانیِ کاتبانه بررسی می شود. از جلوه گاه های عشق مجازی، درونمایه فراق زمینه معنایی اشتیاق نامه ها را تشکیل می دهد و ازنظر صورت، به نگارشِ نامه نزدیک اند. بعضی از نسخه های دیوان حافظ با حضور و غیبت اشتیاق نامه ها جایگاه گفتمانی متن را تغییر داده اند. در این مقاله با معرفی این نسخه ها، کوشیده ایم تا نشان دهیم عملکرد نسخه ها در این باب وابسته به جامعه گفتمانی ای است که در آن پدید آمده اند.

این مقاله به بحث درباره بار معنایی دو ترکیب «به طرح دادن و سینه کردن» و خاستگاه و معنای واژه «سُنگ» در ترکیب «خرابه دهِ سُنگ» و کاربرد آن می پردازد؛ به سبب اهمیت موضوع، ضمن آوردن نمونه ها، نخست درباره تعبیر «به طرح دادن» و ایرادهایی سخن می گوییم که با توجه به ابیات شاعران و متون نویسندگان مانند عبارت معروف حکایت گلستان سعدی بر معانی شارحان وارد است؛ به ویژه بیتی از حکیم رکنا در یکی از غزلیات دیوان سوم برای شاهد ذکر می شود که بیشتر مدّنظر بوده و اساس کار بر آن، بنا نهاده شده است؛ چه بسا دستاورد این پژوهش پایانی بر آن همه جدال لفظی، عبارات بی مفهوم و استدلال های نادرست نویسندگان مقالات و شروح بر معنای این ترکیب است؛ زیرا شاعر با آوردن قرینه «به خرمن دادن» در کنار ترکیب «به طرح دادن» کاملاً مطلب را روشن می کند: ما بلبلیم لیک به گلشن نمی رویم/ تا گل به ما به طرح و به خرمن نمی دهند سپس در نقد و بررسی واژه «سُنگ»، معنا، املاهای مختلف این کلمه و عبارت کنایی «خرابه دهِ سُنگ» و دیگر ترکیبات کنایی ساخته شده با آن، سخن گفته می شود؛ نیز خاستگاه این واژه و چرایی راه یافتن آن به دیوان حکیم، همراه با ذکر اشعار شاعرانِ به کاربرنده این واژه و ترکیباتش تبیین خواهد شد. آنگاه درباره ترکیب کنایی «سینه کردن» از اصطلاحات قرن پنجم و ششم که در رباعی حکیم (قرن یازدهم) نیز آمده است سخن گفته می شود و با کمک نمونه هایی که شاعرانی مانند عطار در منطق الطیر و نظامی در مخزن الأسرار آورده اند، به اهمیت آن اشاره می شود.

تاریخ بیهقی یکی از متون تاریخی است که ابوالفضل بیهقی آن را نوشته است. این کتاب دربردارنده اطلاعات دقیق و درستی از دوره غزنویان است. «خیشخانه هرات» یکی از حکایت های موجود در این کتاب است که به چگونگی ارتباط سلطان محمود با فرزندش مسعود می پردازد. کاربست نظریه «کنش متقابل نمادین» در این حکایت موجب می شود تا با بررسی ارتباطات کلامی و غیرکلامی میان شخصیت ها، شناخت و درک دقیق تری از اوضاع و احوال دربار غزنوی و زندگی روزمره آنها، در اختیار مخاطب قرار گیرد. نظریه «کنش متقابل نمادین» با تأکید بر موضوع نمایش و تظاهر، ظرفیت های جدیدی را در حوزه تعاملات و ارتباطات انسانی معرفی می کند. پیش فرض این است که وجود متغیرهایی مانند «نمایش دروغین»، «ایدئال سازی»، «رازآمیزی»، «تبانی تیمی»، «تزویر»، «چندخویشی»، «حفظ کنترل نمایشی»، «کنش و واکنش» در حکایت یادشده، کاربست نظریه «کنش متقابل نمادین» را باورپذیر می کند. تحلیل این متغیرهای جزوی در «خیشخانه هرات» می تواند نمادی از یک واقعیت فراگیر و کلان جامعه شناختی تلقی شود که نشان دهنده فضای ناپایدار فرهنگی و اجتماعی و همچنین پنهان کاری و رازآمیزی، تفتیش، تظاهر، بی انسجامی و بی اعتمادی بسیار در دوره و دربار غزنویان است. در این مقاله با تحلیل کیفی و توصیفی تلاش می شود تا نشانه های جامعه شناختی موجود در این حکایت بررسی شود.

«پری مار» ترکیبی غریب است که سنایی غزنوی و خاقانی شروانی با استفاده از آن، معشوقکانِ زیبا رویِ دیوسیرت را به آن تشبیه کرده اند. برخی شارحین و مفسرین اشعار این دو شاعر، بی هیچ توضیح و تفسیری، از کنارِ این ترکیب گذشته اند؛ آن دسته از شارحینی نیز که در توضیح و واکاویِ آن کوشیده اند، معنای درست و به قاعده ای از «پری مار» به دست نداده اند و گویی در تحلیل آن، دچار ابهام و سردرگمی شده اند. به باورِ نویسنده این جستار، ترکیبِ «پری مار»، سرنوشتی اسطوره ای و افسانه ای را از سر گذرانیده است؛ زیرا با بررسی اساطیر و افسانه ها، می توان بر آن بود که سرنوشت پریان (زن ایزدانِ کهنِ کامکاری و باروری) و ماران، از کهن ترین زمان ها، به عللی مانند قمری بودنِ آنها، پیوندشان با زایندگی و کامکاری، ارتباطشان با جادوگری، و پیوستگی شان با آب، به هم گره خورده و در پیوند بوده است. این ارتباط که حتی پس از دین آوریِ زرتشت و اصلاحات دینی او ادامه می یابد، سبب شده است ترکیبی اساطیری به نام «پری مار» در قالب یکی از «اسطوره های ترکیبیِ پیکرگردانی» ایجاد شود که هم نماد زیبایی و کامرانی و هم نمادی اهریمنی است؛ و سنایی معشوقکان کامران و شهوت ران را به آنان تشبیه کند.

مقاله حاضر به معرفی نسخه ای دست نویس با نام کشف الضر فی نظم الدر می پردازد. مؤلّف نسخه، رکن الدین شیرازی از عارفان قرن هشتم هجری است که علی بن محمد حسن تونی در سال 835 ق. آن را کتابت کرد. قسمت اعظم این نسخه مشتمل بر یک رساله عرفانی نفیس و شرح قصیده تائیه ابن فارض است که با شماره 13679 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است و هدف اصلی اش آن است تا ضمن معرفی و تأمل در ویژگی های نسخه خطی، شگردهای بیانی و ادبی اثر نیز بررسی شود؛ نیز در پایان به این سؤال اصلی پژوهش پاسخ داده شود: «سبک ادبی و شیوه های خاص این نسخه، در چه مسائلی خلاصه می شود؟» نسخه حاضر سرشار از عاطفه و خیال است و از عناصر خیال آفرین به بهترین شکل در آن استفاده شده است؛ به طور کلی غلبه لفظ بر معنا، برتری وصف بر خبر، خیال پردازی های شاعرانه و تصویرگری، استفاده از اغراض شعری مانند مدح و تشبیب از ویژگی های خاص این اثر است. نتایج نهایی مترتب بر این تحقیق، شناسایی نسخه خطی منحصربه فرد کشف الضر فی نظم الدر و واکاوی شیوه های بیان و خصوصیات سبکی، ادبی و زبانی این رساله عرفانی است که تاکنون در تاریخ زبان و ادبیات فارسی قرن نهم مغفول مانده است.