جامعه شناسی هنر و ادبیات

  در جوامع شهری همواره گروه هایی زندگی می کنند که از نظر وضعیت معیشتی در پایین ترین سطح به سر می برند که به «زیرطبقات» (Under Class) شهره اند. زیرطبقات در نظام قشربندی اجتماعی طیفی وسیع از افراد را در بر می گیرد که اعمال و کنش هایشان در جامعه تأثیرگذار و از جهاتی بسیار مخرّب و منفی است و هزینه هایی فراوان برای جامعه در پی دارد. لومپن ها، در کانون این طبقه اجتماعی، حضوری پررنگ در عرصه جامعه و در داستان های رئالیستی و اجتماعی نویسندگان معاصر کشورمان دارند. لومپن ها معمولاً افرادی واخورده و به فساد کشیده شده و بدون هویت اند. این افراد که شغل و درآمد ثابتی ندارند با شغل های کاذب روزگار می گذرانند و در بسیاری از مواقع، با توجه به وضعیت بد اقتصادی و فکری، تن به کارهای ناشایست می دهند. از نویسندگانی که با نگاهی تازه و به دور از کلیشه های رایج به شرح و توصیف زندگی لومپن ها پرداخته رسول پرویزی است. پرویزی که از چهره های مطرح داستان نویسی ایران در دهه چهل شمسی به شمار می رود در دو مجموعه داستان کوتاه خود، شلوارهای وصله دار و لولی سرمست ، تنوعی چشم گیر از لومپن ها را به نمایش می گذارد. او در آثار خود، با نگاهی انتقادی، برخی زوایای پنهان و ناگفته زندگی نابسامان این قشر و دلایل ریشه ای پدیدآورنده این نوع زندگی را بررسی می کند. البته نگاه پرویزی به این قشر بر خلاف نگاه یک جامعه شناس نگاهی است درونی و غالباً جدی و فقط در پاره ای مواقع طنز آمیز. ضمن آنکه پرویزی تقریباً ریشه تمام ناهنجاری های زندگی مادی و معنوی زیرطبقات را در علل اقتصادی خلاصه می کند. این در حالی است که بسیاری از جامعه شناسان (به ویژه پوزیتیویست ها) معتقدند انتساب همه ناهنجاری ها به مسئله اقتصاد به تأمل بیش تری نیاز دارد. پرویزی با نگاهی بی طرفانه، به رغم برجسته کردن جنبه های منفی رفتاری لومپن ها، با تأکید بر نابرابری توزیع درآمد و امکانات اجتماعی، دست کم، گروهی از لومپن ها را قربانیان جامعه و افرادی ستم دیده تصویر می کند که زمینه رشد فکری و روحی از آن ها سلب شده است.  

این مقاله بر نقد جامعه شناسانه رمان معاصر تمرکز دارد. راهنمای نظری این پژوهش ایده انواع سرمایه پیر بوردیو است. بوردیو بر این باور است که نظریه سرمایه اقتصادی مارکس مبادلات را به نوع تجاریِ آن تقلیل می دهد؛ در حالی که توضیح دادن ساختار و کارکرد جهان اجتماعی بدون در نظر گرفتن سرمایه در تمام شکل هایش امری محال است. در پرتو این نظریه با بررسی انواع سرمایه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و نمادین و قدرتی که از این راه برای زنان حاصل می شود، به بازنمایی جایگاه آنان در رمان قصه تهمینه ، اثر محمد محمدعلی، می پردازیم و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و روایت شناسی به این نتیجه می رسیم که در فضای اجتماعی این رمان هیچ سرمایه متقارنی برای زنان وجود ندارد. آنان فقط با تکیه بر یک بُعد از سرمایه شان، در میان خود، به تخاصم آشکار و پنهان می پردازند؛ در همین محیط برای جای گیری در قدرت منازعه می کنند و به فرادست و فرودست تقسیم می شوند. بنابراین، اگر چه در فضاهای خرد زنانه مادرانی با «قدرت پدرانه» می بینیم، در فضای کلان اجتماعی سرمایه های تثبیت شده، کلان، و گسترده متعلق به مردان است و زنان قصه، حتی تهمینه، در جوار آن ها حاشیه ای بر متن تلقی می شوند. به این ترتیب، متن به نوعی آگاه یا ناخودآگاه در بازتولید فرادستی مردان و فرودستی زنان در عرصه ها تجربه ای عینی و کلیدی به دست می دهد.  

با تحولات اجتماعیِ صورت گرفته در جوامع بشری، اساس تفکر مردسالارانه مورد تردید و پرسش قرار گرفته و وضعیت زنان دستخوش تحولات اساسی شده است. از تحولات صورت گرفته در وضعیت زنان حضور آن ها در صحنه های گوناگون اجتماعی و به عهده گرفتن نقش هایی فراتر از نقش های فیزیکی است که جامعه کهن در قرون و اعصار گذشته به آن ها تحمیل کرده و در صدد تداوم آن است. اما به رغم تغییرات آشکاری که با تلاش زنان در این زمینه صورت گرفته است، تفکر مردسالار هنوز در مقابل تغییر جامعه به سوی برابری جنسیتی مقاومت می کند و در بسیاری از عرصه ها، همچون عرصه فرهنگ، نمی خواهد به واقعیت های جدید تن در دهد. در ادبیات داستانی معاصر ردپای تفکرات مردسالارانه و نگاه برتری جویانه مردان به زنان دیده می شود. در بعضی از آثار داستانی، خصوصیات زنان و نقش های آن ها از کلیشه ها و تصورات قالبی متابعت می کند که با واقعیت زندگی زنان متفاوت است. ادبیات داستانی با نقش مهم و انکارناپذیری که در انتقال فرهنگ و جامعه پذیری در هر جامعه ای دارد، در صورتی که حامل کلیشه های جنسیتی باشد، می تواند به بازتولید و استمرار تفکری منجر شود که زنان را جنس دوم و موجودی صرفاً جنسی می بیند و خواهان به انقیاد کشاندن آن ها در سطوح متفاوت حیات فردی و اجتماعی است. این تحقیق به آثار یکی از نویسندگان معروف و تأثیرگذار ایران جلال آل احمد از منظر مسئله زنان و کلیشه های جنسیتی می پردازد.  

کارناوال  (Carnival)یکی از زمینه های ایجاد کلام چندآوا در نظریه منطق گفت وگویی میخاییل باختین است. کارناوال که برآمده از جشن های توده ای مردم در سده های میانه است، در کلام، با مؤلفه هایی نظیر طنز، تمسخر و شوخی، نفی ارزش های حاکم بر جامعه، آمیختگی مرگ و زندگی، توجه به جسم و لذت های جسمانی، انتقادهای اجتماعی و به طور کلی، با هر آنچه به رویاروییِ گفتمان توده ای و غیررسمی با گفتمان رسمی و غالب راه می برد، نشان داده می شود. باختین، این نظریه را در تقابل با تک آوایی، شادی ستیزی و جزم اندیشی رژیم استالین مطرح کرد. نکته ای که این پژوهش بر آن تأکید دارد کاربست ویژه نظریه منطق گفت وگویی، به ویژه کارناوال، در تاریک ترین و پراختناق ترین ادوار تاریخ است. برای این منظور، بهرام صادقی، در جایگاه یکی از برجسته ترین طنزپردازان معاصر فارسی که در دوره سیاهِ پس از شکست کودتای 28 مرداد 1332 به نگارش آثار طنزآمیز خود پرداخت، مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این پرسش بوده است که طنز موجود در داستان های صادقی تا چه میزان با مؤلفه های سخن کارناوالی هم خوانی دارد و زمینه های گرایش به چنین شیوه ای چه بوده است؟ دستاورد پژوهش حاکی از آن است که طنز موجود در آثار صادقی با بسیاری از مؤلفه های سخن کارناوالی نظیرِ مرگ اندیشی و آمیختگی مرگ و زندگی، نفی معاداندیشی و توجه به ابعاد جسمانی حیات انسانی، نفی ارزش های حاکم بر جامعه، انتقادهای اجتماعی و غیره هم سوست. از این رو، فضایی چندصدا و گفت وگوگرا بر آن حکم فرماست که در تقابل با عصر سیاه و پرخفقان بعد از کودتا قرار می گیرد.

هدف از این تحقیق بررسی چگونگیِ برساختِ زنانگی در سینمای رخشان بنی اعتماد، از کارگردانان زن در سینمای ایران، است. پرسش اساسی این مقاله فرم زیبایی شناختی و اجتماعی زنانگی در سینمای زنانه بنی اعتماد است. برای بررسی این موضوع، منظومه ای از مقوله های مطالعات جامعه شناختی زنان در زمینه برساخت زنانگی همچون مادرانگی، مردانگی، کلیشه های جنسیتی، تجربه مشترک زنانه، و غیره را به کمک گرفته ایم. ایده نظری مقاله این است که سینمای بنی اعتماد زنانگی را به مثابه حامل مصالحه در زمینه تقابل های ساختاری به تصویر می کشد. در ادامه، چهار فیلم کاملاً زنانه بنی اعتماد را بررسی کرده ایم؛ فیلم های نرگس، روسری آبی، بانوی اردیبهشت ، و خون بازی . خوانش مضاعف این فیلم ها در دو بُعد زیبایی شناختی و اجتماعی مؤید این موضوع است که زنانگی های بنی اعتماد غیرجنسی هستند و بنی اعتماد امیدوار است که زنانگی مبتنی بر عشق رمانتیک، موسیقی وار بر از هم گسیختگی های اجتماعی و طبقاتی فایق آید.        

تمرکز انسان شناختی من بر تجربه و ادراک مخاطبان پرده خوانی متأثر و ملهم از انسان شناسی حسی است که در آن فرهنگ به مثابه شیوه های حس کردن جهان تعریف می شود. بدین ترتیب، هنر پرده خوانی نیز با فنون گوناگون خود در پی ایجاد تجارب حسی خاص و به دنبال آن، معانی حسی و ارزش های حسی ویژه ای است. علاوه بر این، گرچه پرده یک هنر دیداری است، تجربه حسی حضار فراتر از حس بینایی می رود و گرچه پرده خوانی یک هنر شنیداری است، باز هم تجربه حسی فراتر از حس شنوایی می رود. به طور خاص، پرده خوانی حس بساوایی حضار را در انتهای مراسم پرده خوانی درگیر می کند. و بدین ترتیب پرده خوانی یک هنر چندحسی است. تصویرها یا شمایل ها علاوه بر اینکه دیده می شوند، عضلانی می شوند و بیش از همه لمس هم می شوند. لمس کردن پرده یک انتقال ادراکی فرهنگی را نشان می دهد که انتقال دهنده ارزش ها و معانی حسی است.

بعد از دهه 60 میلادی، لباس به عنوان مفهومی هنری مد نظر قرار گرفت و هنرمندان با استفاده از تلفیق لباس با ویژگی های هنرهای تجسمی، حالات و صفات انسانی، حرکات اندام، و گاه توانایی های بازیگری، مفاهیم مورد نظر خود را به نمایش گذاشتند و از آن در قالب چیدمان، اجرا، ویدئو، عکاسی، و غیره برای خلق اثر هنری و ارتباط با مخاطبان اثر بهره جستند. هدف اصلی چنین لباس هایی صرفاً پوشش بدن انسان نیست، بلکه نمایش صفات، احساسات، و اندیشه های انسان است. هدف این پژوهش، بررسی وضعیت و جایگاه لباس مفهومی، دلایل وضع موجود آن، و راه کارهای توسعه و گسترش این حوزه از هنر از دیدگاه هنرمندان فعال در این حوزه در ایران بود. این پژوهش از منظر داده های تحقیق، کیفی بود و شرکت کنندگان آن به صورت هدف مند انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها نیز مصاحبه نیمه طراحی شده بود. اطلاعات جمع آوری شده از طریق مصاحبه ها ی حضوری و پست الکترونیک، پس از ضبط و تبدیل به متون یادداشت شده، کدگذاری شدند و سپس مقوله ها و الگوهای موجود در آن ها استخراج و تحلیل شدند. نتایج این پژوهش حاکی از این است که این حوزه از هنر در ایران رشد چشمگیری ندارد. بر اساس یافته ها، مهم ترین دلایل گسترش نیافتن حوزه لباس مفهومی در ایران را می توان مربوط به کمبود منابع نظری، عدم شناخت، و استقبال نکردن مخاطبان از این حوزه و وجود محدودیت های متعدد اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی دانست.