جامعه شناسی هنر و ادبیات

آموزش همگانی هنر، به عنوان بخشی از برنامه اوقات فراغت، به همت سازمان ها و نهادهای فرهنگی دولتی و خصوصی اجرا می شود. یادگیری تفننی و فراغتی هنر نه تنها موجب افزایش مهارت های هنری و آشنایی با سبک های هنری می شود، بلکه با به اشتراک گذاشتن تجربه های هنری موجب افزایش مهارت در کار گروهی، افزایش مشارکت فرهنگی، و در نهایت افزایش اعتماد به نفس خواهد شد. بنابراین، پرداختن به آموزش همگانی هنر بخش مهمی از برنامه ریزی فرهنگی و اجتماعی است. در این مقاله، برای شناخت ابعاد مفهومی آموزش همگانی و غیرحرفه ای هنر، چهار نوع آموزش تخصصی، حرفه ای، عمومی، و همگانی از یکدیگر تفکیک شده اند و بر ضرورت توسعه آموزش همگانی، نه تنها به عنوان یک برنامه فرهنگی، بلکه به عنوان زیرساخت های آموزش تخصصی و حرفه ای هنر، تأکید شده است. هدف این مقاله، تحلیل جامعه شناسانه وضعیت آموزش همگانی هنر است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود: پتانسیل اجتماعی توسعه آموزش هنر در میان چه قشرهایی از جامعه بیشتر است؟ گسترش آموزش هنر در میان کدام قشر اجتماعی به برنامه ریزی بیشتر نیاز دارد؟ متعاقباً به این پرسش ها نیز در مطالعه میدانی پرداخته خواهد شد: هنرجویان کلاس های آموزشی در مراکز فرهنگی شهر تهران چه ویژگی های فرهنگی و اجتماعی ای دارند؟ آموزش هنر را در چه حوزه فرهنگی، برای فراغت خود انتخاب کرده اند؟ چه نگرشی به گونه های مختلف هنری دارند و عوامل تأثیرگذار بر این نگرش کدام اند؟ پاسخ به این پرسش ها، می تواند از یک سو متقاضیان آموزش غیرحرفه ای و حرفه ای هنر را ارزیابی کند و از سوی دیگر زمینه را برای برنامه ریزی فرهنگی در ارتقای کلاس های آموزش فراغتی هنر فراهم سازد. برای پاسخ به پرسش های تحقیق، با روش پیمایشی با 200 نفر از هنرجویان کلاس های آموزش نقاشی در مراکز آموزشی شهر تهران مصاحبه شد. یافته های این تحقیق نشان داد که هنرجویان مراکز آموزشی طیف وسیعی از اقشار مختلف جامعه و گروه های سنی مختلف با تحصیلات و سطح طبقاتی متفاوت اند؛ البته این دسترسی در طبقات پایین بسیار محدودتر و در طبقات متوسط و متوسط رو به بالا بیشتر است.

شمایل پردازی (نگاری) چهره پیامبر و ائمه معصومین از رایج ترین شمایل پردازی ها در جهان اسلام و کشورهای شیعه نشین به شمار می رود. این هنر مردمی که گاه آن را هنر فطری می نامند، با بهره گرفتن از روایات تاریخی و نیز زمینه های تاریخی خاص شمایل پردازان به تصویرگری چهره این بزرگان دین پرداخته اند. بررسی نقشمایه ها (موتیف ها) در این گونه نقاشی مردمی حاکی از آن است که نه تنها نوعی تبادل نقشمایه ها میان ادیان گوناگون وجود دارد، بلکه بسته به شرایط تاریخی و فرهنگی شمایل پرداز، این نقشمایه ها در ترکیب های متفاوتی به کار می روند. هنر مردمی شمایل پردازی با آنکه در پرداخت ساده و از نظر محتوا فاقد پیچیدگی شمایل پردازی های نخبه است، پیام خود را در راستای بسیج احساسات توده مردم به خوبی انجام می دهد و گسترش آن در سراسر جهان اسلام حاکی از قدرت تأثیرگذاری آن است. پیوند این شمایل پردازی با مناسک دینی (برای مثال، ایام محرم در ایران)، خود گواهی بر جایگاه آن در فرهنگ دینی مردم است. شمایل نگار ی حضرت علی (ع) یکی از عناصر کلیدی در فرهنگ شیعی ایران است و جایگاهی خاص در میان مردم دارد. تعدد تمثال های آن حضرت که طی حداقل دویست ساله اخیر پرداخته شده، حاکی از این جایگاه رفیع و معنابخش است. میل به «اصلی بودن» این تصاویر از منظر جامعه شناسی هنر در خور توجه است. این میل نشان می دهد که چگونه چرخه تولید این تصاویر و تلاش برای نزدیک شدن به اصل همچنان دوام خواهد داشت.

«زن و قدرت در خانواده» تحلیل محتوای کیفی شش رمان پرفروش سال های 1378 تا 1388 است که نویسندگان آن ها همگی زن بوده اند. این مقاله نحوه بازنمایی قدرت زنان در خانواده و شکل مناسبات زنان با سایر اعضای خانواده را در این شش رمان بررسی می کند. در این بررسی، ایده های جامعه شناسی رمان و ادبیات عامه پسندِ مطالعات فرهنگی به کار گرفته شده و به جایگاه زنان و قدرتشان در خانواده و تلاششان در جایگاه یک طبقه فرودست برای مقاومت و قدرت یابی توجه ویژه شده است. معیارهای اصلی انتخاب رمان ها، پرفروش بودن، زن بودن نویسنده، زن بودن شخصیت های اصلی رمان، و تأکید داستان بر ابعاد قدرت زنان در خانواده بوده است. تاریخ اولین چاپ همگی این آثار بعد از دهه 70 است که به عقیده میرعابدینی (1379) دوره ای است که تحول چشمگیری در حضور زنان در عرصه های مختلف اجتماعی از جمله رمان نویسی، به ویژه در رمان های عامه پسند، اتفاق افتاده است. در این پژوهش، از تحلیل محتوای کیفی بهره گرفته شده که به جای در نظر گرفتن فرضیه ها و اثبات قضایای نظری، بر استفاده از مقوله های اخذ شده از الگوهای نظری تأکید دارد. در این مقاله، مقوله های اصلی «قدرت» و «شخصیت زن داستان» به کمک مقوله های فرعی تر تعیین مصداق شده و از این طریق در تحلیل رمان ها و برای پاسخگویی به اهداف تحقیق به کار رفته اند. نتایج پژوهش نشان می دهد شخصیت های اصلی زن در این رمان ها به دنبال تعریف جدیدی از هویت و قدرت زن در خانواده اند؛ قدرتی که کم و بیش از به چالش کشیدن قدرت همه جانبه مردان شکل می گیرد. با این حال، زنان این رمان ها عناصری در کنار مردان و نه در برابر آن ها تصویر می شوند که خوشبختی را با مردان و در زیر چتر حمایت آنان مطالبه می کنند. به عبارت دیگر، قدرت یابی جدید زنان در این رمان ها، به دنبال استقلال مطلق از مردان نیست و این نکته خود یکی از مهم ترین دلایل پرفروش بودن این رمان ها در میان زنان خانه دار است.

در بازه زمانی ای که دوران اصلاحات نام گرفته اتفاقات بسیاری در جامعه و سینمای ایران رخ داد. این مقاله بر دو مورد تمرکز کرده است: نخست، اتفاقی که در عرصه انتخاب های سیاسی افتاد و می توان شروع آن را پیروزی خاتمی با دو شعار هم زمان دموکراسی خواهی و عدالت طلبی دانست و پایان آن را در انتخابات 1386 با پیروزی احمدی نژاد با شعار عدالت طلبی دید، یعنی کمرنگ شدن دموکراسی خواهی به عنوان مطالبه جامعه. دوم، آزادتر شدن سینما. سینمای بعد از دوم خرداد کمتر از قبل دچار سانسور و توقیف فیلم شد و بنابراین فیلم سازان فرصت یافتند بیش از پیش دغدغه های خویش را به تصویر بکشند. پرسش اصلی این نوشته، محل تلاقی این دو اتفاق است: اینکه آزاد شدن سینما تأثیری در بازنمایی مطالبات سیاسی جامعه در سینما داشته است یا نه؟ در بررسی مطالبات سیاسی، از روش تحلیل ثانویه، و در بررسی بازنمایی فیلم ها از مطالبات سیاسی، از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. نهایتاً، این نتیجه حاصل شده است که آزادی سینما تأثیری مثبت بر بازنمایی خواسته های جامعه در سینما داشته است.

در بین انواع ذوق و سلیقه افراد، سینما از مهم ترین این سلیقه ها در دنیای مدرن و امروزی است. ذائقه و سلیقه افراد جامعه، به عنوان بخشی از سرمایه فرهنگی آن ها، برگرفته از عادت واره یا ریختار آن هاست که تحت تأثیر عوامل مختلفی چون موقعیت اجتماعی، تحصیلات، محل سکونت، و ... شکل می گیرد. رویکرد نظری که صرفاً به مطالعه فرایند یادشده بپردازد، رویکرد نظری سرمایه فرهنگی پی یر بوردیو است. او در بررسی ذوق و سلیقه افراد معتقد است با اینکه ایدئولوژی کاریزما علاقه به فرهنگ مشروع را نوعی موهبت الهی قلمداد می کند، اما مشاهده علمی نشان می دهد که نیازهای فرهنگی به خودی خود شکل نگرفته و محصول تعلیم و تربیت اند. در این بررسی نیز با استفاده از نظریه بوردیو، این فرضیه کلی مطرح است: به نظر می رسد سلیقه های سینمایی و انتخاب سینما برای گذراندن اوقات فراغت تحت تأثیر شرایط عینی زندگی اجتماعی شکل می گیرد که از طریق ریختار یا عادت واره به کنش و ذهنیت افراد متصل می شود. در این تحقیق، برای بررسی سلیقه های سینمایی افراد سینمارو از روش کمّی و کیفی استفاده شده است. در روش کمّی، از ابزار پرسش نامه، و در روش کیفی، از مصاحبه عمیق با آگاهان و متخصصان امر استفاده شده است. نتایج پیمایش روی 378 نفر از افراد سینمارو با استفاده از آزمون های آماری مرتبط، نشان داد که پایگاه اقتصادی اجتماعی، تحصیلات، محل سکونت، و... از مهم ترین عوامل مؤثر بر ریختار و نهایتاً شکل گیری سلیقه های سینمایی و سینمارو بودن افراد است. فقط در مورد رابطه سن و سلیقه های سینمایی مشخص شد سن تأثیری در سلیقه های سینمایی ندارد و افراد در سنین مختلف سلیقه های سینمایی متفاوت دارند.

تحقیق پیرامونِ فضایِ تولید موسیقی با رویکردهایِ متفاوتِ نظری و پژوهشی صورت گرفته است. در این مقاله که بر اساسِ رهیافتِ پژوهشیِ مردم نگاری/ جامعه شناختی در پژوهش رویِ تولیدکنندگانِ فرهنگی طراحی شده است، تلاش شده با توجه به عدمِ امکانِ انجامِ پژوهشی ساختاری درباره فضایِ تولید موسیقی مردم پسند در ایران، به سببِ فقدانِ آمارهایِ مستند از وضعیتِ تولید، این فضا به مددِ مفهوم پردازیِ جامعه شناختی در سطحِ خُرد، با استفاده از داده هایی مستخرج از پنج مصاحبه با تولیدکنندگان گونه هایِ رسمی و غیررسمی در شهر تهران تحلیل شود. در این مقاله برایِ جمع آوریِ داده هایِ کیفی در پاسخگویی به این سؤال که «آیا کنش میانِ تولیدکنندگانِ موسیقی مردم پسند در ایران، به عنوانِ سازندگانِ اصلی فضایِ تولیدِ موسیقی، کنشی ایدئولوژیک است؟» از تکنیکِ گروهِ متمرکز بهره گرفته شد. داده ها در جریانِ پنج جلسه بحث با دو گروهِ هشت نفره به دست آمدند و بر اساسِ روشِ تحلیلِ تأملی تحلیل شدند. تحلیلِ داده ها نشان داد، فضایِ تولید موسیقی مردم پسند در ایران به علتِ ایدئولوژیک بودنِ تولیدکنندگانِ گونه هایِ مورد بررسی به عنوانِ کنشگرانِ این فضا، فضایی منازعه آمیز است و در این فضایِ منازعه آمیز هر گونه تلفیقِ موسیقی شناختی را ناممکن می نماید. برایِ نویسنده این مقاله، تلفیقِ موسیقی شناختی تنها راهِ برون رفت از بی ریختیِ فرهنگیِ حاکم بر فضایِ تولید موسیقی در ایران محسوب می شده است. 

در این مقاله، نمایشنامه در آینه ، اثر محمد عیدانی، نمایشنامه نویس تحسین شده ایرانی ساکن استرالیا، به عنوان نماینده ادبیات نمایشی مهاجرت ایرانیان ساکن در استرالیا، با رویکردی پسااستعماری بررسی شد. نمایشنامه، به عنوان یک اثر ادبی و هنری، می تواند وسیله ای برای نمایش و شناخت تجربیات مهاجران و همچنین افزایش آگاهی از وضعیت مهاجران در کشورهای مهاجر پذیر باشد. این پژوهش از رویکرد نقد و تحلیل ادبی پسااستعماری بهره برده است، زیرا مفاهیم پراکندگی قومی، تبعید، و مهاجرت، سه مفهوم محوری اندیشه پسااستعماری است و گونه های مختلف ادبیات تبعید، پراکندگی قومی، و مهاجرت، به شیوه ای وسیع در نقد ادبی پسااستعماری مورد تدقیق قرار گرفته است. این مقاله، نخستین پژوهش درباره ادبیات نمایشی ایرانیان ساکن استرالیا است و از منظر نقد ادبی تحلیلی موشکافانه از لایه های پنهان یک متن ادبی متعلق به ادبیات نمایشی مهاجرت ایرانیان پسااستعماری ارائه می دهد.