جامعه شناسی هنر و ادبیات

کتاب دا یکی از متون مرتبط با جنگ است که در سال های اخیر جایگاه مناسبی را در بین متون ادبی به خود اختصاص داده است. مقاله حاضر سعی دارد تحلیلی از فهم خوانندگان از خوانش این کتاب را بیان دارد. با توجه به مفهوم تازه تأسیس دانش تجربی ادبیات (ESL) که به کنش های سیستم کلی ادبیات، همچون متن، نویسنده و خواننده می پردازد و نظریه های سه اندیشمند مهم در حوزه نظریه های ادبی خواننده محور- یعنی یاوس، آیزر و روزنبلت- به تحلیل خوانش مخاطبان از متن کتاب دا توجه شده است. در این تحقیق از روش تحلیل محتوای حاشیه نویسی خوانندگان بر کتاب دا ، روایت آنان از دا همچنین از روش گرو ه کانونی استفاده شده است. گروه خوانندگان این تحقیق پنج نفر بودند. یافته های تحقیق نشان می دهد خوانندگانی که خوانشی همسو با نویسنده داشتند، کل روایت کتاب را قبول کردند و سعی در توجیه مشکلات روایت داشتند. آنان حجم بالای کتاب و بعضی جزئیات اغراق آمیز آن را قبول داشتند، اما سعی می کردند این اشکالات را رفع کنند یا جزئی نشان دهند. در مقابل، خوانندگان ناهمسو با نویسنده، سعی داشتند تا متن را به چالش بکشند، رئال بودن متن را زیر سؤال برند و آن را تفسیری غیرواقعی از جنگ و موضوعات پیرامون آن می دانستند.

به عقیده بسیاری از صاحب نظران، پیدایی نوع ادبی رمان مستلزم شیوه خاصی از انسان شناسی و نگاه به عالم است که جز در تمدن مدرن امکان ظهور نداشته است. رمان، به ویژه رمان رئالیستی، نوعی ادبی است که با انسان منفرد و امکانات فراروی او برای مواجهه با مسائل و معضلات دنیای مدرن سروکار دارد. در میان داستان های قرآنی، قصه یوسف پیامبر (ع) بسیاری از شاخصه های رمان را دارد و برخی پژوهش ها به تحلیل این شباهت و حمل کردن گونه رمان بر داستان یوسف پرداخته اند. در این مقاله استدلال شده که علی رغم حضور عناصری چند از نوع ادبی رمان، همچون مکان، گفتگو، مسئله من و توصیفات رئالیستی در قصه یوسف، این داستان به دلیل حضور خدا و عدم تنهایی انسان، تفاوت جوهری با رمان دارد. چارچوب نظری ما نظریه رمان گئورگ لوکاچ است و به فراخور نیاز استناداتی از نویسندگان و منتقدان ادبی آورده ایم.

این مقاله سعی دارد با معرفی تعدادی از گبه هایی که زنان ایل قشقایی به سفارش جامعه شهری طی سال های اخیر بافته اند، به بررسی شباهت ها و تفاوت های نشانه ای این دست بافته ها با گبه های متعارف عشایرِ قشقایی بپردازد. بر این اساس نمونه هایی را با ویژگی های بیان شده برمی گزیند. ساختار صوری این گبه ها به گونه ای است که تحت تأثیر سفارش از سوی فرهنگ غالب/ مرکزی جامعه، نقش مایه هایی بیگانه با گبه های متعارف عشایری را در خود جای داده اند، به طوری که در این گبه ها با نظام های نشانه ای متنوع از فرهنگ غالب و فرهنگ عشایری روبه رو می شویم. این دوگانگی در همنشینی نشانه ها، باعث نشان داری این گونه نسبت به گبه های دیگر می شود و در تمایز با نمونه های متعارفِ موجود، اصطلاح «گبه های سفارشی» را به خود اختصاص می دهد. در حقیقت، این پژوهش با توجه به تجانسِ بین گبه های سفارشی و هنر مهاجرت، بر نظریه پارادوکس همانندی و تفاوت در هنر مهاجرت تکیه می کند و براساس شباهت بین شرایط زن بافنده و هنرمند مهاجر و نیز سفارش دهنده گبه (نماینده فرهنگ غالب) با خواسته کشور میزبان، گبه های سفارشی را پدیده هایی می داند که برای خوانش آن ها باید به نظام های نشانه ای متفاوت و گاه متضادِ دو فرهنگ رجوع کرد.

پژوهش حاضر در پی بررسی ذائقه سینمایی گروه های مختلف مردم است. در بخش مبانی نظری از دیدگاه های بوردیو درباره مصرف و ذائقه طبقاتی استفاده شده که براساس آن، دو پیمایش ضرورت می یابد. پیمایش اول برای سنجش متغیرهای تحقیق و ذائقه های سینمایی، و پیمایش دوم برای سنجش منزلت ذائقه های سینمایی. به جای پیمایش دوم از معتبرترین سایت سینمایی دنیا، imdb،استفاده شده است. تحقیق با روش پیمایشی، با استفاده از پرسشنامه و به شیوه نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای انجام شد. در نهایت، 410 شهروند بالای 15 سال شهر مشهد به عنوان نمونه انتخاب شدند. براساس یافته ها، متغیر سن با ارزش هنری و اجتماعی ذائقه سینمایی رابطه معنادار ندارد، اما متغیرهای جنسیت، تحصیلات و منزلت شغلی رابطه ای معنادار و مثبت با این متغیر دارند. به عبارتی، ارزش هنری و اجتماعی ذائقه سینمایی مردها و افراد با تحصیلات و منزلت شغلی بالاتر، متعالی تر از ذائقه سینمایی زنان و افراد با تحصیلات و منزلت شغلی پایین تر است.

کاربردپذیری کلیشه وار مبادی جامعه شناسی هنر بوردیو همچون سایر نظریه های اروپایی مورد تردید است. از این رو، در مقاله حاضر در دو بخش با عناوین «تفاوت زمینه تکوین با زمینه کاربرد» و «تفاوت ماهوی ماده موضوعه ها» با اشاره به اینکه هر نظریه در بستر اجتماعی- فرهنگی منحصربه فرد خود و به منظور تبیین قلمرو موضوعی خاصی نشو و نما می یابد، لذا برای توضیح امر اجتماعی جامعه مقصد و نیز استفاده در زمینه تحلیلی متفاوت نیازمند بازبینی است. با توجه به اینکه معماری یکی از شاخه های هنری برجسته در ایران پیشامدرن و عرصه ای بحث انگیز پس از آن دوران است، به تذکر نکاتی پرداخته ایم که برای به کارگیری نظریه میدان و جامعه شناسی هنر بوردیو در زمینه ای متفاوت لازم به نظر می رسند.

هر اثر ادبی ای برآمده از اندیشه مخیل و احساس لطیف انسان است و آفریننده آن که ذاتاً موجودی اجتماعی است، خواه ناخواه از جامعه خود متأثر می گردد و جلوه های گوناگونی از فرهنگِ بسترِ زیستی خود را در آثار خویش بروز می دهد. رابطه تنگاتنگ ادبیات با جامعه چنان است که می توان با نگریستن به یک اثر، به اطلاعات گوناگون و مفیدی در باب جامعه شناسی یک منطقه دست یافت. منوچهر آتشی، بسیاری از عناصر بومی جنوب را وارد شعر خود کرده و به یاری این عناصر، زندگی مردمان جنوب را با تمام خصوصیات آن بازتاب داده است. او هم از عناصر طبیعت و جغرافیای این منطقه برای بیان اندیشه خود بهره برده و هم از باورها، خوراک و حتی پوشاک این نواحی سخن گفته است. با توجه به اطلاعات وسیعی که در زمینه جامعه شناختی بومی از آثار آتشی استخراج می گردد، می توان او را شاعر بومی گرای موفقی قلمداد کرد که توانسته است با مؤلفه های بومی و اقلیمی تعریفی کامل از جنوب به ویژه بوشهر ارائه دهد. این پژوهش تلاش دارد تا به بررسی عناصر بومی در اشعار این شاعر بپردازد و تأثیر آن را در شناخت زندگی اجتماعی و آداب و رسوم و اعتقادات مردم این منطقه نشان دهد.

شمس الدین محمد حافظ شیرازی ازجمله معدود شاعران ایرانی است که با فراتربردن خود به مثابه حلقه ای از حلقه های جبر اجتماعیِ قرن هشتم ﻫ.ق.، بر فراز جریان ها ی اجتماعی زمان ایستاد. حافظ با خروج از نظم به بندکشاننده قرن هشت به نقد ساختار اجتماعی در حوزه ساختار شعر پرداخته است. نخست، نظریه زیبایی شناسی انتقادی را که یکی از دستاوردهای مکتب فرانکفورت آلمان در قرن بیستم م. است مختصر و کوتاه معرفی کرده ایم، آنگاه کوشیده ایم شعر حافظ را در حوزه های احساس و عاطفه ، صورخیال، زبان و قالب شعری متناسب با معیارهای نظریه فوق بررسی کنیم. نشان داده شده است که حافظ کوشید عموماً با نگرشی «سلبی» و گاه «ایجابی» در حوزه احساسات و عواطف که انگیزه های وی در شکل گیری اندیشه های شعر اوست، «نظم مستقر» را بازخواست کند. دستاورد پژوهش ناظر بر این است خواجه با برجسته کردن برخی اندیشه ها، ضمن نقد الگوهای ایستای اجتماعی- هنری، جداسری خود را نسبت به مناسبات حاکم نشان داده است. حافظ با انتخاب زبان رندانه و صورخیالی ویژه با کنارنهادن پرده از چهره به ظاهر آرام روابط اجتماعی، تناقض ها و ناسازگاری های آن را نمایانده است. نقد حافظ در ابعاد مختلف شعر گویای حضور نفس گیر او در جامعه ای بود که به شیوه های مختلف می خواست خلاقیت های انسان را به بند بکشاند و آزادی های او را  سلب کند.