جامعه شناسی هنر و ادبیات

نوشتار حاضر با هدف بررسی سیاست دموکراتیزاسیون فرهنگ تهیه شده است و در صدد است که مشخص کند آیا عمومی کردن موزه ها به عمومی کردن هنر منجر شده است و یا تنها نتیجه اش تشدید رفتارهای هنری است. با بهره گیری از رویکرد پی یر بوردیو که «عشق هنر» را نتیجه ی بهره مندی از سرمایه ی فرهنگی می داند؛ با استفاده از ابزار پرسشنامه به روش پیمایش و تجزیه و تحلیل کمی اطلاعات، میزان بهره مندی بازدیدکنندگان موزه هنرهای معاصر تهران از سرمایه ی فرهنگی سنجیده شده است. با استناد به نتایج به دست آمده می توان ابراز داشت که تنها نتیجه ی عمومی کردن موزه، تشدید رفتارهای هنری بازدیدکنندگانِ همیشگی آن است. آشنایی عموم مردم با هنرهای مشروع بسیار محدود است و در ایران هنر هسته ی سخت فرهنگ محسوب نمی شود. ایجاد ارتباط با هنر مشروع علاوه بر عمومی کردن موزه ها و اطلاع رسانی مناسب، مستلزم تلاشی همه جانبه از سوی نظام آموزشی و رسانه ها در جهت ایجاد ارتباط مردم با آثار هنری است، تا گذرهای اتفاقی افراد، به بازدیدهایی نظام مند از موزه تبدیل شود.

تحولات تکنولوژیک و ظهور و گسترش رسانه ها موجب نزدیک شدن دو حوزه تولید و مصرف رسانه ای است و نهایتا سبب شکل گیری فرهنگ مشارکتی شده است. عرصه هنر می تواند زمینه و بستر مناسبی برای درک این تغییرات باشد، از این رو مقاله حاضر بر اساس ارائه مقولاتی نظیر «محیط رابط کاربری»، «عناصر طراحی»، «نوع مواجهه» و «گام تعاملی» مقیاسی برای مطالعه سطوح تعامل و مشارکت آثار هنر رسانه ای ارائه کرده و سپس با استفاده از مقیاس طراحی شده و روش مشاهده مشارکتی آثار سومین نمایشگاه هنر دیجیتال تهران (تاداکس) در سال 1392 تحلیل و به ارزیابی وضعیت مخاطب در هنر رسانه ای ایران پرداخته است. هدف از این مطالعه پاسخ به این پرسش است که این آثار از چه سطح تعاملی ای و مشارکتی ای برخوردار هستند؟ پاسخ به این پرسش تنها به منظور نقد و ارزیابی آثار هنری نیست بلکه راهی برای مطالعه فرهنگ رسانه ای مشارکتی در ایران است. نتایج مطالعه و ارزیابی آثار نشان داد که سطوح تعامل اثر و سطح مشارکت مخاطب در هنر رسانه ای ایران محدود است و اگرچه مخاطب از موقعیت بیننده به وضعیت کاربر درآمده اما هنوز در اغلب موارد مشارکت کننده در خلق اثر نیست. 

در مقاله حاضر تلاش شده است با استفاده از نظریه بازتاب در جامعه شناسی سینما، جامعه ایرانی در دهه هشتاد از منظر روحیات غالب بر آن تحلیل شود. این نظریه که هنر را آینه ای برای جامعه می داند به محقق این امکان را می دهد که روحیات مورد نظر را از خلال تصویری که در سینما از قهرمان به تصویر کشیده می شود مورد مطالعه قرار دهد. همچنین رویکرد کلی جامعه شناسی سینما نیز این امکان را فراهم می آورد که میان یافته های حاصل از تحلیل فیلم ها و رویدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دهه هشتاد ارتباط برقرار شود و بازتاب این رویدادها در فیلم ها جستجو گردد. روش تحقیق این مقاله کیفی و تکنیک مورد استفاده روایت شناسی ساختاری بارت است که با مطالعه اسنادی برای توصیف وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دهه هشتاد تکمیل شده است. مهم ترین یافته مقاله این است که دو نوع تیپ قهرمان فعال و منفعل در فیلم های عامه پسند دهه هشتاد قابل شناسایی است که اولی در نیمه اول این دهه و دومی در نیمه دوم آن غالب است. به عبارت دیگر در طول دهه هشتاد مهم ترین تغییر رخ داده شده در ویژگی های قهرمان فیلم ها تحول از قهرمان فعال به قهرمان منفعل است.

ایﻦ ﭘﮋوﻫش ﺑﻪ مطالعه شرایط اجتماعی اواخر دهه1370 و بازنمایی آن سینمایی فیلم نفس عمیق(شهبازی، 1380) ﻣیﭘﺮدازد. پرسش اصلی پژوهش، تبیین رابطه ی میان گفتمان مسلط بر جامعه ایران در دوره مزبور و مضامین سینمایی فیلم نفس عمیق است. فرضیه ی پژوهش این است که فیلم نفس عمیق، بازنمایی واقع-گرایانه ای از بستر اجتماعی اش دارد. هدف پژوهش تمرکز بر مضامین این فیلم و شرایط اجتماعی دوره مورد نظر است، تا از این طریق بتوان به ویژگی هایی دست یافت که معنای فیلم را در کنش سیاسی عصر (ساختارهای فرا هنری) نشان داد. پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی است و از روش مطالعه تطبیقی تمثیلی و رویکرد نظریه بازتاب سود می برد. پس از مطالعه فیلم به مثابه یک متن و مرور خوانش های معتبر از شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، اقتصادی زمانه ی مزبور، یافته ها حاکی از آن است که فیلم نفس عمیق کاملاٌ برآمده از شرایط اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و گفتمانی سال تولیدش است. در نتیجه ساز و کار این فیلم فرهنگی اجتماعی اس ت.

بررسی موضوع استعمار در رمان های دانشور، رویکرد و راه کارهای وی را برای هویت یابی و شیوه ی مبارزه با استعمار مشخص می کند. هدف در این پژوهش نیز واکاوی این موضوع در رمان های جزیره سرگردانی، ساربان سرگردان و سَووشون با روش تحلیل محتواست. از نظر بسامد، دانشور بیشتر سلطه فرهنگی استعمار را به خصوص در زمینه ی خانواده برجسته کرده است و این که کشورهای استعمارگر از طریق آموزش زبان، هنر و معماری، می کوشند مردم مستعمره را از فرهنگ بومی تهی کنند. در زمینه سیاست، بیشتر به فعالیت های ضد استعماری و وابستگی و دست نشاندگی مسئولان پرداخته است. سلطه اقتصادی استعمار فراوانی کمی در آثار وی دارد و اشاره هایی به غارت منابع ملی و تبدیل شدن کشور، به بازاری برای کالاهای خارجی شده است. از نظر دانشور، فقر و جهل، مهمترین عوامل زمینه ساز استعمار شدن هستند و بازگشت به سنت های اصیل ضمن توجه به ویژگی های مثبت فرهنگ مدرن، مهمترین راه کار برای مبارزه با استعمار است.

شهرآشوب متنی است که موضوع آن نکوهش یا ستایشِ مردمِ یک شهر یا درباریان، یا توصیفِ عاشقانه صاحبان شغل های اجتماعی باشد. شهرآشوب ها را می توان در سه دسته جای داد: شهری، صنفی، و درباری. در شهرآشوب های صنفی انواع شغل ها، فنون کار و ابزارهای آن، اصطلاحات و کنایات صنفی آمده و صاحبانِ حِرَف با نگاهِ عاشقانه و اصطلاحات مربوط به صنف و زبانِ ارتباطیِ خاصِ خود توصیف شده اند. شهرآشوب صنفی مسعود سعد سلمان در قالب قطعه است و روشن نیست در وصف صنوف کدام شهر از شبه قاره است. این مقاله به بررسی این شهرآشوب با نگاه به آرای گلدمن (Goldmann) و بوردیو (Burdieu) می پردازد و در آن شرایطِ تاریخیِ آفرینشِ شهرآشوبِ صنفیِ مسعودِ سعد، ساختارهای معنادار آن، پیوند آن با ساختار ذهنی سراینده، مهم ترین دلایل و عوامل آفرینش آن، ارتباط سراینده با حوزه قدرت، موقعیت وی با توجه به خاستگاه اجتماعی در میدان، منش و ذائقه وی و ارتباط این دو با منش و ذائقه کانون قدرت آمده است. نیز آمده که سراینده نماینده کدام طبقه اجتماعی است و جهان نگری این طبقه چیست.

معماری به مثابه هنری که تداعی گر عبودیت و توسعه بندگی است، از گذشته جایگاه وحدت و یکپارچگی و وجه تمایز فرهنگ اسلامی ایرانی بوده است. این هنر، اما، با ورود مدرنیته از آماج آن محفوظ نمانده و دستخوش تغییر های محسوس شد. پیامد معماری مدرن مبتنی بر نگرش های راسیونالیسم و پوزیتیویسم، فضاهای تهی و خالی از روح است که گرچه به مدد بالاترین امکانات علمی و فناوری موجودیت یافته، اما گویی هنوز در انتظار نفس مسیحایی است که در آنها روحی بدمد. هستی انسان در ماهیت فضایی و موجودیتش، موجودیتی در جهان و درهم تنیده با آن است؛ لذا، زیست جهان جغرافیایی به خصوص جنبه های فضایی آن، اساس زیست جهان اجتماعی است. انسان با ادراک انفسی فضا به یک «این همانی با فضا» می رسد و هویت خود را در آیینه فضای پیرامونش می بیند. باتوجه به تأثیر های فضا بر نوع ادراک انسانی و غنای معماری ایرانی اسلامی ازیک سو و تحول های مدرن معماری معاصر ایران ازسوی دیگر، مقاله حاضر با مطالعه موردی «خانه عباسیان» به منزله محیطی با عناصر متمایزکننده سبک معماری ایرانی اسلامی و به مدد روش پدیدارشناسی و شیوه های آن ازجمله بررسی اسناد، مصاحبه و مشاهده مشارکتی، ادراک بازدیدکنندگان این خانه را به مثابه کنشگران بررسی انسان شناختی کرده است. ادراک حس آرامش در خانه، ادراک حس معنویت نسبت به سقف های گنبدی، دریافت قابلیت های مکانی خانه در جهت خلوت گزینی، ابراز علاقه مندی به سبک معماری خانه و توانایی کنشگر معاصر بر رمزگشایی از اصل حجاب، نمونه هایی از نتایج تحقیق است