جامعه شناسی هنر و ادبیات

این پژوهش خط سیر موقعیت های سیمین دانشور، اولین رمان نویس زن در ادبیات ایران، را با تکیه بر جامعه شناسی تولیدکنندگان آثار ادبی پیر بوردیو ترسیم می نماید. در طرح بوردیو اثر هنری با ویژگی های تولیدکننده تبیین می شود. او در این راستا روش ساختارگرایی تکوینی را پیشنهاد می دهد. در ساختارگرایی تکوینی ساختار به لحاظ تاریخی مورد مطالعه قرار می گیرد. این روش تکوین ساخت اجتماعی میدان ادبی و شکل گیری منش کنش گران ادبی را با هم بررسی می کند. در این پژوهش نیز منش سیمین دانشور و خط سیر مواضع او در میدان ادبیات با توجه به سه رمان سووشون (1348) جزیره سرگردانی (1372) و ساربان سرگردان (1380) با استفاده از این روش بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که دانشور با تکیه بر سرمایه های ادبی خود در «سووشون» توانست در قطب مستقل میدان ادبیات دهه چهل قرار بگیرد. اما او نتوانست موقعیت بی همتای خود را با نوشتن رمان های بعدی اش حفظ کند. این تغییر وضعیت هم به منش نویسنده و هم به شرایط میدان ادبی ایران در سال های پس از انتشار «سووشون» باز می گردد.

هنر و جامعه در طول تاریخ پیوسته بر یکدیگر تأثیر متقابل داشته اند. آثار ادبی به ویژه رمان، ریشه در اجتماع زمان خود دارند و بیان گر مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی جامعه خود هستند. جنبه واقع گرایانه رمان سبب شده تا این نوع ادبی همچون آیینه ای واقعیت های اجتماعی زمان خود را بازتاب دهد. هدف جامعه شناسی ادبیات، بیان پیوندهای جامعه و ادبیات و نیز آشکارسازی چگونگیِ بازتاب واقعیت های اجتماعی در آثار ادبی به ویژه در رمان است. لوکاچ و گلدمن به عنوان بزرگ ترین نظریه پردازان حوز?جامعه شناسی ادبیات، سعی داشتند تاثیر متقابل بین ساختارهای اجتماعی و ساختارهای ادبی نشان دهند. آن ها، رمان را انعکاس زندگی اجتماعی عصر نویسنده و نیز زاییده جهان نگری خاص او می دانند. صادق هدایت از داستان نویسان رئالیست معاصر ایران است که محور داستان هایش بیان نوع زندگی اجتماعی انسان های زمانه اش بوده است و این مسئله را می توان در آثار او مشاهده کرد. این مقاله داستان «حاجی آقا» را با رویکرد بازتاب واقعیّت مورد بررسی قرار می دهد و آن گاه توانایی نویسنده را در بیان تحوّلات اجتماعی نشان می دهد.

هنگام مطالعه فرش ایرانی از پیدایش فرش پازیریک تاکنون، به گواه داده های تاریخی و تخصصی بی شمار، یک دوره زمانی مشخص در تاریخ ایران وجود دارد که تحول فرش ایرانی را در تمامی ابعاد ( شیوه تولید، میزان تولید، نقش مایه ها، طرح ها و غیره) در پی داشته است. اگر فرش ایرانی را به مثابه یک نشانه در نظر بگیریم با در نظر گرفتن ارتباط میان امر نمادین با امر اجتماعی، این سوال ایجاد می شود که اگر این نشانه (فرش ایرانی) در دوره ای خاصی از تاریخ (صفویه) متحول شده است، این تحول تحت چه شرایط و در چه زمینه های اجتماعی و اقتصادی صورت پذیرفته است؟ هدف این است که با رویکردی جامعه شناسانه با استفاده از تحلیل سامانه های اجتماعی، این مدعا که«فرش ایرانی ماحصل ترکیب پیچیده ای از عوامل تاریخی، اجتماعی و ایدئولوژیک است» تبیین گردد. روش این جستار «تاریخیت باوری» با استفاده از بررسی های اسنادی می باشد.

در مقاله پیش رو بر اساس نظریه گفتمان در آراء لاکلا و موفه، تأثیر گفتمان مشروطیت بر هنجارهای تصویری عصر قاجار در سه دوره تاریخ ایران مورد مطالعه قرار گرفته است .دوره اول سلطنت ناصرالدین شاه (1313-1264 ه.ق)، دوره دوم سلطنت مظفرالدین شاه (1324-1313ه.ق) و دوره سوم سلطنت محمد علی شاه و احمد شاه (1344-1324 ه.ق). در دوره اول شکل گیری گفتمان پیشامشروطیت با مفصل بندی قانون و دال هایی چون «عدالت»، «آزادی» و «اصلاحات» قابل مشاهده است. گفتمان پیشامشروطیت دسترسی به شاه را آسان تر کرد و بدین ترتیب پیکر شاه در تصاویر، واقعی و ملموس شد؛ همچنین توده مردم به تدریج در این گفتمان به رسمیت شناخته شدند. بنابراین فردیت از شخص شاه به طور تدریجی به اقشار پایین تر رسوخ پیدا کرد و تصاویری از مردم عادی روی پرده های نقاشی و یا صفحات عکاسی پدیدار گشت. در دوره مظفرالدین شاه با انسداد معنایی در گفتمان سلطنت، مشروطیت هژمونیک شد. هژمونیک شدن این گفتمان سبب شد که پیکر شاه به تدریج از مرکزیت تصویری خارج گردد. در عصر محمدعلی شاه و استقرار گفتمان پسامشروطیت تخاصم گفتمانی اوج گرفت. با شدت یافتن تخاصم گفتمانی نشانه هایی از خشونت در تصاویر این عصر بروز یافت.

موسیقی پدیده ای اجتماعی است که با بیشتر عرصه های زندگی بشر امروز پیوند خورده است. در سال های اخیر موسیقی هایی در سطح جامعه ما رواج یافته است که خواستگاه بومی ندارند. در واقع این دست از موسیقی ها سبک های جدیدی هستند که بخشی از ارزش های فرهنگی جامعه را به چالش کشیده اند. در این میان جوانان به عنوان مصرف کنندگان اصلی این نوع موسیقی ها شناخته می شوند. از آنجا که در شهر تهران به عنوان پایتخت ایران، بخش زیادی از جمعیت را جوانانی تشکیل می دهند که مصرف موسیقی آن ها در حد بالایی است و نیز در سال های اخیر اقبال گسترده ای به سبک های جدید موسیقی از جمله موسیقی زیرزمینی پیدا کرده اند، در این تحقیق بر آن شدیم تا به تحلیل و تبیین این موضوع بپردازیم. سؤال اصلی تحقیق عبارت بوده است از این که به چه دلیل این موسیقی ها در سطح جامعه رواج یافته اند؟ و آیا وجود نیازهایی در سطح جامعه است که منجر به مصرف گسترده این گونه موسیقی ها شده است؟ در این بررسی از رویکرد استفاده و خشنودی بهره برده ایم و با استفاده از نمونه گیری خوشه ای، تعداد 264 نفر از دانش آموزان پایه سوم متوسطه را در دبیرستان های دخترانه و پسرانه مناطق 3، 8 و 18 شهر تهران، به عنوان نمونه تحقیق مورد مطالعه قرار دادیم. داده های مورد نیاز به کمک پرسش نامه گردآوری شدند. نتایج تحقیق نشان داد که: نیاز شناختی، نیاز گریز از تنش، نیاز انسجام بخش شخصی و نیاز عاطفی به ترتیب بیشترین اثرگذاری را بر نوع مصرف موسیقی داشته و تأثیر نیاز انسجام بخش اجتماعی در آزمون فرضیات مورد تأیید قرار نگرفت.

ایران از زمان پیدایش تا کنون و در ادوار مختلف تصاویر گوناگون متفاوت و گاه متناقضی از جامعه ایران به نمایش گذاشته است. جامعه ایرانی مانند همه جوامع درحال تحول در دهه های اخیر دچار دگرگونی در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شده است. یکی از متغیرهای اجتماعی برای فهم دگرگونی های معاصر ایران مفهوم سبک زندگی است. ما در این مقاله در وهله اول با بهره گیری از نظریه بازنمایی در جامعه شناسی هنر و در وهله دوم با استفاده از الگوی تبیینی بوردیو در باب سبک زندگی تلاش می کنیم به بررسی سبک زندگی بازنمایی شده در سینمای دهه هشتاد بپردازیم. برای نیل به هدف فوق بعد از نمونه گیری از بین فیلم های تولید شده در دهه 80 با استفاده از روش تحلیل محتوا و پس از تعریف مقولات و شاخص ها پرسش نامه معکوس تهیه شده و داده ها از طریق مشاهده فیلم های مورد نظر جمع آوری گردید. برای بررسی فیلم ها سکانس واحد مورد تجزیه و تحلیل قرار داده شد که در فیلم های روایی معادل یک صحنه است. در این جا صحنه به بخشی از فیلم گفته می شود که محصور در فضای فیزیکی مشخصی است و متشکل از نماهای مختلف است. نتایج حاصل نشان می دهد از میان ابعاد سبک زندگی، مصرف فرهنگی بیشترین میزان بازنمایی در سینمای دهه هشتاد را به خود اختصاص داده است. بعد از این بعد، ابعاد دیگر به ترتیب عبارتند از: نگرش ها، اوقات فراغت، مدیریت بدن، اولویت ارزش های اخلاقی، عادت های هزینه ای و الگوی مصرف غذا. در نهایت امر، ما یافته های خود را با یافته های تحقیقات پیشین مقایسه کرده ایم.

مطالعه حاضر با استفاده از نظریه پیر بوردیو درباره عمل و روش تحقیق مبتنی بر ساختارگرایی تکوینی به منظور ایضاح میدان ادبیات ایران (1320-1300) به مطالعه دو نویسنده نام آشنای این دوره یعنی محمد حجازی و صادق هدایت پرداخته است. در این بررسی موقعیت های اجتماعی، منش و آثار (هما و بوف کور) نویسندگان فوق بررسی شده و تفاوت موقعیت های آن ها در میدان ادبیات مورد تحلیل قرار گرفته است. در نتیجه، تحقیق حاضر ضمن تشخیص موقعیت تحت سلطه حجازی و موقعیت مسلط هدایت در میدان تولید ادبی ایران با بازخوانی «هما» و «بوف کور»، همتایی موجود میان جهان ادب و جهان اثر را به نمایش گذاشته است.