جامعه شناسی هنر و ادبیات

نفوذ عرفان شیعی در جامعه ایران در سده های هفتم تا یازدهم ق به شکلی است که بر ذهن و رفتار مردم تأثیر گذاشته و در حوزه های مختلف، از جمله هنر، نتایج عملی به همراه داشته است. چگونگی ظهور هنر خاتم مربع می تواند نشانه ای از حصول نتایج عملی مبانی فکری عرفان شیعی باشد. در این پژوهش سعی شده، با شیوه مطالعه کتابخانه ای و تاریخی و بهره گیری از مشاهدات عینی و استدلالی، صحت فرضیه مطروحه ارزیابی شود؛ فرضیه ای که بلوغ و شیوع شیوه ای از عرفان شیعی را با شکل گیری و ظهور هنر خاتم مربع مرتبط می داند. به نظر می رسد تأثیر یکی از این روش های اخلاقی با عنوان عرفان «لا» یا عرفان «نفی» بر تزئینات چوبی می تواند موجب پیدایش شیوه خاتم مربع شده باشد. درباره خاتم مربع و پیدایش نقشی تا این حد مقدس نشانه های تاریخی از وجود این امکان حمایت می کند و نتایج پژوهش را درخور تأمل می سازد.

این پژوهش، با تکیه بر مفروضات گفتمان مطالعات فرهنگی، بر این باور است که درکی که انسان ها از «زمان» دارند نه ذاتی و جهان شمول، بلکه درکی برساخته و فرهنگی است؛ بدین معنی که هر فرهنگ صورت بندی(های) ویژه خود از زمان را شکل می دهد و به افراد ارائه می نماید. بر این اساس، پژوهشِ پیشِ رو در صدد است به بررسی صورت بندی فرهنگ ایرانی از زمان در چند رمانِ ایرانیِ دهه 80 شمسی بپردازد و با به کارگیری روش تحلیل تماتیک در پی توصیف آن است که زمان در رمان های مذکور چگونه و در پیوند با چه مفاهیمی صورت بندی و بازنمایی شده است. نتایج به دست آمده نمایشگر دو الگوی آگاهی زمانی متفاوت در متن رمان هاست: الگوی اول شامل زمانی دایره ای و دربرگیرنده چرخه های متداخلی از «گذشته بازگشتی» و «حال تکراری» است؛ الگوی دوم فهمی آینده محور و خطی از زمان را مطرح می کند که در بستر آن مفاهیم حال و آینده بر مفهوم گذشته غالب می شوند. در متن رمان ها دو الگوی مذکور در شکل دو گانه ای متضاد ظهور می کند که در آن الگوی اول بر الگوی دوم غلبه می یابد و دومی را در هیئت «دیگریِ» خود بازمی شناسد.

در این مقاله نگارنده بر آن است تا با تجربه مردم نگارانه خود از بررسی دست بافته ای به نام «ورنی» چیزهایی درباره جامعه لومه دره، از عشایر شمال غرب ایران و جامعه تهران بگوید. حرکت ورنی با تحریک بازار باعث می شود تا درباره ماهیت چیزها و فرایندهای منظره سازی به شیوه انسان شناختی تأمل کنیم. زندگی نامه عناصر و فرم های فرهنگی در دهه های اخیر موجب کارهای جذابی در میان انسان شناسان شده است. بررسی زندگی نامه اجتماعی اشیایی چون ورنی نشان می دهد که چگونه بودن و ورود چیزها به مکان های مختلف همراه است با بسترمندی در نظام های ارزشی گوناگون. بازار ورنی در دهه های اخیر موجب احیا و بازگشت سنّت هنرهای تجسمی لومه دره شده است؛ سنّت هنری ای که خود را در قالی ها، جاجیم ها، گلیم ها، و فرمش ها نشان می داد و کم رونق شده بود، با تحریک بازار، از نو و در بستر و رابطه ای جدید زنده شده است. شوق بازارِ ورنیْ تهرانی ها را در ارتباط با بازنمودی چندحسی از لومه دره قرار می دهد و آغاز به گشایش منظره هایِ چندحسی در ذهنِ خریداران می کند که از خلال آنْ تخیل های مکانی از جامعه تولیدکننده پدید می آید. بررسی انسان شناختی بازار ورنی به ما نشان می دهد که چگونه معناهای عمل شده، معناهایی که در عمل تجربی به وجود می آیند، به جای معناهای رمزگذاری شده، از خلال یک شیء به کار می افتند. تحلیل بازار ورنی روشن می کند که ورنی چه تفاوت هایی در عملِ لومه دره ای ها و در عمل تهرانی ها دارد و چگونه این دو جامعه می توانند به واسطه یک شیء درباره یکدیگر بیندیشند و عمل کنند. پیام این مطالعه به پژوهشگران هنر و محققان صنایع دستی در ایران آن است که خود را از سلطه گفتمان های معنامحور و موقعیت های کتابخانه ای و موزه ای برهانند و آثار هنری را در لحظات عمل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان تجربه کنند.

هدف پژوهش حاضر بررسی جامعه شناختی شعر «برف»، اثر نیما یوشیج، بر اساس آرای دکتر شریعتی در زمینه هنر، با تکیه بر مقوله غم و با روش تحلیلی است. نوع نگاه شریعتی به کیفیت پیوند هنر با اجتماع حاوی رویکردی انتقادی- آرمان شهری است؛ رویکردی که، به تعبیر وی، در هنر اصیل مدرن به خوبی قابل مشاهده است. مطابق با این دیدگاه، هنر مدرن، بی آنکه به تصویرگر واقعیت های اجتماعی فروکاسته شود و در دام تفنن جویی مفرط بیفتد، به واسطه حضور ذاتی عنصر غم، به صورتی غیرمستقیم، به نفی وضعیت حاضر و ترسیم اشاره وار وضعیتی آرمانی می پردازد. شعر «برف»، که از آثار شناخته شده نیماست، نمونه ای مثال زدنی از چنین هنر مدرنی است. در این شعر، مناسبات انتقادی- آرمان شهری هنر با جامعه به شکلی عالی نمایان می شود. شعر، که یکسر از تجربه غم و شکست مملو است، به یکباره کلیت فضای اجتماعی خود را نفی می کند. اما، شعر در این نفی توقف نمی یابد و به واسطه طرح اسطوره «وازنا» به فراسوی آرمان شهر مورد نظر خود پل می زند.

جدایی نادر از سیمین فیلمی درباره همگانی بودن دروغ در جامعه است؛ در این فیلم دروغ، به مثابه پدیده ای اجتماعی، عامل جدایی و شکاف اجتماعی نمایانده شده است. از این رو، می توان با دغدغه ای جامعه شناختی به این اثر هنری به مثابه نقدی اخلاقی و اجتماعی نگریست و از پی بررسی آن شناختی از شکاف های اجتماعی و طبقاتی این جامعه کسب کرد. در این نوشتار کوشیده ایم برای تحلیل جامعه شناختی جدایی نادر از سیمین چارچوبی نظری درباره انواع سرمایه نزد مارکس، وبر، بوردیو، و نقش آن ها در شکل دهی به طبقات و منزلت های گوناگون تدوین کنیم. سپس، بر آن بوده ایم که، با جای دهی نشانه ها و نمادهای اجتماعی در چارچوب خط روایی فیلم، از پی تحلیل محتوای کیفی، بر اساس مقوله های مهارتی لاسول، تحلیلی جامعه شناختی از مسئله جدایی اجتماعی آدم هایی که متعلق به منزلت ها، گروه ها و طبقات گوناگون اند به دست دهیم.

در بین ابعاد مختلف مصرف فرهنگی، مصرف سینما جزو بکرترین زمینه های پژوهشی در عرصه جامعه شناسی هنر است. مطالعه حاضر در پی بررسی وضعیت ذائقه سینمایی شهروندان است. این پژوهش با روش پیمایشی، با استفاده از ابزار پرسش نامه، و به شیوه نمونه گیریِ خوشه ایِ چندمرحله ای در بین 410 نفر از شهروندان شهر مشهد انجام گرفته است. یافته ها نشان می دهد میانگین تماشای فیلم سینمایی در بین شهروندان پنج ساعت و نُه دقیقه در هفته است. میانگین ارزش هنری ذائقه سینمایی 5 / 69 درصد افراد در حد متوسط و پایین تر از متوسط است. نتایج پژوهش نشان می دهد اولاً، استقبال زیاد تماشاگران از یک فیلم یا کارگردان حتماً نشان دهنده ارزش هنری بالای آن فیلم یا کارگردان نیست؛ ثانیاً، اعمال ممیّزی برای بعضی از فیلم ها و توقیف برخی از آن ها حتماً موجب استقبال کم تماشاگران نمی شود؛ ثالثاً، در استقبال تماشاگران از یک فیلم یا فروش آن در گیشه عوامل دیگری نیز، غیر از ارزش هنری آن ها، مؤثر است.

موسیقی مردم پسند کارکرد های گوناگونی در مناسبات اجتماعی دارد. در این پژوهش سعی شده به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که آیا موسیقی مردم پسند باعث ایجاد و افزایش و گسترش سرمایه اجتماعی می شود؟ و از طریق چه سازوکارهایی به تولید سرمایه اجتماعی منجر می شود؟ روش این پژوهش از نوع کیفی است و از استراتژی نظریه زمینه ای (گراندد تئوری) استفاده شده است. داده ها از طریق مصاحبه کیفی عمیق با هجده دانشجو از دانشجویان دانشگاه پیام نور پیرانشهر به شیوه نمونه گیری نظری و هدفمند جمع آوری شد. پس از انجام دادنِ این تعداد مصاحبه، انتخاب نمونه و جمع آوری داده ها تا زمان رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. نتایج پژوهش نشان داد شکل گیری تصویر ذهنی مثبت افراد از جهان، به سببِ مصرف موسیقی مردم پسند، به منزله سرمایه ای مهم، نقش مثبتی در مناسبات اجتماعی ایفا می کند. همچنین، موسیقی مردم پسند، به منزله منبعِ حمایت اجتماعی و اعتمادسازی، از طریق تلطیفِ فضای خانوادگی، ایجاد و گسترش آشتی اجتماعی، و نیز بالابردن آستانه صبر و تحمل اجتماعی افرادْ تأثیر بسزایی در ایجاد سرمایه اجتماعی دارد.