۱.
کلید واژه ها:
اروپا مغول ایلخانان واتیکان پاپ
رابطه فرمانروایان مغول ایران با مغرب زمین را از این نظر بررسی می کنیم که علل مذهبی ،مهم ترین دلیل پدید آمدن این رابطه بوده است .ایلخانان ،مسیحیان ساکن قلمرو خود را چندین بار از آسیب حوادث در امانت داشتند و این امکان را به وجود آوردند که اروپاییها برای تبلیغ دین مسیح به قلمرو آنان مسافرت کنند و مدتی طولانی در آن دیار به سر برند. از دیدگاه کشورهای مغرب زمین ،مسائل مذهبی زمینه ساز روابط سیاسی میان شرق و غرب بوده است . از سوی دیگر ایلخانان و پادشاهان مغرب زمین می کوشیدند در برابر مصر ،خان دشت قبچاق ، فرمانروای ماوراء النهر ، فرمانروای کاتالونی با یکدیگر متحد شوند، اما این همکاری سیاسی هرگز به معنای واقعی تحقق نیافت.
۲.
کلید واژه ها:
ایران اصفهان جلفا قفقاز گرجستان صفوی
گرجستان به لحاظ موقعیت عالی و حساس جغرفیایی از کهن ترین روزگار در معرض تاخت و تاز قرار داشت . دولتهای باستانی ایران ، روم و بیزانس برای کسب نفوذ فراوان و با تسخیر گرجستان بسیار کوشیدند و سالها بر سر این مسئله به مناقشه و درگیری پرداختند ، با وجود این نقش گرجستان در دوران باستان بسیار حساس بود. با ظهور اسلام و آغاز جهانگشایی اعراب ، گرجستان نیز از یورشهای آنان در امان نماند. اعراب با حضور درازمدت خود،خسارتهای فراوانی به گرجستان وارد ساختند . با کاهش نفوذ خلفای عباسی در قفقاز و ظهور ترکان سلجوقی ، وضعیت گرجستان به سبب تجاوز ترکان و فتوحات بزرگ آنان ناگوار شد و این روند با حمله های ویرانگرانه مغولها و تاخت و تاز تیمورلنگ و عثمانیها و سپس صفویان تداوم یافت. سیاست همسایگان گرجستان بر توسعه ارضی استواربود. بدین ترتیب سه نیروی خردکننده و نیرومند ایران ،عثمانی و روسیه از سه جهت گرجستان را درگیر کلاف سردرگم و پیچیده ای از مناسبات و دشمنیها کردند.حمله های پی در پی شاهان صفوی به گرجستان سبب شد بیش از دویست هزار سال به ایران کوچ کنند.این دسته از گرجیها افزون بر ایفای نقش در تشکیلات لشکری و کشوری در شکوفایی اقتصاد دولت صفوی نقش به سزایی داشتند.
۳.
کلید واژه ها:
ایران اعراب فرانسه اصفهان تجارت مسقط نیروی دریایی
در دوره صفویان ،فصل جدیدی در تاریخ روابط ایران با کشورهای بزرگ اروپایی از جمله فرانسه گشوده شد. در این دوره ،اوضاع سیاسی - اقتصادی خاص پادشاهی صفوی از یک سو و تحولاتی که در غرب پدید آمده است از سوی دیگر ،سبب شد دولتهای بزرگ غربی مانند فرانسه رویکرد جدیدی نسبت به قدرت نوظهور بزرگ شرقی ،یعنی دولت صفوی داشته باشند . با وجود این ،فرانسویان به دلیل اوضاع اروپا و مسائلی دیگر نتوانستند همانند رقبای اسپانیایی ، انگلیسی و هلندی خود روابط استوار و پایداری با ایران برقرار کنند و حضوری فعال در زمینه سیاست و اقتصاد ایران داشته باشند،هرچند در عرصه دینی و فرهنگی از رقیبان خود پیشی گرفنه بودند . این مقاله میکوشد تا ضمن بازنگری این روابط به تجزیه و تحلیل علل وانگیزه های ایران و فرانسه برای ایجاد روابط بپردازد و میزان کامیابی یا ناکامی و دلائل آن را بررسی کند . بدین منظور روابط دو کشور در این دوره ،در قالب محورهای کلی زیر بررسی شده است : 1. چگونگی ارتباط دو کشور در قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم . 2. حضور جهانگردان ،کشیشان و بزرگانان خصوصی فرانسه در ایران و نقش آنان در معرفی استعدادهای دو کشور جهت فراهم نمودن زمینه های مناسب ارتباطی . 3. علل و انگیزه های دو کشور در طول قرن هفدهم و به ویژه پس از تاسیس شرکت هند شرقی فرانسه در سال 1075ق/1664م . 4. چگونگی روابط دو کشور پس از ظهور اعراب مسقط در خلیج فارس تا سقوط اصفهان در سال 1135 ق / 1722 م .
۴.
کلید واژه ها:
ایران آلمان شارلکن شاه اسماعیل اول صفوی
مقاله حاضر به بررسی روابط صفویه در روزگار شاه اسماعیل اول با کارل پنجم یا شارلکن ، امپراتور آلمان ، می پردازد . شاه اسماعیل پس از شکست از عثمانیها در جنگ چالدران (1رجب 920/23اوت1514) خواستار یگانگی با فرمانروایان نیرومند اروپا بود و چون از بزرگی و توانایی امپراتوری آلمان آگاه شد ،نامه ای به همراه فرستاده پادشاه مجارستان برای شارلکن فرستاد و شارلکن هم به نامه شاه اسماعیل پاسخ داد . در این مقاله ، چگونگی فرستادن نامه برای شارلکن و دریافت پاسخ آن از سوی دربار صفوی و پیامدهای آن بررسی می شود .
۵.
کلید واژه ها:
ایران هرات انگلیس سلطان احمد خان دوست محمدخان
ایران و افغانستان ، دو واحد سیاسی جهان امروز ، همواره دارای سرزمینی با تمدن و فرهنگ یگانه بوده اند ، با این حال کوششهای امپراتوری ایران مجبور شد جدایی افغانستان را از ایران بپذیرد . این عهدنامه پایان پیوندهای دیرینه سرزمینهایی همچون کابل ،قندهار و هرات با ایران نبود . حکومت هرات پس از انعقاد قرارداد پاریس بار دیگر خواستار حاکمیت دربار تهران بر هرات شد ، این وضعیت ، دولت انگلیس را بر آن داشت تا امیر کابل را برای حمله به هرات تحریک کند ، موضوعی که افزون بر خاتمه دادن به حاکمیت دربار تهران بر هرات ، نگرانیهای امنیتی بسیاری برای دولت ایران به وجود می آورد ،از این رو دولت ایران میکوشید با فعالتهای سیاسی گسترده از وقوع چنین حادثه ای جلوگیری کند و حکومت فرمانروای منصوب دربار تهران ، سلطان احمدخان را حفظ نماید . مقاله پایان حاکمیت سیاسی ایران بر هرات به بحران پیش آمده بر اثر حمله دوست محمدخان ، امیر کابل و هم پیمان انگلیس به سردار سلطان احمدخان ،حاکم هرات و متحد دولت ایران و تاثیر این رویدد بر مناسبات دولتهای ایران و انگلیس پرداخته و به طور ویژه ای واکنش دستگاه سیاست خارجی ایران را در برابر این تحولات بررسی کرده است .
۶.
کلید واژه ها:
ایران روس انگلیس مشروطه اوّل استمهال
در آستانه قرن بیستم ، حکومت قاجار برای رهایی از مشکلات مالی خود به استقراض از دولتهای روسیه و انگلستان متوسل شد . این کار که از زمان ناصر الدین شاه شروع شده بود تا اقتدار نظام مشروطه ادامه داشت . این دولت مشروطه ایران سامان دهی و اصلاحات نظام اقتصادی را در اولویت داده بود اما اقساط سنگین ،این اجازه را به او نمی داد،بنابراین باب مذاکرات را با دولتهای روسیه و انگلستان باز کرد . دو دولت یاد شده بی درنگ از فرصت به دست آمده استفاده کردند و برای موافقت با درخواست دولت مشروعه چنان شرطهایی ر امطرح کردند که ایران را در موقعیتی سختی همچون گذشته قرار می داد .دولت مشروطه از پیگیری موضوع صرف نظر کرد . دو دولت به ویژه انگلیس این امر را بپذیرفتند و به همین دلیل در اندیشه تحمیل وضعیت موجود بر ایران بر آمدن اما چیزی که سیاست آنها را در این باره تغییر داد، اقدام محمدعلی شاه در سرکوب نظام مشروطه بود که مانع به نتیجه رسیدن باشد . برچیده شدن نظام مشروطه ،سیاست اقتصادی ایران همچون قبل از مشروطیت بر مدار وابستگی به قرضهای خارجی ایران قرار گرفت و نظر دو دولت را همانند گذشته تامین کرد .
۷.
کلید واژه ها:
ایران ابهام جنگ جهانی دوم شالوده شکنی انگلیس
سیاست خارجی ایران از دیدگاههای مختلف بررسی شده است . برخی معتقدند که بی طرفی تنها سیاست ممکن بوده و تاکید می کنند که اشغال ایران اجتناب نا پذیر بوده است . آنها این موضوع را از دیدگاه موقعیت استراتژیک ایران بررسی کرده اند . برخی دیگر هم بر این باورند که رضا شاه نتوانست در اثناء جنگ جهانی در برابر متحدین و متفقین سیاسی منسجم اتخاذ کند . چنین سیاست ضعیفی بیشتر به سبب وابستگی رضاشاه نسبت به قدرتهای بزرگ اروپا به ویژه انگلستان پدید آمد. با عبور از چنین دیدگاههایی ، مقاله حاضر درصدد شالوده شکنی منطق درونی سیاست بی طرفی ایران در جنگ جهانی دوم است . مقاله استدلال کرده است که تحلیل سیاست خارجی ایران در آستانه جنگ جهانی دوم کافی نیست،بلکه تحلیل گر تاریخی باید به سیاست دلجویی انگلستان نسبت به آلمان از سر آغاز تا پایان آن توجه کند.با حمله آلمان به اتحاد شوروی و بی نتیجه بودن سیاست دلجویی ، زمینه ها برای تغییر سیاست کشورهای مهم همانند انگلستان و اتحاد شوروی فراهم شد تا بلکه بتوانند واقعیتهای جدید را مهار کنند . در وضعیتی که تصمیمای تغییر یابنده کشورهای بزرگ ممکن بود با واقعیتهای تلخ انطباق یابد ، رضا شاه نتوانست خود ر ابا چنین روندی تطبیق دهد .
۸.
کلید واژه ها:
زنجان جنگ جهانی دوم شوروی
در شهریور 1320 هواپیمای جنگی شوروی شهر زنجان و شماری دیگر از شهرهای شمالی کشور را بمباران کردند و این نشانه نقض آشکار بی طرفی ایران در جنگی بود که نه در شروع آن نقشی داشت و نه در ادامه آن . پیامدهای این جنگ ناخواسته را در زنجان به دو دسته کوتاه مدت و دراز مدت می توان تقسیم کرد . از پیامدهای کوتاه مدت جنگ می توان به اشغال زنجان به دست نیروهای شوروی و دخالت آنان در امور اداری ،انتظامی و اقتصادی منطقه اشاره کرد. از پیامدهی دراز مدت آن نیز میتوان ایجاد تقویت حزب توده را بر شمرد . با پایان یافتن جنگ جهانی دوم ،اگرچه پیامدهای کوتاه مدت جنگ نیز تمام شد ،پیامد دراز مدت آن همچنان ادامه یافت ، اشغال زنجان به دست فرقه دموکرات آذربایجان نتیجه این پیامد بود و ار آن پس تا اواسط دهه سی ، یعنی نزدیک به ده سال پس از پایان جنگ ،حضور حزب توده در این شهر محسوس بوده، آنان زنجان را درگیر منازعات سیاسی و نظامی خطرناکی کردند. این مقاله بر آن است که به پرسشهای زیر پاسخ گوید: 1. اشغال زنجان در جریان جنگ جهانی دوم با چه زمینه هایی و چگونه صورت گرفت؟ 2. با توجه به قرار داشتن زنجان در حوزه اشغال شوروی ، آنان چگونه در امور این شهر دخالت میکردند ؟ 3. جنگ جهانی دوم با چه پیامدهای اقتصادی و سیاسی در زنجان داشت ؟
۹.
کلید واژه ها:
نفت انگلیس امتیاز دارسی
واگذاری امتیاز نفت دارسی از سوی مظفرالدین شاه قاجار به ویلیام ناکس دارسی در سال 1901 م.نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است ، چرا که ورود نفت به عرصه اقتصادی کشور پیامدهای سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی بسیار داشت . جنبش ملی نفت ایران با ابعادی وسیع تر از مناقشه اتمی ایران با امپریالیسم جهانی در حال حاضر از پیامدهای سیاسی - اجتماعی امتیازی بود که حق ملتی را به بیگانه واگذار کرده بود . تحکیم و تثبیت اقتدار و نفوذ انگلیس در ایران ، کوشش انگلیس برای تجزیه خوزستان از ایران ،برتری نیروی دریایی انگلیس در جنگ جهانی دوم با استفاده از نفت ایران از دیگر پیامدهای واگذاری این امتیاز بود . در عصر حاضر ، ناگفته هایی از پشت پرده واگذاری امتیاز نفت دارسی و کوشش دولت انگلیس برای به چنگ در اوردن این امتیاز بررسی می شود .
۱۰.
کلید واژه ها:
ایران رضاشاه روابط فرهنگی ایالات متحده امریکا کودتای 28 مرداد شهریور 1320 1332
ایران و ایالات متحده آمریکا پس از گذشت سه قرن از کشف آمریکا با هم آشنا شدند . در آغاز قرن نوزدهم ،نخستین ایرانی به صورت اتفاقی به قاره آمریکا گام نهاد و دو دهه پس از این واقعه ، ارتباط ایران و ایالات متحده با ماهیت فرهنگی ،آموزشی و دینی آغاز شد . روابط فرهنگی ایران و ایالات متحده در سراسر دوران قاجار و دوره پهلوی اول خطوطی روشن و مجزا از مناسبات سیاسی داشت . با آغاز جنگ جهانی دوم ، امپریالیسم آمریکا با استفاده از خلاء قدرت جهانی و توان اقتصادی و پشتوانه فرهنگی مناسب ،قدرت یافت . با چنین زمینه ای به تدریج دیپلماسی فرهنگی آمریکا در مورد ایران در جهت اصول سیاست خارجی آن کشور قرار گرفت و روابط فرهنگی بر اساس دکترین رؤسای جمهوریخواه و دموکرات ایالات متحده تعیین شد . در این نوشته درباره سالهای 1320 تا 1322 ش. بحث می شود و از ویژگیهای این دوره ، بهره گیری ایلات متحده آمریکا از روابط فرهنگی گذشته در جهت اهداف سیاسی است . نتیجه آشکار روابط فرهنگی دو کشور - با محوریت ایالات متحده - در جریان انقلاب اسلامی خود را نشان داد و آن ، ضدیت با فرهنگ و شیوه زندگی آمریکایی به عنوان یک روش مبارزه با حکومت پهلوی بود .
۱۱.
دو سال آخر ،عنوان یادداشتهای سرجان کمبل ، نماینده کمپانی هندو شرقی انگلیس در ایران ، در سالهای پایانی دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار است . انتشارات دانشگاه تهران در سال 1384 ش. این کتاب را در دو جلد منتشر کرده است . این یادداشتها به کوشش دکتر ابراهیم تیموری ،دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه و نویسنده کتابها و مقاله های تاریخی ،ترجمه شده است . ایشان در مقدمه جلد اول کتاب ، فراز و نشیب های روابط سیاسی ایران و انگلیس را آغاز ماموریت سرجان کمبل تا زمان درگذشت فتحعلی شاه بیان کرده است . کمبل حدود نه سال در ایران اقامت داشت ،وی سه سال و هشت ماه سر کنسول انگلیس بود و اندکی پس از مرگ فتحعلی شاه ایران را ترک کرد . کمبل در یادداشتهای خود تهران را "پایگاه مهم" منافع بریتانیا ارزیابی کرده است.
