استناد به اسناد و مدارک نویافته به زبان های اروپایی و بررسی اوضاع اقتصادی عصر صفوی، از مجموعه بررسی هایی است که در داخل ایران کمتر به آن توجه شده است و شاید یکی از دلایل آن دسترسی نداشتن محققان ایرانی به اسناد و مدارک موجود درباره صفویه باشد. مؤلف کتاب اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی با استفاده از منابع انگلیسی و فارسی کوشش کرده است تا گوشه هایی از تاریخ عصر صفوی را بررسی کند.کتاب، شامل مقدمه مترجم، مقدمه مؤلف، چهار فصل، کتابنامه و نمایه هاست. معرفی کتاب با مقدمه مترجم آغاز می شود. مترجم در مقدمه از ویژگی های تاریخ ایران عصر صفوی سخن به میان می آورد و می نویسد:به رغم پژوهشهای گسترده ای که از سوی پژوهشگران داخلی و خارجی در زمینه تاریخ ایران عصر صفوی صورت گرفته است، به جرئت می توان اذعان داشت که گستره و دامنه مطالعات صفوی شناسی در میان ادوار مختلف تاریخ ایران کم نظیر است و هر روز ابعاد تازه ای از مسائل فکری، فرهنگی، هنری، تمدنی، دینی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی... جلوه گر می سازد (ص1).
با انعقاد عهدنامه ایران و عثمانی در تاریخ 21 ذیقعده 1292 وضعیت قضایی اتباع ایران در امپراتوری عثمانی و از جمله مصر مشخص شد. اساس این معاهده بر اصل معامله متقابل با اتباع دو کشور بود. با سقوط عثمانی در پایان جنگ جهانی اول و وقوع انقلاب کبیر 1917م، تمرکزگرایی و مقابله با خطر کمونیسم در دستور کار کشورهای منطقه قرار گرفت. با پیدایش فضای جدید، در تاریخ 20 اردیبهشت 1307 دولت پهلوی همه امتیازهای قضایی اتباع خارجی را در ایران لغو کرد. پس از لغو کاپیتولاسیون در ایران و مرجع قراردادن محاکم عدلیه ایران، طبیعی بود کشور مصر که در سال 1301ش به استقلال رسیده بود، خواستار لغو حقوق ممتاز قضایی اتباع ایران در آن کشور شود؛ بنابراین با توجه به سیاست جدید دولت ایران در لغو کاپیتولاسیون و با اشاره دولت ایران به ضررهایی که از کاپیتولاسیون دیده و تبلیغاتی که در همه جا علیه آن کرده بود، نمیتوانست اجرای آن را در کشوری دیگر بپذیرد؛ پس در جواب تقاضای دولت مصر برای انعقاد قرارداد جدید، نخستین معاهده دوستی میان دو کشور در تاریخ 7 آذر 1307 به تصویب رسید که از جمله مفاد آن لغو امتیازهای اتباع ایران به ویژه بازرگانان ایرانی در مصر بود.
در این نوشتار روابط تاریخی ایران و عثمانی و نقش عراق در این روابط و منازعه میان ایران و عثمانی بر سر سرزمین عراق بررسی شده است. همچنین به قراردادهای مرزی بسته شده میان ایران و عثمانی اشاره شده است. در بررسی روابط دو کشور حضور انگلستان و کوشش برای ایجاد اختلاف میان ایران و عثمانی آشکار است. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و جدا شدن بخش های وسیعی از عثمانی و فروپاشی این امپراتوری و تشکیل کشور ترکیه و مسلط شدن انگلستان بر عراق، نقش انگلستان در اختلاف های مرزی میان دو کشور بیشتر شد. در این دوره نیز قراردادهای مرزی گوناگونی میان ایران و عثمانی امضا شد که انگلستان در آنها نقش داشت. البته، در گذشته اختلاف های سرزمینی وسیع تر بودند و در تاریخ معاصر اختلاف ها محدودتر و دقیق ترند. در پایانِ نوشتار به این مطلب اشاره می شود که روابط سیاسی و دخالت های کشورهای خارجی به ویژه انگلستان از دلایل اصلی اختلاف های مرزی ایران و عثمانی بود.
پس از ورود ایران به دایره سیاست بین الملل در سال های آغازین سده نوزدهم تا هنگام اشغال ایران در زمان جنگ جهانی دوم 1320/1941، یکی از ویژگی های اصلی سیاست خارجی ایران به استثنای سال های نخست پس از پیروزی انقلاب اکتبر در روسیه، رقابت انگلستان و روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی بود. در این مدت برخی از دولتمردان ایرانی کوشیدند تا قدرت سوم (نیروی سوم) نیز به ایران وارد شود که این کار بی نتیجه ماند. وقوع جنگ جهانی دوم، تهاجم آلمان به شوروی، نزدیکی شوروی و انگلستان به یکدیگر و سرانجام، اشغال ایران سبب ایجاد تحولاتی در عرصه سیاست خارجی ایران شد. یکی از مهم ترین تحولات، دعوت دولت بریتانیا از امریکا برای حضور در صحنه سیاسی ایران بود، موضوعی که سیاستمداران طرفدار نیروی سوم در ایران نیز از آن استقبال کردند. بررسی اسناد و مدارک بیانگر این امر است که موقعیت استراتژیک، منابع نفت و گاز همراه بازارهای تجاری ایران، دولت امریکا را علاقه مند کرد تا موقعیت خود را در این کشور تثبیت کند. راهکار دولتمردان امریکا برای رسیدن به این هدف، دفاع از استقلال و تمامیت ارضی ایران بود و بحران در روابط ایران و شوروی در زمان جنگ جهانی دوم بر سر موضوع نفت شمال، زمینه را برای رسیدن به این هدف فراهم کرد. با توجه به چنین پیشینه ای اساس پژوهش را این پرسش محوری تشکیل می دهد که موضوع نفت شمال در روابط ایران و شوروی در زمان جنگ جهانی دوم چه تاثیری بر افزایش نفوذ امریکا در ایران داشت؟هدف از نگارش این نوشتار پاسخ دادن به پرسش طرح شده، با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای است
انگلیسی ها در اوایل سده نوزدهم به منظور حفظ و مراقبت از مستعمره پر ارزش خود، هندوستان، در برابر تهدید رقیبان استعماری ایران را کانون توجه قرار دادند. آنها کوشیدند تا با نزدیک شدن به ایران تهدید دولت های دیگر را نسبت به هند خنثی کنند و به این دلیل با ایران معاهده هایی بستند که در همه آنها حق حاکمیت ایران را بر افغانستان به رسمیت می شناختند. اما پس از عهدنامه ترکمانچای و افزایش حضور و نفوذ روس ها در ایران، انگلیسی ها به فکر جدا ساختن هرات از ایران افتادند. انگلیسی ها در برابر فعالیت قاجارها برای تصرف هرات، کارشکنی کردند و عاقبت در دوره ناصرالدین شاه با پیاده کردن نیروهای خود در ایران، عهدنامه پاریس را به این کشور تحمیل کردند و هرات را از ایران جدا ساختند.
در این نوشتار روابط شاه اسماعیل و بابر پادشاه پس از جنگ مرو بررسی می شود، جنگی که میان شاه اسماعیل و شیبک خان درگرفت. صفویه و اوزبکان و بابر، پادشاه تیموری، مثلثی ارتباطی ایجاد کرده بودند و نویسنده مقاله با فرض آشنایی خوانندگان با تاریخ دوره شاه اسماعیل صفوی و سلسله اوزبکان، به معرفی بابر پادشاه و فرمانروایی او در سمرقند توجه بیشتری دارد؛ سپس نسبت او با امیر تیمور گورکان، چگونگی استقرارش در سمرقند، شکست از شیبک خان و ازدواج خواهرش با پادشاه اوزبک و حکومت بر کابل تا 916ق؛ یعنی تا وقوع جنگ مرو بررسی می شود. آنگاه به روابط شاه اسماعیل و بابر پادشاه، فرستادن امیر نجم ثانی به ماوراءالنهر و قتل امیر نجم در غجدوان و در نهایت شکست بابر از سلسله اخیر پرداخته می شود. بابر پس از این جنگ به سرزمین هند حمله برد و سلسله گورکانیان را در آنجا بنیان گذاشت. این نوشتار به نقش صفویه در ایجاد سلسله گورکانیان نیز پرداخته است.
انصراف کریم خان زند از ادامه عملیات در شمال ارس به دلیل دفع شورش برادرش زکی خان و بازنگشتن به آذربایجان و شمال ارس در سال های بعد و مقایسه کارهای او با دو پادشاه برجسته قبل و بعد از وی؛ یعنی نادر و آقامحمدخان قاجار در شمال ارس، برای برخی از محققان این پندار را ایجاد کرده که کریم خان بر شمال ارس حاکمیت نداشته است و به حکومت های آنجا استقلال داده است. این نوشتار می کوشد تا درستی و نادرستی این ادعا را از لابه لای متن های تاریخی با کمک گرفتن از برخی علوم بین رشته ای بررسی کند.
منطقه قفقاز از دوران باستان تاکنون در سیاستهای سلسلههای ایرانی حاکم بر ایران نقش مهمی داشته است و این سلسله ها نیز به فراخور اهمیت قفقاز برای ایران، در آن سرزمین اعمال نفوذ کردهاند. در نیمه اول سده هیجدهم میلادی سه کشور ایران، عثمانی و روسیه به فکر دستیابی به منافعی بودند که در این منطقه وجود داشت. در این دوره به علت سقوط سلسله صفویه و فقدان سلسله ای متمرکز در ایران، روسیه و عثمانی کوشیدند تا قفقاز را تصرف و آنجا را میان خود تقسیم کنند تا اینکه با روی کار آمدن نادر، روس و عثمانی مجبور شدند قفقاز را تخلیه کنند و این مناطق را به حکومت نادر برگردانند. دوران تسلط ایران بر منطقه قفقاز در زمان نادر بیش از یک دهه بود و در همین مدت، تصمیم گیری های نادر زمینه را برای جدایی این منطقه از ایران فراهم آورد.
نوشتار حاضر با تکیه بر کتاب تاریخ بیهقی موضوع سفیر و سفارت را در عصر غزنوی بررسی می کند. در تاریخ بیهقی دوره اول حکومت غزنوی (366 ـ 432ق) به ویژه عصر حکومت سلطان مسعود غزنوی (421ـ432ق) بسیار زنده و دقیق به تصویر کشیده شده است. قلم شیوای خواجه ابوالفضل بیهقی با دیدگاه خاص تاریخ نگاری اش، بسیار روشنگر است. یکی از ویژگی های این اثر سترگ، توجه به جزئیات امور است. یکی از موضوع هایی که بیهقی به توصیف جزئیات آن توجه ویژه ای داشته، مسئله سفیر و سفارت یا به تعبیر مرسوم روزگارش «رسول» و «رسالت» است. وی در این عرصه بسیاری از زوایای دیپلماسی آن عصر و آداب مربوط به آن را به روشنی و به شیوه ای زیبا در مقایسه با دیگر تاریخ نگاران تبیین می کند. در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی برخی از ویژگی های مقوله سفیر و سفارت در عصر غزنوی به تصویر کشیده شده است.
