درخت حوزه‌های تخصصی

ازآنجا که حوادث و رخدادها در بستر مناسبات اجتماعی شکل می گیرند؛ شناخت گونه های مختلف رفتاری، در چگونگی پیدایش، روند و سرانجام حوادث و رخدادها، تاثیر بسزایی دارد. شهر کوفه با توجه به ویژگی خاص و نوع رفتار بزرگان آن با حاکمیت مرکزی، وجود گونه های مختلف رفتاری در دعوت از حسین بن علی(ع)، بیعت با نماینده وی و حادثه کربلا، می تواند نمونه مناسبی برای بررسی با دیدگاه های جامعه شناختی باشد. بررسی این موضوع با رویکرد جامعه شناختی، مسئله را به سمت استفاده از شاخص های نظریه دوسوگرایی مرتون، قدرت و اقتدار گرث و میلز و سایر آرای جامعه شناختی هدایت کرده است. براین اساس، گونه های رفتاری چون؛ انقلابیون عدالت خواه، انقلابیون نیمه راه، سنتی نیمه راه و سنتی، در کوفه شناسایی شده اند. در این مقطع زمانی، نظام اجتماعی برگرفته از ساختار قبیله ای و نوع مناسبات سیاسی آن با حاکمیت مرکزی، از عوامل مؤثر پیدایش گونه های رفتاری فوق، در قیام حسین بن علی(ع) بوده است.

پس از تشکیل حکومت اسلامی به دست پیامبر اکرم (ص) و به دنبال آن تشکیل حکومت خلفا، در مقاطعی خاص، دولت های اسلامی با افزایش یا کاهش درآمد و در برخی مواقع با هزینه های غیر قابل پیش بینی روبه رو می شدند. کاهش درآمد و دست یابی به منابع جدید مالی سبب شد دولت ها برای جبران کمبود هزینه ها به فکر راه حل های تازه ای بیفتند. یکی از این راه حل های پیشنهادی «مالیات بر بازار» بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت. این نوع از مالیات، که در دولت های پیشین نیز به نوعی وجود داشته است، در دورة خلفای اموی و عباسی با روش خاصی برقرار شد. تبیین ویژگی ها و نیز دلایل وضع و پیامدهای آن مورد نظر پژوهش حاضر است که با مراجعه به منابع تاریخی، به خصوص آن دسته از منابع که به مسائل اقتصادی در دورة مورد نظر مربوط می شود، به تجزیه و تحلیل داده ها و نقد مطالعات کنونی می پردازد. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که مالیات بر بازار برای اولین بار در دورة خلافت اسلامی در چه زمانی و بنا به چه دلایلی برقرار شد؟ برای پاسخ به این پرسش نخست، انواع مالیات ها در دورة اسلامی اعم از زکات، خراج، جزیه، و مالیات بر کشاورزی بررسی و سپس، ویژگی ها و تمایزات آن با مالیات بر بازار مشخص می شود و در ادامه نوع مالیاتی که بر بازار وضع شده بود و دلایل و پیامدهای آن تبیین می شود. در ضمن یافته های این مقاله شرایط دوره ای از خلافت اسلامی را مشخص می کند که برای اولین بار مالیات بر بازار وضع شده بود؛ در دورة پیامبر و خلفای راشدین مالیاتی بر بازار وضع نشد و برای اولین بار این مالیات در دورة هشام بن عبدالملک از بازاریان اخذ شد و بر این اساس دلایل برقراری آن را نقد و واکاوی می کنیم.

ساختار سیاسی، اداری، قضایی و نظامی خلافت پانصد ساله عباسی از جهات گوناگون قابل بررسی است. زمانی که عباسیان قدرت را به دست گرفتند، حاکمیت پاتریمونیال عباسی شکل گرفت. با تثبیت قدرت سیاسی و گسترش ساختار اداری و نظامی خلافت، دولت ویژگی نظام پاتریمونیال بوروکراتیک یافت. پس از گذشت یک سده از عمر حکومت، به تدریج شاهد استقلال والیان، افول اقتدار خلیفه و ضعف تشکیلات اداری و سیطره نظامیان هستیم. خلیفه برای رهایی از بحران سیاسی با ایجاد منصب جدید امیرالامرایی، تمام اختیارات حکومت را به فرماندهان نظامی تفویض نمود. پیامد غلبه نظامیان بر خلافت آن بود که دولت پاتریمونیال عباسی مشخصه و ویژگی سلطانیسم گرفت. نظام های پاتریمونیال مشخصه خودکامگی حاکم، انحصارطلبی، مشکلات اقتصادی، افزایش قدرت نظامیان و... دارند که این امر از موانع جدی تحول و توسعه و سیر آن به سمت عقلانیت بوده است و تمام این موانع در ساختار سیاسی و نظام اداری و تشکیلات اقتصادی دولت عباسی قابل مشاهده است. در مقاله حاضر تلاش می شود با استناد به گزارش های تاریخی، تحلیل داده ها، روش تعلیل و مقایسه، ساختار سیاسی اداری و نظامی عباسیان را با نظریه اقتدار سنتی ماکس وبر مورد ارزیابی و واکاوی قرار داده و میزان هماهنگی و یا عدم آن را با این نوع حاکمیت تبیین نماید.

یکى از حوزه‏هاى بسیار مرتبط با مطالعات تاریخى، حوزه علوم حدیث است. انبوه احادیث مرتبط با وقایع صدر اسلام، اطلاعات فراوانى را پیش دیدگان علم پژوهان باز کرده است. در این میان، برخى محققان برآنند تا با استفاده از منابع حدیثى به حل معضلات تاریخى کمک کنند. این کوشش، دریچه‏اى است براى پیوند دوباره تاریخ و روایت حدیث، البته از منظرى جدید. گاه در روایت وقایع صدر اسلام تناقض‏هایى دیده مى‏شود که ذهن و فکر اندیشمندان را به خود جلب مى‏کند. نبرد بدر یکى از آن‏هاست. نبرد بدر در وقایع صدر اسلام جایگاهى بس مهم دارد. با این حال، وجود برخى تناقض‏ها در روایتِ جزئیات آن سبب شده تا مقاله حاضر به بحث و پاسخ‏گویى آن مسائل بپردازد.

در سالهاى اخیر، مساله اصلاحات و راهکارهاى آن یکى از بحث‏انگیزترین موضوعات در کشور بوده‏است . ابهام این واژه از نظر محتوا و مفهوم، موجب بروز مشکلات عملى و نظرى در عرصه مسائل سیاسى و فرهنگى گردید . در مقاله حاضر، با توجه به این مشکلات تئوریک، به مساله اصلاحات از منظر حسین بن على (ع) پرداخته شده‏است تا در ماه خون و قیام، ره‏توشه عاشقان آن امام همام باشد . براى تحقق این هدف، مباحثى همچون مفهوم‏شناسى اصلاحات، مؤلفه‏هاى اصلاح‏گرایى، علل حدوثى و غایى اصلاحات در نهضت عاشورا و آسیب‏شناسى اصلاحات مورد بررسى قرار گرفته‏است .

نهضت اصلاحى و مقدس امام حسین (ع) حادثه عظیم و اثرگذارى در تاریخ اسلام مى‏باشد که از یک سو اوضاع سیاسى و اجتماعى موجود را دستخوش تغییرات اساسى کرده و از سوى دیگر نتایج روحى و معنوى عمیقى به جاى گذاشت . برانگیختگى روحى و انقلاب علیه خود، بروز اخلاق متعالى در جامعه و طرد اخلاق تسلیم‏پذیرى و یاس، پیامدهاى مثبت قیام حسینى در جان افراد مى‏باشد . و از حیث‏سیاسى و اجتماعى، بازتاب سریع قیام امام حسین (ع)، وقوع قیام‏ها و حرکتهاى متعددى در شهرهاى اسلامى بود که اوضاع نظام خلافت و ارکان حکومت اموى را متزلزل کرد . نویسنده در این مقاله سعى کرده است‏با رویکردى تاریخى این حوادث را در قرن نخست پس از شهادت امام حسین (ع) تبیین نماید . وى ابتدا به اعتراض زید ابن‏ارقم در مجلس ابن‏زیاد و نقش بسیار سازنده کاروان اسیران به‏ویژه امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در گسترش و استمرار نهضت‏حسینى پرداخته، سپس قیام عبدالله بن عفیف ازدى، قیام مردم مدینه، قیام توابین و مختار در کوفه را به عنوان حرکتهاى متاثر از نهضت امام حسین (ع) مورد بررسى قرار داده است .

سیره اجتماعى فاطمه(علیها السلام) را بر اساس تعامل بین شبکه ارتباطات اجتماعى آن حضرت و مؤلفه هاى مؤثر بر منزلت ایشان، مى توان به دست آورد. منزلت ایشان از سه خاستگاه متاثر بود: نخست برخوردارى از سرشتى پاک، دیگرى وابستگى به خانواده اى پاک و برگزیده و سوم شهروندى جامعه اسلامى. شبکه ارتباطات اجتماعى فاطمه(علیها السلام) را نیز خانواده، خویشاوندان، خواص صحابه پیامبر(صلى الله علیه وآله) و صاحب نفوذان مدینه، زنان مدینه، مراجعه کنندگان براى تقاضاهاى مالى یا علمى و سرانجام توده مردم تشکیل مى داد. هدایتگرى به مثابه یک فرانقش همه نقش ها و ابعاد سیره اجتماعى فاطمه(علیها السلام) را زیرمجموعه خود قرار مى دهد. در این مقاله، بخشى از یافته هاى مربوط به سیره اجتماعى فاطمه(علیها السلام) با محوریت ارائه الگوى زیستى همسان با توده مردم و معطوف به فرانقش هدایتگرى به عنوان درآمدى بر شناخت سیره اجتماعى آن بانوى بزرگوار، مورد بررسى قرار گرفته است.