درخت حوزه‌های تخصصی

علی‎رغم افزایش خیره‎کنندة تعداد کانال‎های تلویزیونی که از طریق ماهواره‎ها اقدام به پخش برنامه‎های رادیویی و تلویزیونی برای بخش اعظمی از کشورهای دنیا و یا حتی تمام کشورهای دنیا می‎کنند و علی‎رغم افزایش روزافزون تعداد کشورهایی که وارد قلمرو پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای به عنوان مهم‎ترین رسانه جهانی روز دنیا شده‎اند، متأسفانه تاکنون جامعه جهانی نتوانسته است پدیده «پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای» را به عنوان یکی از موضوع‎های مهم ارتباطات و حقوق بین‎الملل قانونمند کند. این مسئله، یعنی قانونمند نبودن پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای در حقوق بین‎الملل به بروز مسائل و مشکلاتی در عرصه ارتباطات و حقوق بین‎الملل منجر شده است که اگر همچنان ادامه یابد قطعاً در آینده به مشکلات و مسائل بیشتری در جامعه جهانی دامن خواهد زد و علاوه بر خدشه‎دار کردن سلامت ارتباطات بین‎المللی حتی صلح و امنیت بین‎المللی را نیز به مخاطره خواهد افکند. بیان این نکته به معنای آن نیست که جامعه جهانی (دولت‎ها و مجامع بین‎المللی) به مقوله ضرورت قانونمند کردن پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای توجهی نداشته‎اند و برای حصول به این هدف اهتمامی نورزیده‎اند؛ بلکه همان گونه که در ادامه این مقاله خواهد آمد تقریباً تمامی تلاش‎های دولت‎ها و مجامع بین‎المللی برای قانونمند کردن پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای در حقوق بین‎الملل به موانعی برخورد کرده است که دست یافتن به این هدف را تا حد زیادی دشوار می‎سازد. در این مقاله، موانع و دلایل ناکامی جامعه جهانی در خصوص عدم تصویب کنوانسیون یا معاهده جامع و خاصی که متضمن تمامی جنبه‎های پخش تلویزیونی ماهواره‎ای باشد به ترتیب در چهار مبحث تحت عنوان مسائل سیاسی، حقوقی، فرهنگی و فنی مورد بحث و بررسی قرار می‎گیرد تا هم با وقوف بر این مسائل و موانع، سیاست‎های کلان ملی در خصوص پخش و دریافت برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای با مطالعه و احتیاط بیشتری تدوین شود و هم با استفاده از ابزارها و توانمندی‎های بالقوه و بالفعل ملی و بین‎المللی در شکل‎گیری و قانونمندی حاکم بر پدیده مهم پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای در حقوق روابط بین‎الملل مشارکت داشته باشیم. در پایان این اشاره کوتاه باید یادآور شد که نگارنده به هیچ وجه معتقد نیست تاکنون هیچ معاهده یا کنوانسیونی که ولو به طور جزئی به مقوله «پخش برنامه‎های تلویزیونی ماهواره‎ای» پرداخته باشد تنظیم نشده است زیرا غیر از کنوانسیون 1936 ژنو که مبین اصول حقوق بین‎الملل عام در خصوص پخش برنامه‎های رادیویی است1 معاهدات فضا و بعضاً معاهدات دیگری نیز وجود دارند که به صورت جزئی به بعضی از جنبه‎های پخش تلویزیونی ماهواره‎ای پرداخته‎اند اما صرف نظر از این که بین دولت‎ها و حقوقدانان اختلافات جدی‎ای در خصوص شمول برخی از کنوانسیون‎های مذکور بر این امر وجود دارد، وضعیت فعلی حکایت از آن دارد که این کنوانسیون‎ها پاسخگوی اکثر قریب به اتفاق مسائل و جنبه‎های حقوقی، سیاسی، فرهنگی و حتی فنی مسئله نیستند و تلاش‎های جامعة جهانی نیز به دلیل موانعی که موضوع بحث این مقاله است تاکنون منجر به وفاق عام دولت‎ها نشده است.

نقد و ارزیابی ماهیت فناوری به ویژه فناوری رسانه‎ای با دیدگاهی فلسفی و تاریخی و بررسی جایگاه آن در روزگار ما که عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده شده است، ضرورتی حیاتی است، بیشتر از آن جهت که چنین تحلیلی امکان شناخت درست این پدیده را فراهم می‎آورد و از افراط و تفریط‎های احتمالی در برآورد اثرات سازنده یا مخرب آن جلوگیری می‎کند. این شیوة ارزیابی به ویژه در جامعه ما که در شرایط مواجهه سنت و مدرنیزم دچار بحران‎ها و اختلالاتی در سطوح فردی و اجتماعی است، اهمیتی مضاعف دارد. از این رو پژوهش و سنجش از جناب آقای دکتر مددپور مدیر دفتر مطالعات دینی و هنر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد که ضمن برخورداری از دانش عمیق و وثیق نسبت به فرهنگ ولایی شیعی از اساتید نام آشنای فلسفه شمرده می‎شوند، دعوت کرد که این موضوع را در گفتگویی با ایشان به بحث بگذارد. از جناب آقای دکتر مددپور به خاطر اختصاص فرصتی موسع به این گفتگو سپاسگزاریم و اطمینان داریم آنچه پیش روست مورد استفاده کارشناسان و علاقه‎مندان قرار خواهد گرفت

راهبردهای بازاریابی برای ارائة کالا یا خدمت به مشتریان و تشویق آنان به خرید طراحی می‎شوند. بازاریابی از یکسو نگاهش به کیفیت محصول تولید شده است و از سوی دیگر به نحوة ابلاغ این پیام به مصرف‎کنندگان. اینکه چه کسی چه چیزی را به چه کسی، با چه هدفی و در چه جایی باید اطلاع دهد، هنوز هم مدل کار بازاریابان است. اما بازاریابان امروزه ساز و کارهایی برای اجرای این مدل و تحقق اهداف طرح تبلیغاتی شرکت‎ها در اختیار دارند. در این مقاله، از این رویکردها و تلاش‎هایی صحبت می‎شود که برای ضابطه‎مند کردن فرایندهای تبلیغاتی صورت گرفته است.

هر برنامه‌ رادیویی‌ پیام‌ یا پیام‎هایی‌ دارد که‌ تهیه‌کننده‌ تلاش‌ می‌کند در قالب‌ آن‌، اطلاعات‌ مستقیم‌ و یا غیرمستقیم، شرح‌ یا تفسیر و در واقع‌ سطحی‌ از تحلیل‌ را برای‌ مخاطبان‌ برنامه‌ ارسال‌ کند. البته‌ دریافت‌ صحیح‌ مخاطب‌ تنها بستگی‌ به‌ توانایی‌ و شناخت‌ تهیه‌کننده‌ برنامه‌ ـ که‌ در چگونگی‌ عرضه‌ پیام‌ متجلی‌ می‌شود ـ ندارد بلکه‌ به‌ وضعیت‌ دانش‌ و قدرت‌ فهم‌ خود او‌ نیز وابسته‌ است‌. هر یک از شیوه‌های‌ گوناگون‌ تحلیل‌ محتوا می‌تواند وجه‌ خاصی‌ از ویژگی‎ها و یا کارکردهای‌ پیام‌ را مشخص‌ کند. مهم‌‎‎ترین‌ کارکرد تحلیل‌ محتوا، بررسی‌ کمی‌ و آماری‌ محتوای‌ آشکار ارتباطات‌ است(دوورژه‌، 1375: 19ـ 118). در این‌ حالت،‌ تحلیل‌ محتوا یک‌ روش‌ متّکی‌ بر متن‌ است‌ و به همین دلیل از این‌ جهت‌ نیز در بررسی‌ کار رسانه‌های‌ مکتوب‌ مؤثرتر است‌. البته برخی‌ متن‌ را فقط ‌مکتوب‌ نمی‌دانند بلکه‌ صدا و تصویر را نیز جزئی‌ از آن‌ به‌ حساب‌ می‌آورند. با وجود این، حتی‌ به‌ نظر می‌رسد همه‌ انواع‌ مختلف‌ تحلیل‌ محتوا نمی‌تواند به‌ نیاز رسانه‌های‌ غیرمکتوب‌، از جمله‌ رادیو در شناخت‌ و تحلیل‌ یک‌ «برنامه‌» پاسخ‌ کامل‌ بدهد، زیرا دست‌ کم‌ شیوه‌ اجرا و تأکیدهای‌ به جا و نابه‎جا (بر بخش‎هایی‌ از متن‌ و حتی‌ چگونگی‌ قطع‌ و وصل‌ آن‌ و نحوه‌ استفاده‌ از موسیقی‌) می‌تواند بر درک‌ و استنباط‌ مخاطب‌ اثر بگذارد. شیوه‌های‌ گوناگون‌ تحلیل‌ محتوا ـ که‌ برای‌ آشنایی‌، به‌ طور مختصر به آنها اشاره‌ می‌شود ـ هر کدام‌ در جای‌ خود کاربرد مؤثری‌ در شناخت‌ وجهی‌ از یک‌ متن‌ رسانه‌ای‌ دارند. از این‌ جهت‌ به‌ سادگی‌ نمی‌توان‌ بهترین‌ شیوه‌ را انتخاب‌ کرد، اما بر حسب‌ هدفی‌ که‌ از تجزیه‌ و تحلیل‌ یک‌ متن‌ یا یک‌ «برنامه‌» وجود دارد، باید مناسب‌ترین‌ را به‌ کار برد.

"رسانه‎های قرن 18 و 19 (که تنها به صورت مکتوب وجود داشتند) نقش آگاهی‎بخشی در جهت کسب آزادی‎های اجتماعی و سیاسی را برای مردم ایفا می‎کردند، اما به نظر می‎رسد رسانه‎های عصر حاضر، اعم از الکترونی و نوشتاری در جهت مهار دموکراسی به نفع صاحبان قدرت عمل می‎کنند. یافتن پاسخ پرسش‏های زیر دغدغة امروز صاحبنظران وسایل ارتباط جمعی است: ـ معنای واقعی دموکراسی چیست؟ ـ کارکرد اساسی تلویزیون از بدو پیدایش چه بوده است؟ ـ آیا کارکردهای تلویزیون با پیشرفت دموکراسی هم سو بوده است یا هر یک از این دو در خلاف جهت یکدیگر در حرکت بوده‎اند؟ ـ آیا تلویزیون همان پیامبری است که مک‎لوهان وعده داد؟ تمام این پرسش‎ها را می‎توان در بررسی نقش و جایگاه تلویزیون در پیشبرد یا توقف دموکراسی پاسخ داد. مقاله حاضر کوششی در این زمینه است. "

دست‎اندرکاران امور تبلیغات و به ویژه آژانس‎های تبلیغاتی تلاش می‎کنند تا علاوه بر اجاره استودیوها و استادیوم‎ها، از نمادها، رنگ‎ها، موسیقی، حرکت و تمامی هنرهای دراماتیک بهره بگیرند تا تمایل ما را نسبت به یک محصول یا خدمت جلب کنند. آنها می‎کوشند تا با مخاطبان وسیع‎تری ارتباط برقرار کنند. با مخاطبانی که از پیش با مناسبات و علائق مشترک به یکدیگر پیوند خورده‎اند و به همین دلیل هم ما را جوانان، معلمان، مهندسان، کشاورزان، ورزشکاران و غیره خطاب می‎کنند. آنها در واقع از مضمونی سود می‎برند که در ارتباطات به آن Band Wagon می‎گوییم. این مضمون در واقع به ما می‎گوید: دیگران همه دارند همین کار را می‎کنند، تو هم باید به دیگران بپیوندی! و از آنجایی که اکثر ما سعی می‎کنیم از دیگران عقب نمانیم به همان دیگران می‎پیوندیم! و به همین دلیل هم تکنیک موسوم به Bond Wagon خوب جواب می‎دهد. اما از دیگر سو، شبکه‎های تلویزیونی نیز در برابر مخاطبان آگهی‎های تبلیغاتی وظایفی دارند که در قالب مجوز شبکه قابل تبیین است.

در حال حاضر که جهانی‌سازی با طراحی صاحبان سرمایه در ابعاد مختلف شکل می‌گیرد و رسانه‌ها در این زمینه، مهم‌ترین نقش را ایفا می‎کنند، تبلیغات بازرگانی، بیش از پیش اهمیت یافته است و این اهمیت را ماهواره‌های پخش مستقیم تلویزیونی D.B.S با پوشش وسیع و تمام وقت خود مضاعف کرده‎اند. امروزه بیشترین درآمد اقتصادی کشورها، تابع تبلیغات بازرگانی آنهاست؛ سالانه بیش از 400 میلیارد دلار هزینه تبلیغات در سطح دنیا می‌شود که از این میان امریکا با حدود 50 درصد، بالاترین سهم و کشورهای در حال توسعه با کمتر از 20 درصد مبلغ مذکور کمترین سهم را به خود اختصاص می‎دهند. در کشوری مانند ایران نیز که مشمول این درصد اندک می‌شود، تبلیغات بازرگانی می‌تواند درآمد زیادی را در داخل و خارج کشور تأمین کند اما در حال حاضر، به دلیل فقدان نظامنامه تبلیغات بازرگانی و عدم درک جایگاه واقعی آن نه تنها سودآور نیست، بلکه آسیب‌های بسیاری را به ویژه به فرهنگ، می‌رساند. در نظامنامة تبلیغاتی نظام، اصول و خط‌مشی‌های تبلیغ، چهارچوب‌ها، ابزار، انواع، و قالب‌های آن و… تعیین ‌شده است اما به دلیل نبود چهارچوب مشخص در زمینه‌های مذکور، تبلیغات بازرگانی با نسخه‎‌برداری از نمونه‌های خارجی و کالاهای تولید غرب (یا غیربومی) نیازهای تازه‌ای را که بیشتر کاذبند، ایجاد می‌کند. تبلیغات حتی ممکن است الگوهای فرهنگی و رفتاری غیربومی را تشویق و ترغیب کند و از این راه، به چهارچوب‌های دیگر نظام اجتماعی نظیر آموزش و پرورش، سیاست و اقتصاد آسیب بزند. استفاده از شیوه‌های تبلیغی خارجی و یا دیدگاه برخی کانون‌های تبلیغاتی به تبلیغ بازرگانی، چندان با اصول و چهارچوب‌های نظام همخوانی ندارد و این تفاوتی است که آسیب‌های فرهنگی دامنه‌داری در بر خواهد داشت. در این مقاله می‌کوشیم ضرورت وجود نظامنامة تبلیغاتی را بررسی کنیم و آسیب‌های فرهنگی نبودِ آن را یادآور شویم.

امروزه تبلیغات بازرگانی در همه جوامع دنیا ظهور کرده است. تلویزیون، رادیو، مجلات، روزنامه‎ها، تابلوهای دیواری، اینترنت و حتی کتاب‎ها، خودکارها و… نوعی از تبلیغات را در خود جای داده‎اند. چنان که خواهیم دید، تبلیغات یک جریان زنده، یک فعالیت اقتصادی، صنعت یا حرفه و جزیی از محتوای رسانه‎ها است. تبلیغات نهادی اجتماعی است که بر مردم، ساختارها، فرهنگ‎ها و کلیت جامعه تأثیر دارد. این مقاله، ترجمه بخشی از یک کتاب است که به موضوع تبلیغات بازرگانی و بررسی کارکرد و محتوای آن پرداخته است. دیدگاه کلی و حاکم بر این گفتار امریکایی است و به همین دلیل به تبلیغات بازرگانی در کشور امریکا اشاره دارد. در این مقاله، «صنعت تبلیغات» مورد بررسی قرار می‎گیرد و با در نظر گرفتن عناصر تشکیل‎دهنده و نحوة فعالیت اجزای این صنعت، به طور ضمنی به نقش آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی امریکا توجه می‎شود. یکی از ویژگی‎های اصلی و مهم این گفتار، بیان نقدهای اجتماعی و اقتصادی در مورد تبلیغات بازرگانی است. در این خصوص، با بیان دیدگاه‎های موافق و مخالف و با توجه به مخاطبان تبلیغات نظریات مختلفی به بحث گذاشته شده است.

رسانة تلویزیون نه فقط به دلیل انتقال محتوا به کودکان، بلکه به خاطر اختصاص بخشی از زمان زندگی روزانة کودکان به خود، بر آنها اثر می‎گذارد. این وسیله برای کنش متقابل اجتماعی و یا اجتناب از آن ابزاری فراهم می‎سازد و موجب می‎شود فعالیت‎های پردازشی اطلاعات معینی در مقایسه با سایر فعالیت‎ها ارتقاء پیدا کند. بسیاری از مردم عقیده دارند که تلویزیون، همانند سایر رسانه‎های عمومی، هم می‎تواند اثرهای سودمند و هم اثرهای زیانبار بر کودکان بر جای بگذارد. تبلیغات تلویزیونی هم اینک فراتر از هر نوع اطلاع‎رسانی مؤثر عمل می‎کنند. البته از دید کارگزاران تبلیغاتی رسانه‎ای، این نوع تبلیغات می‎تواند در عین اشتغال‎زایی در بخش صنعت، موجب رونق اقتصادی و تبلیغات شود، اما تحقیقات رسانه‎ای نشان می‎دهد که اشباع این نوع پیام‎های بازرگانی بر ذهن و روح کودکان بیش از تأثیرات مثبت آن، بار منفی به دنبال دارد. مطلبی که در پی می‎آید به گونه‎ای به پیامدهای اشباع تبلیغات تجاری تلویزیونی و تأثیر آن بر روابط اجتماعی کودکان می‎پردازد.

در پی تحولاتی که در دنیای کنونی در حال وقوع است، لزوم توجه کشورها به مجموعه حرکت‎هایی که توان تحول در نظام بازرگانی آنها را فراهم کرده است، احساس می‎شود. در راستای ارتقاء‌ اقتصادی و رقابت با کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت و به منظور غلبه بر نقاط ضعف حاکم بر جایگاه راهبردی کشور، از طرفی در بعد داخلی، شرکت‎ها ملزم به افزایش هر چه بیشتر کارایی در ارتباطات و استفاده از فناوری‎های نوین هستند و از طرف دیگر، در بعد بین‎المللی شرکت‎های تجاری به منظور رقابت با همتاهای خارجی خود، گریزی از بهره‎گیری از قافله تغییرات و تحولات جهانی ندارند. متأسفانه آمار و اطلاعات نشان می‎دهد در این راستا، هنوز اقدام قابل ملاحظه‎ای صورت نگرفته است. دخالت تصمیمات سیاسی، فقدان تخصص لازم در تصمیم‎گیرندگان و در نتیجه فقدان همه سو نگری در اتخاذ تصمیمات گروه‎های ذی‎صلاح و مشکلاتی از این قبیل، مسیر فوق را با فراز و نشیب‎های قابل ملاحظه‎ای مواجه ساخته است. از این رو، با توجه به اهمیت امر، در این مقاله سعی بر آن است که با بررسی این تحولات، تأثیر آنها بر اقدامات تبلیغاتی مورد عنایت و توجه ویژه قرار گیرد.

مقالة حاضر از پروفسور مولانا با عنوان «ماهواره‎ها و گوناگونی جهانی» با نقل قولی جالب از والتربوکینگ‎هام آغاز می‎شود: «تعداد بسیار معدودی از ما متوجه این امر هستیم که فناوری در همان حال که مسائل کهن بی‎شماری را حل می‎کند. مسائل بسیار و جدیدی را به وجود می‎آورد. همه پیشرفت‎های فناورانه سود خالص نیست». نقل قول مزبور که در صدر عنوان مقاله آمده است، کلامی است که به رغم سادگی معنایی عمیق و ژرف دارد و شاید بتوان گفت بسیاری از مشکلات عصر حاضر ناشی از بی‎توجهی به این گفته و نظایر آن است. نویسنده که از دست‎اندرکاران و پژوهشگران به نام و با سابقه در حوزه ارتباطات و اطلاعات و چهره‎ای شناخته شده در عرصه جهانی است، در ادامه، به حوادث تکان‎دهندة دهه‎های آخر قرن بیستم، از جمله حادثه 11 سپتامبر اشاره می‎کند و با ذکر «معدودی از امواج تغییر»، نتیجه می‎گیرد که ظاهراً «روحیه‎ای از تغییر فضای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان را فرا گرفته است». وی در ادامه اظهار می‎دارد: «با اطمینان بسیار می‎توان مسئولیت حسن و عیب این رویدادها را به شبکه‎های ماهواره‎ای نسبت داد که همه ما را از طریق تلفن، دورنگار و به ویژه امروزه از طریق اینترنت به یکدیگر مرتبط می‎کنند». نویسنده در ادامه به بررسی فناوری و سیستم‎های اقتصادی غربی برای جامعه جهانی می‎پردازد و به تأثیرات این امر نظیر جدا کردن تولیدکننده از مصرف‎کننده، غیرشخصی‎سازی سیستم‎های اقتصادی، کاهش تنوع و نابودی «زبان‎ها و فرهنگ‎های به اصطلاح ابتدایی یا غیرغربی» اشاره می‎کند. نویسنده خواستار وارد کردن «احساسی از موشکافی فلسفی» به گفتمان ارتباطات بین‎المللی می‎شود و خطر عدم توجه به این امر را یادآوری می‎کند. وی این قسمت را با نقل قولی از هایدگر به پایان می‎برد: «تنها یک خدا می‎تواند ما را نجات دهد». نویسنده، مطلب را با اشاره به این که پس از پایان جنگ سرد با وجود تغییر مکان یافتن محورهای جغرافیایی ـ سیاسی از «شرق ـ غرب به شمال ـ جنوب» همان سلطه قدیمی بازگشته است، ادامه می‎دهد. نویسنده ضمن بسط مطالب بالا می‎افزاید: «با پیدایش انفجار اطلاعاتی و جامعه اطلاعاتی یکی از حیاتی‎ترین مسائل رو در روی جوامع اسلامی کنترل نهایی پردازش اطلاعات و فناوری در دوران الکترونیک معاصر و از میان رفتن تدریجی فرهنگ شفاهی (oral) یا سنتی است، فرهنگی که نیروی مقاومت عمده‎ای در رویارویی با سلطة فرهنگی بوده است» و در ادامه بحث این سؤال بنیادین را مطرح می‎سازد: «آیا جامعه اطلاعاتی جهانی‎ای که اکنون در حال ظهور است، استفاده اجتماعی از اطلاعات را تسهیل می‎کند یا مانع آن می‎شود و آیا این جامعه به دستیابی به اهداف و برآوردن نیازهای جوامع غیرغربی کمک می‎کند؟» نویسنده در سطور پایانی مقاله، ضمن بیان این مطلب که «سیستم‎های ماهواره‎ای می‎توانند ابزارهای قدرتمندی برای پل زدن بر شکاف بین مردم جهان و افزایش دانش باشند»، این سؤال را پیش می‎کشد که «آیا آنها واقعاً جهان را برای همه انسان‎ها در همه سرزمین‎ها، به جایی بهتر تبدیل می‎کنند؟» در بسط و شرح آنچه در بالا مطرح شد، نویسنده به طرح مفاهیمی پرداخته است که بار سنگین آنها مانع ایجاز و اختصار است و تأمل بیشتر خواننده در مقاله را طلب می‎کند.

تماشای تلویزیون بخش اعظمی از اوقات فراغت انسان معاصر را به خود اختصاص داده و به عنوان نمادی از زندگی مدرن، جوامع مختلف بشری را تحت تأثیر قرار داده است. گسترش پوشش و نفوذ تلویزیون در میان گروه‎های مخاطب باعث شده است تا متخصصان حوزه‎های گوناگون، به ویژه صاحبنظران علوم اجتماعی و رفتاری، پژوهش‎های گسترده‎ای در این خصوص انجام دهند و به دنبال کشف قانون‎های حاکم بر رابطه تلویزیون و مخاطب باشند تا از این طریق ضمن بهینه کردن این رابطه، از نگرانی‎هایی که عموماً در سطوح مختلف جوامع نسبت به این پدیده ابراز می‎شود، به طور چشمگیری بکاهند. یکی از رویکردهایی که در بررسی رابطه تلویزیون ـ مخاطب به وفور مورد استفاده قرار می‎گیرد، رویکرد تأثیر رسانه‎ها است.