رسول نوروزی فیروز

ترکیه از جمله کشورهایی است که امروزه داعیه دار الگوی تمدنی برای جهان اسلام است. تحولات چند دهه اخیر ترکیه نشان از رشد اسلام گرایی به همراه رشد اقتصادی و سیاسی در سطح منطقه ای و بین المللی می دهد. این تحولات برایند رقابت میان جریان ها و جنبش های موجود در فضای فکری ترکیه، با قرائت های خاص خود از اسلام، مدرنیته و ملی گرایی است. شناخت این جریان ها و جنبش های فکری می تواند در تحلیل روندها و رویکردهای آتی کشور ترکیه در سطح منطقه ای و بین المللی مفید باشد. در این مقاله تلاش می شود ضمن بررسی اجمالی فراز و فرود جریان های اسلام گرای ترکیه، خاستگاه هر یک از آنها، و ارتباط آنها با انقلاب اسلامی و یا نقش آنها در تغییر جایگاه انقلاب اسلامی در فضای فکری ترکیه تبیین شود.

فتح الله گولن از جمله نظریه پردازان الهیات اجتماعی است که عمده ترین نظریه های وی بر نوع کاربرد اسلام در وضعیت مدرن متمرکز است. وی بر مقوله هایی مانند خدمت، کار، آموزش و در مجموع ساخت جهان اجتماعی بر اساس مفاهیم اسلامی تأکید می ورزد. از همین رو، قرائت وی از اسلام در مقابل قرائت اسلام سیاسی قرار می گیرد، زیرا وی اجرایی شدن اسلام را امری اجتماعی و فارغ از مسیر دولت ساماندهی می کند. در نوشتار حاضر تلاش می شود با استفاده از مباحث نظری مطالعات تمدنی، اندیشه های فتح الله گولن بررسی گردد. گولن از جمله متفکرانی است که داعیه دار نظریه پردازی درباره تمدن اسلامی است. وی می کوشد برای مواجهه تمدنی جهان اسلام با مدرنیته غربی نسخه ای ارائه دهد که ضمن حفظ هویت تمدن اسلامی و کارامدی برای حل مسائل موجود در جهان اسلام، کمترین منازعه و اختلاف میان جهان اسلام و غرب را در پی داشته باشد تا در پرتو آن سعادت دنیوی و اخروی را در کنار هم تأمین کند. تفاوت گولن با بسیاری از اندیشمندان مسلمان در نحوه ورود وی به عرصه عمل و کنش اجتماعی است و به همین دلیل، وی هم اندیشمندی مسلمان و هم رهبری اجتماعی است که تلاش دارد اندیشه های خود را در جمع میان اسلام و مدرنیته در مقام عمل به آزمون بگذارد.

در بیشتر رشته های علوم انسانی تحلیل ها مبتنی بر نظریه ها صورت می گیرند و اساساً تحلیل خارج از نظریه اتقان و اعتبار کافی را ندارد. در نوشتار پیش رو به این پرسش پرداخته می شود که در حوزه مطالعات تمدنی - به عنوان یکی از حوزه های مطالعاتی نظری علوم اجتماعی - چگونه می توان از تمدن به مثابه یک سطح تحلیل و یا یک چارچوب نظری در تحلیل پدیده های اجتماعی بهره برد؟ به بیان دیگر، کاربست تمدن به مثابه یک نظریه چیست؟ از این رو، پرسش فرعی دیگر در این زمینه آن است که در استفاده از تمدن به عنوان یک سطح تحلیل، بر چه مفاهیمی باید توجه شود و هر مفهوم به کدام نیازمندی یا پرسشی پاسخ می دهد؟ در این مقاله تلاش می شود تا ضمن بررسی ماهیت تمدن، نقطه کانونی و قلب تمدن، چگونگیِ ساخت یک تمدن (فرایندی یا وضعیتی) و نیز حوزه اعتبار تمدنی، چارچوبی نظری برای تبیین و تحلیل در تمدن پژوهی به دست داده شود.

کتاب روش شناسی مطالعات اسلامی در غرب، درس گفتارهای عبدالعزیز ساشادینا است که در گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ارائه شد. کتاب مذکور از شش فصل تشکیل شده است که استاد ساشادینا در پنج فصل به تبیین دوره های مختلف اسلام شناسی می پردازد و در فصل ششم، روش اسلام شناسی خود را ارائه می دهند. این اثر به زودی از سوی نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر خواهد شد. نویسنده در نوشتار حاضر به اختصار محتوای فصول کتاب را ارائه می دهد.

رابطه میان سطح تحلیل و اجتهاد (به معنای نظریه پردازی) از موضوعات مهم در علوم اجتماعی است. در این نوشتار تلاش می شود نشان داده شود که میان سطح تحلیل و تفکر و اجتهاد رابطه ای خاص وجود دارد و استفاده از هر سطح تحلیل بر استنباط ها و برون دادهای اجتهادی تأثیرگذار خواهد بود. اساساً این سطح تحلیل است که میزان اهمیت و اولویت مسائل را برای متفکر و مجتهد مشخص می کند. در این مقاله، مقام تبیین رابطه این دو، مقام معطوف به مباحث نظری و مبنایی نیست، بلکه مقام معطوف به کنش و رفتار یا برون دادهای عملی است که در ضمن بررسی آرا و فتاوی نمایان می شود. برای مطالعه موردی، آرای علامه بدیع الزمان سعید نورسی از عالمان مشهور ترکیه در باره رابطه میان اسلام و غرب و در نهایت راه برون رفت از معضلات ناشی از مواجهه این دو حوزه تمدنی در دوره معاصر انتخاب شده است. بنابراین، فرضیه فرعی این نوشتار آن است که چون سعید نورسی با رویکرد تمدنی به مسئله مواجهه اسلام و غرب می نگرد، پروژه «مدرنیته اسلامی» و یا «تمدن قرآنی» و چگونگی دستیابی بدان را وجهه همت خود قرار داده است.

ورود مفاهیم جدید به دانش روابط بین الملل، طرح مباحث جدید، نظیر اقتصاد سیاسی بین الملل، الهیات سیاسی بین الملل، اخلاق در سیاست بین الملل و... را در پی داشت. ورود مفهوم تمدن نیز مناظره ای نظری پیرامون جایگاه این مفهوم را در روابط بین الملل و زیرمجموعه های آن، نظیر امنیت، سیاست خارجی و... شکل داد. خروجی این مناظره علمی، صورت بندی جدید علمی در این دانش بود. در مقاله حاضر این مسئله بررسی می شود که: تمدن چگونه بر سیاست خارجی اثرگذار خواهد بود؟ در پاسخ به این پرسش، سه سطح تحلیل دولت ملی، دولت تمدنی و جهانی شدن مورد توجه قرار می گیرد تا تمایزات و قابلیت های دولت های تمدنی و دولت ملی در وضعیت آنارشیکِ نظامِ بین الملل و همچنین وضعیت جهانی شدن در عرصه سیاست خارجی بررسی شود. به نظر می رسد دولت های تمدنی در مقایسه با دولت های ملی، از قابلیت های بیشتری برخوردارند و از طریق شاخص های نزدیک به وضعیت جهانی شدن، امکان کنشگری بیشتری در فضای جهانی شده را از خود ظهور و بروز می دهند. تحلیل سیاست خارجی دولت تمدنی نیز متفاوت از تحلیل سیاست خارجی دولت های ملی خواهد بود.

هدف پژوهش حاضر بررسی و تبیین چگونگی صورت بندی مناظره ی تمدنی در روابط بین الملل است. در این راستا، این که دو طیف اصلی فعال این مناظره، صورت بندی مباحث خود را بر چه مبانی فرانظری ای استوار ساخته و به تناسب آن، چه احکام و گزاره های نظری و تمدنی را در روابط بین الملل وارد کرده اند، بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهند وجود دو نوع مبانی فرانظری به ویژه در بعد هستی شناختی نسبت به تمدن سبب شده است که دو طیف نظریه های تمدنی در روابط بین الملل را شاهد باشیم. طیف نخست، تمدن را به عنوان یک وضعیت، ابژه یا پدیده ی عینی می دانند و طیف دوم تمدن را به مثابه یک فرایند، سوژه و پدیده ی گفتمانی در نظر می گیرند. هر یک از این خوانش های تمدنی، خروجی های مختلفی در تحلیلِ نظام بین الملل، سیاست خارجی، امنیت و ... در پی دارند.

هدف پژوهش حاضر بررسی نحوه ی اثرگذاری تمدن، به عنوان یک پدیده ی نوظهور در نظام بین المل است. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی بوده و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده اند. حاصل این پژوهش، فهم چگونگی کارگزاری دولت تمدنی و تمایز آن با سایر بازیگران (هم چون دولت ملی) و نحوه ی کنش گری آن ها در نظام بین الملل معاصر بود. پیامد دانشی تحلیل فرایندی اثرگذاری تمدن در نظم جهانی و اثبات وجود چنین فرایندی، ما را به ضرورت سطح تحلیل تمدن و یا نظریه های تمدنی رهنمون می سازد. برای بازیگران تمدنی، ادامه ی کنش گری در وضعیت سرزمینی و ملی، مخاطره آمیز بوده و باعث مسکوت ماندن بخشی از ظرفیت های این بازیگران و در نهایت تکرار تجربه ی اوایل قرن بیستم ایران، ترکیه و ... می شود. باقی ماندن در وضعیت دولت ملی و دولت سرزمینی، هم در سیاست داخلی و هم در سیاست خارجی، سبب می شود که بخشی از منابع اثرگذار بر این دولت ها از چرخه ی بهره برداری خارج شوند. حفظ حد و مرزهای مشخص براساس یک قرائت ملی و سرزمینی، در حالی که عناصر تشکیل دهنده ی هویت تمایل به برون گرایی حداکثری دارند، زمینه ساز نوع خاصی از توقف است. فهم چگونگی ظهور دولت تمدنی می تواند ما را به فهم کنش گری دولت تمدنی در روابط بین الملل برساند و به چگونگی ایجاد صلح در منطقه ای خاص یا در نظام بین الملل و نظم جهانی و افزایش سطح همگرایی رهنمون شود. <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">هدف پژوهش حاضر بررسی نحوه ی اثرگذاری تمدن، به عنوان یک پدیده ی نوظهور در نظام بین</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">المل است. روش پژوهش توصیفی </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: 'Times New Roman'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">–</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA"> تحلیلی بوده و اطلاعات به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده اند. حاصل این پژوهش، فهم چگونگی کارگزاری دولت تمدنی و تمایز آن با سایر بازیگران (هم چون دولت ملی) و نحوه ی کنش گری آن ها در نظام بین</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">الملل معاصر بود. پیامد دانشی تحلیل فرایندی اثرگذاری تمدن در نظم جهانی و اثبات وجود چنین فرایندی، ما را به ضرورت سطح تحلیل تمدن و یا نظریه</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">های تمدنی رهنمون می</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">سازد. برای بازیگران تمدنی، ادامه ی کنش گری در وضعیت سرزمینی و ملی، مخاطره</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">آمیز بوده و باعث مسکوت</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">ماندن بخشی از ظرفیت</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">های این بازیگران و در نهایت تکرار تجربه ی اوایل قرن بیستم ایران، ترکیه و ... می شود. باقی ماندن در وضعیت دولت ملی و دولت سرزمینی، هم در سیاست داخلی و هم در سیاست خارجی، سبب می</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">شود که بخشی از منابع اثرگذار بر این دولت</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">ها از چرخه ی بهره</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">برداری خارج شوند. حفظ حد و مرزهای مشخص براساس یک قرائت ملی و سرزمینی، در حالی که عناصر تشکیل</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">دهنده ی هویت تمایل به برون</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">گرایی حداکثری دارند، زمینه ساز نوع خاصی از توقف است. فهم چگونگی ظهور دولت تمدنی می</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">تواند ما را به فهم کنش گری دولت تمدنی در روابط بین</span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA" dir="LTR"> </span> <strong style="mso-ansi-font-weight: normal;"><span style="mso-ansi-font-size: 13.0pt; mso-bidi-font-size: 12.0pt; font-family: 'B Lotus'; mso-bidi-language: AR-SA;" lang="AR-SA">الملل برساند و به چگونگی ایجاد صلح در منطقه ای خاص یا در نظام بین الملل و نظم جهانی و افزایش سطح همگرایی رهنمون شود.</span>  

هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش کلان داده ها در تصمیم سازی و سیاست گذاری است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و بر این فرض استوار است که کلان داده ها با اتکا به منابع مشخصی هم چون «اینترنت اشیاء»، «داده های باز» و «فرایند»ها، با کشف الگوهای ناشناخته به کاهش بوروکراسی دولتی، بهبود تصمیم سازی و سیاست گذاری کمک می کنند. این امر از طریق فرایند تحلیلی منتج از کلان داده ها به دست می آید و با دراختیار نهادن تصویری روشن و نظام مند از وضعیت حال، امکان مدیریت منابع را میسر ساخته و در نتیجه به پیش بینی وضعیت آینده منتهی می شود

کتاب هویت تمدنی: تولید و بازتولید تمدن ها در روابط بین الملل، ویراسته مارتین هال و پاتریک جکسون از مجموعه فرهنگ و دین در روابط بین الملل است. نویسندگان کتاب در گام نخست تلاش دارند تا مخاطب خود را به ارزشمند بودن تحلیل سیاست بین الملل بر حسب تمدن ها رهنمون شوند و ازین رو به رویکردهای موجود در این حوزه که عبارتند از رویکرد بنیادگرا و غیربنیادگرا می پردازند و درصدد ارائه نگاهی مثبت به مقوله تمدن هستند. نویسندگان در نوشتار حاضر به ارائه گزارشی از کتاب مذکور همت گماشته اند. کتاب از 4 بخش تشکیل شده که نویسندگان، مقالات موجود در بخش های کتاب و محتوای آن ها را مورد مداقه قرار داده اند.

ظهور اندیشه اسلام میانه رو در ترکیه و حاکمیت یافتن آن در عرصه اجتماعی و سیاسی این کشور از جمله رویدادهای جهان اسلام است که توجهی جدی را می طلبد؛ پس از نهضت بیداری اسلامی، تلاش می شود این گفتمان که، با اتکا بر برداشتی کثرت گرایانه از اسلام، توانسته است در عرصه داخلی از سد لائیسیته متصلب آتاتورکی عبور کند و نیز اسلام گرایان سیاسی (اربکانی) را به حاشیه براند الگویی برای حکومت داری مطلوب اسلامی در نظام های جدید سیاسی و بدیلی برای جریان انقلاب اسلامی ایران در کشورهای عربی معرفی شود. پرسشی که موجب شده است نگارندگان این مقاله به بررسی رویکردهای سیاسی اسلام میانه رو همت گمارند این است که اساساً ویژگی های این گفتمان چیست که کشورهای غربی درصددند آن را الگویی برای کشورهای اسلامی قرار دهند (سؤال). در پاسخ به این پرسش، نویسندگان بر این باورند که وجود نوعی گرایش صوفیانه در اسلام میانه روِ ترکی و تلفیق آن با اندیشه های غربی سبب شده است این قرائت از اسلام، در این کشور، قابلیت اجرایی بیشتری بیابد و همین مسئله در رویکردهای سیاسی این گفتمان نیز متبلور شود (فرضیه)؛ ازاین رو، برای اثبات این مدعا، در این نوشتار، ضمن بیان گزارشی اجمالی از فرایند ظهور این گفتمان در ترکیه و معرفی مؤسسان و رهبران آن، رویکرد این گفتمان به جایگاه سیاست در اسلام و موضوعات مرتبط با آن همچون نقش دولت در جامعه اسلامی، اسلام و لیبرالیسم غربی، اسلام و انقلاب و نیز تمدن اسلامی بررسی شده است (روش). نویسندگان این مقاله، که در پی نشان دادن چالش های اسلام لیبرالی ترکی در مصاف با اسلام سیاسی بوده اند (هدف)، به نتایجی دست یافته اند که از آن جمله عملیاتی شدن تفکر نوعثمانی در اسلام میانه روِ ترکی و نیز اقدام دولت اردوغان در ترویج نوع جدیدی از سکولاریسم دینی است (یافته ها).

کتاب اسلام تمدنی، از جمله آثاری است که در پی تفسیری مدرن از مفاهیم اسلامی بوده و طرحی در راستای دستیابی به تمدن اسلامی بدون جذب شدن در مدرنیته غربی است. این کتاب که حاصل تلاش جمعی از اندیشمندان اسلامی است، در سال 2009 از سوی مرکز بین المللی تفکر و تمدن اسلامی دانشگاه اسلامی بین المللی مالزی به چاپ رسیده و شامل یک مقدمه و 13 فصل است. نویسنده در نوشتار حاضر سعی در ارائه تلخیصی از کتاب مذکور دارد. بر این اساس، با ذکر عناوین فصول کتاب و نویسنده هر یک، خلاصه ای از محتوای آنها را به تصویر می کشد.

در سه دهه اخیر سطح تحلیل تمدنی در  در روابط بین الملل ظهور یافته و سبب تولد مسئله های جدیدی در این حوزه مطالعاتی شده است. از جمله مسئله های نوپدید بازخوانی نقش تمدنی زبان به عنوان یک متغیر فعال در روابط بین الملل است. در این قلمرو توانمندی زبان برای کنشگری در قدرت سازی، ایجاد موازنه و رقابت، ایجاد ارتباط و همکاری و همگرایی مورد توجه قرار می گیرد. در پژوهش حاضر به این پرسش پاسخ داده می شود که بر اساس تجربه زیسته مسلمانان، زبان در روابط تمدنی (حوزه جهان اسلام) و برون تمدنی (جهان اسلام و سایر تمدن ها) ایفا نموده است؟ فرضیه پژوهش حاضر این است که: نقش زبان در تمدن اسلامی ایجاد «حوزه اعتبار تمدنی» بوده است. این نقش هم در گستره درون تمدنی و هم در روابط با محیط بیرونی ( به ویژه در  روابط بین الملل در دو سده اخیر) محقق شده است.  حوزه اعتبار تمدنی کارکردهای زبان در ایجاد فهم بین الاذهانی در تمدن اسلامی در عین تکثر زبانی، تسهیل ارتباطات علمی در درون امت اسلامی، قرار گرفتن در کانون مواجهه و رقابت با تمدن غربی در سده اخیر، مهمترین شواهدی است که در این بررسی مورد بازخوانی قرار می گیرند. بازخوانی عناصر تمدنی و متغیرهای کلیدی در تمدن اسلامی یا در تجربه زیسته مسلمانان این امکان را فراهم می آورد که فهم روشن تری از ارتباط بین عناصر و فرایند تولید و بازتولید تمدن اسلامی به دست آوریم. با تبیین این روابط می توانیم به قواعد تمدن سازی و یا نحوه بهره برداری از عناصر تمدنی در دوره معاصر بیاندیشیم.  

تحولات تاریخی ایران معاصر، مصادف با عصر نوین بیداری اسلامی است که شباهت هایی با حوادث دوران شکوفایی اسلام دارد. آنچه در پژوهش حاضر بررسی شده، دریافت عناصر تمدنی جمهوری اسلامی ایران و برشماری تأثیر انقلاب در بازتولید آنهاست. این عناصر مبتنی بر مفاد بیانیه گام دوم مقام معظم رهبری و با تأکید بر حرکت چهل ساله اخیر به نگارش درآمده است. همچنین، پژوهشگران مقاله در راستای شناسایی خصوصیاتی شامل تر کوشیده اند تا ویژگی های لازم در ساخت تمدنی ایران را در پانزده خصوصیت تحصیل شده تبیین کنند. درنهایت، این ویژگی ها در پنج بخش «هویت تاریخی، مقاومت انقلابی، آرمان مهدوی، شکوفایی درونی و فرهنگ معنوی» تلخیص شده اند. رویکرد توصیفی-تحلیلی و روش تحلیل مضمونی استرلینگ، نظام بخش جدول ها و ابزارهای علمی آن است. همچنین، منابع پژوهش مبتنی بر تحقیقات کتابخانه ای آثار مرتبط است. نتیجه آنکه ظهور انقلاب اسلامی ایران با تأثیرگذاری بر تولید یا تقویت مؤلفه هایی چون «تاریخ و سرزمین و زبان، سیاست و حکومت و امنیت، اندیشه و اسطوره و آرمان، علم و عمران، آیین، فرهنگ، رسانه و خانواده»، توانسته نقشی مثبت را دراین باره ایفا کند تا ظرفیت های تمدنی جهان اسلام به طوری محسوس جان یابند.

تحول نظری در روابط بین الملل از جمله موضوعات مهم در دانش این حوزه است. در بررسی تحولات نظری، مسئله کانونی، چگونگی خلق نظریه های جدید، ایجاد مناظره های علمی میان نظریه ها و در نهایت ظهور نظریه هایی متفاوت و یا متعارض است. ورود مفهوم تمدن به دانش روابط بین الملل و ظهور دو خوانش از تمدن، تحلیل تمدنی از روابط بین الملل را در دو رویکرد متفاوت آشکار نموده است. یک رویکرد، تمدن را به مثابه یک «وضعیت» ثابت و ایستا، و رویکرد دیگر تمدن را به مثابه یک «فرایند» در نظر می گیرد. وجه اشتراک هر دو رویکرد آن است که  هر دو به زمینه محور بودنِ نظریه اذعان دارند و تمدن را به مثابه یک سطح تحلیل و مقوله ای سیاسی می پذیرند، اما تفاوت آن ها در ارائه تعریفی متفاوت از ماهیت تمدن، نظام بین الملل و بروندادهای تحلیلیِ کاربست تمدن به مثابه یک سطح تحلیل است. فرضیه پژوهش حاضر این است که وجود دو رویکرد متعارض نسبت به تمدن در روابط بین الملل، شکل دهنده مناظره ای تمدنی در روابط بین الملل بوده و به نظر می رسد روابط بین الملل در آستانه ظهور یک نظریه تمدنی است. در این پژوهش تلاش می شود با روش توصیفی تحلیلی و مراجعه به متون و فراتحلیل داده های تولید شده، تصویری روشن از این مناظره و فراتحلیلی از الزامات نظریه پردازی روابط بین الملل ارائه شود.    

هدف پژوهش حاضر تحلیل روند مناسبات کشورهای عرب خلیج فارس و اسرائیل از واگرایی به همگرایی است. در این راستا بر اساس نظریه سیستمی، فرایند واگرایی به همگرایی میان کشورهای عرب خلیج فارس و اسرائیل تبیین گردید و نتایج بررسی ها نشان داد که وابستگی و کنش متقابل برآمده از چالش ها و فرصت های مشترک کشورهای عرب خلیج فارس و اسرائیل، در همگرایی آنان در ساحت های سیاسی، اقتصادی و دانشی مؤثر بوده است. البته تأمین منافع سیاسی- اقتصادی قدرت های بزرگ بین المللی در منطقه غرب آسیا نیز در حمایت و پشیبانی روابط مسالمت آمیز آنان نقش مؤثری ایفا کرد. مادامی که سیاست عادی سازی، تنها به عنوان یک سیاست تحمیلی از سوی دولتمردان جبهه غربی، عبری و عربی دنبال می شود، چشم انداز روشنی از روابط کشورهای خلیج فارس و اسرائیل متصور نیست؛ بلکه نشانه ای از احتمال افزایش تنش میان آنان در منازعه های آتی اسرائیل با فلسطین و لبنان است. افزایش سطح همکاری های ایران با کشورهای عربی خلیج فارس نسبت به اسرائیل می تواند افزون بر موازنه در همگرایی، سبب موازنه در تهدید شود؛ به بیان دیگر، همگرایی ایران با کشورهای خلیج فارس در ساحت های امنیت، سیاست و اقتصاد می باید فراتر از وابستگی کشورهای عربی به اسرائیل باشد تا ضمن اثربخشی بر محیط بین المللی (منطقه ای- جهانی) و بر محیط ذهنی سیاست گذاران کشورهای عربی، محدوده رفتاری آنان را نیز تنظیم کند.

جهان اسلام در دو قرن اخیر همنشین «آشوب» بوده است. ناامنی، بی نظمی و بحران مداوم اصلی ترین نشانگان آشوب در جهان اسلام است. تمرکز پژوهش حاضر بر مقوله نظم در جهان اسلام است (مسئله). پژوهش حاضر به این پرسش می پردازد که اگر نظم در گستره یک منطقه جغرافیایی مشخصی- نظیر غرب آسیا و یا یک گستره وسیع تر نظیر جهان اسلام- را با استفاده از سطح تحلیل تمدن مورد ارزیابی قرار دهیم، چه صورت بندی از مقوله «نظم» ارائه می دهد؟ (سؤال) به نظر می رسد سطح تحلیل تمدنی در سیاست بین الملل در تقسیم مناطق جهان، طرح جدیدی ارائه می دهد و آن را از دوگانه سطح تحلیل جهانی و سطح تحلیل منطقه ای عبور می دهد (فرضیه). از این رو پویش های درون نظام بین الملل را بر اساس ارائه صورت بندی جدیدی از نظم، قواعد شکل گیری آن و منابع مؤثر در تشکیل آن تبیین می کند. در این پژوهش بر اساس روش تحقیق بنیادی و سطح تحلیل تمدنی (روش)، نظم در جهان اسلام را با توجه به ظهور اشکال مختلف تمدن های اسلامی (و یا جریان های تمدنی) در درون جهان اسلام تحلیل کرده و پویش های رفتاری (همگرا/ واگرا) را بر اساس تقسیم بندی هایراراشیک تمدنی در جهان اسلام تبیین می کند (یافته ها).