پژوهش های سیاست اسلامی

تحولات تاریخی ایران معاصر، مصادف با عصر نوین بیداری اسلامی است که شباهت هایی با حوادث دوران شکوفایی اسلام دارد. آنچه در پژوهش حاضر بررسی شده، دریافت عناصر تمدنی جمهوری اسلامی ایران و برشماری تأثیر انقلاب در بازتولید آنهاست. این عناصر مبتنی بر مفاد بیانیه گام دوم مقام معظم رهبری و با تأکید بر حرکت چهل ساله اخیر به نگارش درآمده است. همچنین، پژوهشگران مقاله در راستای شناسایی خصوصیاتی شامل تر کوشیده اند تا ویژگی های لازم در ساخت تمدنی ایران را در پانزده خصوصیت تحصیل شده تبیین کنند. درنهایت، این ویژگی ها در پنج بخش «هویت تاریخی، مقاومت انقلابی، آرمان مهدوی، شکوفایی درونی و فرهنگ معنوی» تلخیص شده اند. رویکرد توصیفی-تحلیلی و روش تحلیل مضمونی استرلینگ، نظام بخش جدول ها و ابزارهای علمی آن است. همچنین، منابع پژوهش مبتنی بر تحقیقات کتابخانه ای آثار مرتبط است. نتیجه آنکه ظهور انقلاب اسلامی ایران با تأثیرگذاری بر تولید یا تقویت مؤلفه هایی چون «تاریخ و سرزمین و زبان، سیاست و حکومت و امنیت، اندیشه و اسطوره و آرمان، علم و عمران، آیین، فرهنگ، رسانه و خانواده»، توانسته نقشی مثبت را دراین باره ایفا کند تا ظرفیت های تمدنی جهان اسلام به طوری محسوس جان یابند.

در مکتب سیاسی اسلام، مدل و شکل کلی حکومت نظام ولایی است که در آن مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی به خوبی تجلی می یابد. هدف این پژوهش شناخت، حفظ و استوارسازی عامل اصلی پایداری و تداوم نظام ولایی است. این تحقیق به دنبال پاسخ به این پرسش اصلی است که مهم ترین عامل پایداری و تداوم نظام ولایی کدام است؟ فرضیه بررسی شده این است که از میان عوامل مختلف پایداری و ناپایداری نظام اسلامی، ولایت محوری در بینش، گرایش و رفتار مهم ترین عامل و ضامن تداوم و استمرار آن است و همان طور که این عامل، علت محدثه نظام ولایی را تشکیل می دهد، علت مبقیه آن نیز هست. روش تحقیق این فرضیه توصیفی و تحلیلی و گردآوری داده های آن به روش اسنادی و کتابخانه ای است. بر اساس یافته های این تحقیق، آنچه سبب شد در طول تاریخ حتی در زمان حضور امامان معصوم‰، نظام ولایی و حکومت دینی شکل نگیرد یا تداوم نیابد، محور نبودن ولایت در اندیشه و عمل است؛ درحالی که در جریان انقلاب اسلامی، ولایت محوری توانست به رغم همه دشمنی ها و توطئه ها، نظام ولایی را بیش از چهار دهه با اقتدار تداوم بخشد.

پس از انقلاب اسلامی در چند برهه، چالش فکری درباره موضوع عقلانیت برجسته شد، که براین اساس، امام خامنه ای مفهوم عقلانیت را تبیین و بر آن تأکید کردند. هدف این پژوهش تبیین مفهوم عقلانیت اسلامی و مفهوم و مصادیق عقلانیت در وجوه سلبی و ایجابی از منظر امام خامنه ایa است. روش تحقیق کیفی است، و تحقیق با شیوه تحلیل مضمون انجام شده است. محتوای تحلیل شده همه بیانات امام خامنه ایa درباره مقوله عقلانیت است. یافته ها نشان می دهد عقلانیت اسلامی به مفهوم عقل سلیم، تعالی محور و توحیدمحور است، حوزه وسیعی دارد و در سه سطح عقلانیت بنیادین، ارزشی و ابزاری مطرح است. همچنین یافته های تحقیق نشان می دهد که عقلانیت از نظر امام خامنه ایa در وجوه ایجابی، به مفهوم محاسبه صحیح و کار سنجیده مبتنی بر تعالیم اسلامی، انقلابی، عدالت، معنویت، بصیرت و دشمن شناسی، ارزش های انسانی و اخلاقی، آرمان گرایی، واقع بینی و آینده نگری است و در وجوه سلبی، ترس و انفعال، سازش، سیاسی کاری، محافظه کاری و کوتاه آمدن از آرمان ها و ارزش ها، تقلید کورکورانه، ایجاد وابستگی و اعتماد به دشمن خلاف عقلانیت است. نتایج تحقیق حاکی است که عقلانیت مد نظر امام خامنه ایa عقلانیت متعالی و توحیدمحور اسلامی است و این عقلانیت مبتنی بر اخلاق، معنویت، آرمان گرایی و واقع بینی است.

در نگاه امام خمینیŠ، دین اسلام برای بعدهای مختلف تئوریک و عملی انسان در جامعه راه حل دارد. در تقابل با این اندیشه، نگاه های متعارض وجود دارند که در سطح داخلی و نظام بین المللی در صدد هستند اسلام ناب محمدی را دین تک بعدی و صرفاً معنوی معرفی، و از این زاویه به ناکارآمدی دین در عرصه های گوناگون اجتماعی ازجمله سیاست اقرار کنند. امام خمینیŠ با بینش و شناخت راستین از اسلام اصیل، در مقابل این نوع برداشت از دین ایستادگی کردند و از این طریق مانع شدند دین اسلام همچون مسیحیت دچار انحراف شود و سنن عرفی به جای دین، وارد عرصه های اجتماعی شود. باتوجه به اهمیت این مسئله، در مقاله حاضر تلاش این است که با استفاده از روش تحلیل مضمون و مطالعات کتابخانه ای، به این پرسش پاسخ داده شود: موانع عرفی (سکولار ) شدن نظام سیاسی در اسلام از منظر امام خمینیŠ چه مؤلفه هایی اند؟ یافته های پژوهشی گویای این است که در تفکر امام خمینیŠ، موانعی چون شناخت صحیح مبانی دینی، دوری از تحریف، و تفسیر صحیح و منطقی از مبانی اسلام، تبعیت از رهبری و ولایت فقیه و حضور فعال روحانیان در عرصه های مختلف جامعه باعث دور نگه داشتن نظام سیاسی در اسلام از عرفی شدن می شود.

بنا بر آیات قرآن کریم ، مستضعفان به عنوان بخشی از جامعه طاغوت زده، همواره از سوی مستکبران و نظام سلطه مورد ظلم و ستم واقع شده یا ضعیف به شمار آمده و ناتوان نگاه داشته شده اند. باتوجه به اینکه خدای متعال در عرض همین امر، در آیات متعدد، از مؤمنان خواسته تا برای برون رفت از مشکلات به طور پیوسته جهاد کنند، این پرسش مطرح می شود: قرآن کریم چه راهبردهایی را برای برون رفت مستضعفان از استضعاف طرح ریزی کرده است؟ پاسخ احتمالی آن است که باتوجه به تفاوت معیارهای پیشرفت زا در نظامات دینی با غیردینی، خداوند ترکیبی از راهبردهای مادی و معنوی را ارائه داده باشد. مطمئناً فهم و تحلیلِ روشمند این راهبردها می تواند ما را به سطح جدیدی از مبارزات نامتقارن رهنمون سازد. جستار حاضر با روش تحلیلی-توصیفی در ذیل نگاهی «گفتمان محورانه»، درصدد احصا و تحلیل راهبردهای مبارزاتی مستضعفان در مواجهه با مستکبران است. دستاورد این تلاش نشان می دهد که قرآن کریم از مستضعفان به عنوان صاحبان بالقوه ارث بری عالم، خواسته با «مقاومت همه جانبه» در سایه استعانت از خدای قادر، جامعه طاغوتی را به جامعه توحیدی و ولایی مبدّل سازند و خلیفه اللهی خود را در زمین به فعلیت برسانند.

حزب جمهوری اسلامی تأثیرگذارترین تشکل سیاسی در استقرار نظام جمهوری اسلامی و دهه اول پس از انقلاب اسلامی است. این مقاله به بررسی فهم از سیاست و حکومت در گفتمان این حزب می پردازد. پرسش اصلی پژوهش این است که «در گفتمان حزب جمهوری اسلامی، سیاست و حکومت با چه استعاره هایی فهمیده می شوند؟» برای پاسخ به این پرسش با استفاده از نظریه استعاره مفهومی لیکاف و جانسون و روش شناسایی استعاره، به تحلیل استعاره ای گفتمان حزب جمهوری اسلامی پرداخته شده است. پژوهش رویکردی شناختی-ادراکی به مسئله دارد، از نوع کیفی است و در پاسخ به پرسش مطرح شده، فرضیه ای را آزمون نمی کند. نویسنده به این نتیجه رسیده که فهم سیاست و حکومت و مفاهیم انتزاعی مرتبط با آنها در گفتمان حزب، با استفاده از تجربیات روزمره مرتبط با کنش ها و ادراکات مذهبی صورت می گیرد. اسلام مکتبی به عنوان استعاره بنیادی، منبع اساسی درک این مفاهیم است و حوزه های مبدأ عبادت، وظیفه، امانت الهی و تکلیف در فهم این مفاهیم نقشی محوری دارند. در این گفتمان، سیاست و دین، نهاد سیاست و نهاد دین، و عمل سیاسی و عمل دینی عین یکدیگرند و شناخت سیاسی از آگاهی مذهبی جدایی ناپذیر است.  

انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک پدیده اجتماعی، بسان سایر پدیده های اجتماعی، علل بردار است و در علل یابی آن، ناگزیر به ماهیت و چیستی این پدیده رهیافت خواهیم داشت. نگاهی به آثار مکتوب درباره چیستی انقلاب اسلامی ایران و چرایی وقوع آن نشان می دهد که از یک سو دیدگاه های ارائه شده متنوع، متفاوت و ناهمسان است و از سوی دیگر، از دیدگاه های بومی در این باره کمتر استفاده شده و بررسی علل وقوع این پدیده از منظر صاحب نظران وطنی، به ویژه اندیشورانی که در تحقق آن نقش آفرین بوده اند، مغفول مانده است. شهید بهشتی Š از جمله برجستگان اندیشور و خجستگان نقش آفرین در انقلاب اسلامی است که پی جویی چیستی و چرایی وقوع انقلاب اسلامی ایران از منظر این متفکر نکته یاب می تواند بخشی از خلأ یاد شده را برطرف کند. بنابراین چیستی و چرایی وقوع انقلاب اسلامی ایران از منظر دکتر بهشتی مسئله اصلی این پژوهش است که این مقاله می کوشد با روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر روش شناسی بحران اسپریگنز، اندیشه ورزی بهشتی در ترسیم چرایی وقوع انقلاب اسلامی را بر اساس مراحل چهارگانه "مشاهده بحران"، "تشخیص علل"، "ترسیم وضعیت مطلوب"و "راهکار عملی برای عبور از بحران" واکاوی کند. نتایج نشان می دهد که شهید بهشتی معطوف به بحران ایران پساانقلاب و اصول بینشی مکتب اسلام، وقوع انقلاب اسلامی را به مثابه ضرورتی برآمده از بحران جامعه و در قالب مکتبی-ارزشی صورت بندی کرده است.

پدیده نفاق اساساً در مواجهه با حکومت اسلامی تعریف می شود. نفاق هنگام به قدرت رسیدن مؤمنان و مسلمانان و در اختیار گرفتن قدرت سیاسی از سوی آنان، از طرف غیرمؤمنانی اتخاذ می شود که اعتقادی به دین اسلام ندارند یا ایمانی ضعیف دارند. موضوع نفاق را می توان ذاتاً پدیده ای سیاسی و اجتماعی دانست که همواره مسئله جوامع اسلامی بوده است. هدف پژوهش بررسی تطبیقی رفتارشناسی منافقان از دیدگاه مفسران معاصر است. روش استفاده شده در این پژوهش تحلیل محتوای کیفی است. تکنیک و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است. پرسش پژوهش این است که بر اساس دیدگاه مفسران معاصر، شاخصه ها و مؤلفه های بینشی، گرایشی و رفتار سیاسی منافقان چیست؟ بر مبنای الگوی سه گانه فرضیه چنین است: دیدگاه مفسران معاصر در خصوص رفتارشناسی سیاسی منافقان دارای وجوه اشتراک و افتراق است. یافته ها و نتایج حاصل از تحقیق نشان دهنده آن است که منافقان در برابر دعوت حق و دین الهی از لحاظ بینشی، گرایشی و رفتاری موضعی ناهماهنگ دارند.

نظام سازی در فقه، یکی از پرسش های نوشونده جدی است که در چند دهه گذشته به ویژه پس از انقلاب اسلامی، مورد توجه بوده و موافقان و مخالفان بسیاری را برانگیخته است. نظام سازی تکاپویی روشمند، متکی بر مبانی ارزشی و هنجاری و با بهره گیری از منابع عقلی و نقلی برای ساخت و ایجاد مجموعه ای از عناصر نرم افزاری و اندیشه ای به هم پیوسته است که فرایند اعمال قدرت را در جامعه قانونمند می کند. در نظام سازی، با رجوع به منابع هر اندیشه، به بحث از مبانی، اصول، اهداف، احکام، اخلاق و ساختار توجه می شود. این مقاله تلاش دارد رویکردها و توانمندی های فقه سیاسی شیعه در نظام سازی را پیگیری کند و در فرضیه بر این امر تأکید دارد که با گذر از رویکرد فردی، فقه سیاسی در رویکرد حداکثری نظام پردازانه دارای توانمندی هایی مانند روش اجتهاد، احکام و آموزه های اداره نظام سیاسی در فقه و اصول عقلی-عقلایی است که فقیه را در کشف مقاصد نظام سیاسی و بهره گیری از تجربه بشری بر مدار آموزه های دین راهبری می کند. این مهم با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است.  

انقلاب اسلامی پدیده ای اجتماعی-تاریخی است که هم علل هستی بخش دارد و هم علل قوام بخش. عاملیت انسانی پس از وجود حضرت حق، در سلسله علل هستی بخش آن قرار می گیرد؛ بدین معنا که اراده حضرت حق در بستر اراده عوامل انسانی، تکوین و بقای انقلاب اسلامی را تضمین می کند؛ به گونه ای که فقدان اراده های انسانی همسان با انقلاب اسلامی، نه توسعه آن، بلکه بقا و اصل موجودیت آن را نیز به خطر می اندازد. بر همین اساس، اگر همسانی اراده های انسانی با انقلاب اسلامی بر هم بخورد و به عبارتی، اراده های مذکور با آن زاویه بیابند، موجودیت انقلاب اسلامی در معرض خطر قرار می گیرد. برای فرار از این محظور، لازم است در هر زمانی، همواره تعدادی کافی از اراده های انسانی وجود داشته باشند که میان انقلاب اسلامی و عامل انسانی هستی بخش آن پیوند وجودی برقرار کنند. این نوشتار درصدد است با تأمل در «ماهیت پیوند وجودی با انقلاب اسلامی»، فرایند شدت و ضعف این پیوند و علل و زمینه های آن را به ویژه از طریق تحلیل پرسش ها و تردیدهای معطوف به ماهیت انقلاب اسلامی، حجیت نظریه ولایت فقیه، اصالت مسیر طی شده و... بررسی کند. نتایج تحقیق به روش تحلیل داده های ناشی از بارش های فکری نخبگان و استادان حوزه علوم سیاسی و انقلاب اسلامی کسب شده اند. انقلاب اسلامی پدیده ای اجتماعی-تاریخی است که هم علل هستی بخش دارد و هم علل قوام بخش. عاملیت انسانی پس از وجود حضرت حق، در سلسله علل هستی بخش آن قرار می گیرد؛ بدین معنا که اراده حضرت حق در بستر اراده عوامل انسانی، تکوین و بقای انقلاب اسلامی را تضمین می کند؛ به گونه ای که فقدان اراده های انسانی همسان با انقلاب اسلامی، نه توسعه آن، بلکه بقا و اصل موجودیت آن را نیز به خطر می اندازد. بر همین اساس، اگر همسانی اراده های انسانی با انقلاب اسلامی بر هم بخورد و به عبارتی، اراده های مذکور با آن زاویه بیابند، موجودیت انقلاب اسلامی در معرض خطر قرار می گیرد. برای فرار از این محظور، لازم است در هر زمانی، همواره تعدادی کافی از اراده های انسانی وجود داشته باشند که میان انقلاب اسلامی و عامل انسانی هستی بخش آن پیوند وجودی برقرار کنند. این نوشتار درصدد است با تأمل در «ماهیت پیوند وجودی با انقلاب اسلامی»، فرایند شدت و ضعف این پیوند و علل و زمینه های آن را به ویژه از طریق تحلیل پرسش ها و تردیدهای معطوف به ماهیت انقلاب اسلامی، حجیت نظریه ولایت فقیه، اصالت مسیر طی شده و... بررسی کند. نتایج تحقیق به روش تحلیل داده های ناشی از بارش های فکری نخبگان و استادان حوزه علوم سیاسی و انقلاب اسلامی کسب شده اند.

انقلاب اسلامی ایران پایدارترین انقلاب در مقایسه با سایر انقلاب های معاصر است. یکی از عوامل مهم پایداری این انقلاب نحوه ایفای نقش رهبر است. این نوشتار با روش پژوهش کیفی تحلیل محتوای متن انجام شده و درصدد پاسخ به این مسئله است: «با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب، رهبر چه نقشی در پایداری انقلاب اسلامی ایران دارد؟» رهبران انقلاب ها سه کارویژه اساسی دارند: 1. ایدئولوژیک؛ 2. بسیج کنندگی؛ 3. نهادسازی و مدیریت. با مطالعه بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران، مشاهده می شود که رهبران انقلاب در خصوص کارویژه اول، اندیشه امامت و ولایت، تقریری روزآمد از اندیشه اسلامی با حفظ اصالت دینی، استقامت بر آرمان ها، ایجاد خودباوری، اندیشه مقاومت و معنویت و اخلاق را با انجام اقدامات بسیار مهمی نهادینه کرده یا افزایش داده اند؛ در خصوص کارویژه دوم، اموری مانند مردمی بودن و مردمی ماندن و تأکید بر وحدت را تقویت کرده اند؛ درباره کارویژه سوم، رهبران انقلاب اسلامی به سبب مدیریت فرایندی، مسدود کردن مجاری نفوذ دشمنان، اتکا به توانایی داخلی و گسترش عدالت، نقش مدیریتی انقلاب را ایفا کرده اند. با انجام گرفتن سه کارویژه اساسی توسط رهبران ایران اسلامی، انقلاب اسلامی پایدارترین انقلاب در میان انقلاب های معاصر شده است.

انقلاب مشروطه انقلابی بزرگ در نهادینه شدن مفهوم حقوق شهروندی بود که با گذار از جدال های صورت گرفته میان موافقان و مخالفان در تکوین آن، به انحراف کشیده شد. ازاین رو، پرسش این است که ضمن توجه به چالش های حقوق شهروندی در انقلاب مشروطه، تضمین انقلاب اسلامی جهت برون رفت از آنها چیست؟ این مقاله با روش تحقیق تطبیقی، درصدد مقایسه دو انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی در زمینه حقوق شهروندی به منظور پاسخ به پرسش مذکور است. فرضیه اصلی بر این مبنا استوار است که در عصر مشروطه بروز اختلافات میان نخبگان و انحراف افکار عمومی مانع تکوین حقوق شهروندی شد، و در انقلاب اسلامی قانون گذار اساسی ضمن توجه به قواعد فقهی، راه های بسط و تکوین این مفهوم را مد نظر خود قرار داده است. مهم ترین یافته ها حاکی از آن است که در عصر مشروطه از حیث نظری، علاوه بر اختلافات موجود، از حیث کیفیت و کمیتِ عملیاتی شدن متمم قانون اساسی نیز سلطنت مطلقه مانعی جدی به شمار می رفت. بنابراین، پس از انقلاب اسلامی، جهت جبران این گونه کاستی ها، توجه به فقه و موازین اسلامی به عنوان یکی از راه های تضمین حقوق شهروندی در نظام های پیشین و برون رفت از چالش های آن، مد نظر حقوق اساسی جمهوری اسلامی قرار گرفت.