بهنام پدرام

قصد بر آن است تا در طی یک سلسله مقاله کوتاه، گذری داشته باشیم بر ابنیه ی تاریخی مرمت شده و موزه های موجود در شهر مسکو، که در این راستا بر موضوعات خاص تاکید می گردد. ابنیه شاخص مرمت شده و موزه های برجسته و ارزشمند مورد تحلیل قرار خواهند گرفت، هرجند مختصر. خانه هایی مانند پالی بین ، گورکی، ماروزف و ... و قصرهایی مانند آستانکینو، آرخانگلس و ... و موزه هایی مانند تری یتاکف،پوشکین، پانوراما و... و معماران و هنرمندانی مانند شختل، گرابار،رریخ و ... معرفی خواهند شد. با این امید که تمامی این اسامی ناآشنا و غریب جای خود را در بحث های هنری متخصصان ما باز نماید.

ارگ تاریخی بم در شهرستان بم، استان کرمان، در پی قرن ها، روزگاری آبادتر و زنده تر و روزگاری متروک بر پای خود ایستاده بود که در 5 دی ماه 1382 زلزله آن را به ویران ه ای تبدیل کرد. در چند دهه ی اخیر و به خصوص در دهه کنونی ارگ بم محبوبیت عمومی در جامعه ایرانی یافته است. این شناخت ازآن جهت حائز اهمیت است که بدون مطالعات همه جانبه به ویژه در حوزه مواد و مصالح، کمتر می توان به مرمت موفق و اصولی موضع در دست تعمیر نائل گردید. ارگ بم به لحاظ کالبدی از توده های معماری انباشته بر روی هم تشکیل شده است. بخش قابل توجهی از این توده ها، الحاقات و پوسته های تعمیراتی است که در طی قرون متمادی بر شالوده لایه های باستانی فرسوده شکل گرفته اند. مطالعات اخیر نشان از چندین ضعف ساختمانی عمده در کالبد غالب خشت های به کاررفته در محوطه ارگ بم دارد. استفاده مجدد از چنین خشت هایی با همان شیوه تولید و کاربرد در مرمت های پیش رو، با تردید و نگرانی قابل درکی همراه است و اقدامی چالش برانگیز می نماید که بی توجهی به آن، ارگ را مجدداً در مسیر تجربه تلخ گذشته قرار خواهد داد. این حقیقت که ارگ بم در طول دوره حیات خود همواره و به دفعات موردحمله و غارت قبایل مهاجم و لشکرکشی ها قرار داشته و لاجرم فرصت اندکی برای ترمیم نواحی آسیب دیده در اختیار ساکنان قلعه بوده است، طبیعتاً مانع می گردیده که توجه کافی به کیفیت ساخت پاره ای از خشت ها صورت گیرد. این تحقیق با رویکرد کاربردی به دنبال شناخت ویژگی های ساختمانی خشت های به کاررفته در محوطه و نقاط ضعف و قوت آن هاست و می کوشد در قالب استدلال استقرائی (نگاه از جزء به کل) بر پایه روش های تجربی و ترکیبی (فیزیکی-مکانیکی و شیمیایی) پاسخگوی سؤال اصلی یعنی چیستی عوامل مؤثر در شکل دهی به ساختار و بروز تنش های رفتاری مصالح و چگونگی رفع یا تعدیل معایب شناخته شده باشد.

تزیینات گچ بری محراب هفتشویه با توجه به طرح و فرم، در ردیف محراب های شاخص دوره ایلخانی قرار دارد. اکثر بررسی های صورت گرفته به توصیف کلی این محراب، تاریخ اجرا و یا محدوده تاریخی آن پرداخته و کمتر به نقشمایه های تزیینی، نسبت های طلایی و ساختار و روابط هندسی در به کارگیری آنها، توجه کرده اند. سؤال هایی که برای دستیابی به هدف می توان مطرح کرد عبارتند از: «انواع نقشمایه های به کارگرفته شده در این محراب کدامند؟ این محراب و نقشمایه های آن، بر اساس چه ساختار و تناسباتی طراحی و اجرا شده است؟». در این نوشتار تلاش بر آن بوده تا با روش توصیفی تحلیلی، محراب مسجد جامع هفتشویه از لحاظ نقشمایه های گیاهی و هندسی، نسبت های طلایی و ساختار و روابط هندسی توصیف و تحلیل شود. یافته های به دست آمده از این پژوهش، بیانگر آن است که طرح ها و نقشمایه های گچ بری شده، با ضخامت، برجستگی و پیچیدگی اجراء شده اند. در این محراب از انواع اسلیمی ها مانند دهان اژدری، خرطومی، اسلیمی های قاب بند و گردش های اسلیمی بسیار استفاده شده است. فرم کلی محراب و هم اکثر نقشمایه ها دارای ساختار و روابط هندسی ویژه و بر پایه نسبت های طلایی می باشد. ارتفاع بلند، جزو شاخصه های این محراب است. نقشمایه های این محراب از جهت ارزش های بصری و زیباشناختی، شیوه طراحی و اسلوب منحصربه فرد بوده است.

در بافت شهرهای تاریخی، خانه عام ترین جزء است. خانه ها به طور معمول بناهای شاخصی نیستند؛ اما برای شناخت معماری و تاریخ شهرها در زمره مهم ترین منابع تلقی می شوند. اسناد و شواهد تاریخی درباره میراث مسکونی، ازجمله آثاری است که درباره معماری خانه های تاریخی بالقوه دانش بسیاری دربردارد و در پژوهش ها کمتر به آن توجه شده است. درصورتی که جایگاه و کاربرد این اسناد در مطالعات معماری ایرانی به درستی تبیین شود، کیفیت پژوهش در زﻣیﻨه میراث مسکونی ایران متحول می شود. ازاین رو در پژوهش های معماری، اسناد و نوشته ها ازجمله منابع درخور توجه محسوب می شوند. مطاﻟﻌه تاریخ معماری مسکونی اصفهان بر مبنای اسناد و شواهد تاریخی، علاوه برآنکه به تحلیل دقیق تری از ارزش های این بناها می انجامد، با در اختیار قراردادن اسناد و آثار محکم و استوار، ژرف اندیشی بیشتر در مطالعه های پژوهشگران دیگر را نیز میسر می کند. ضمن تحلیل اسناد و شواهد تاریخی این امکان وجود دارد که تحول، تداوم و شیوه زندگی در فضاهای معماری خانه ها در مقایسه با وضع موجود بررسی شود و در سایه استفاده از اسناد و منابع تاریخی موثق، بازآفرینی رویدادها و شیوه زندگی امکان پذیر است. در این راستا، پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به چگونگی کاربرد اسناد در شناخت خانه های اصفهان به منظور مطاﻟﻌه تحولات، شیوه زندگی و ارزش های معماری مسکونی اصفهان است. هدف اصلی برای پاسخ گویی به پرسشِ کلیدی به این قرار است: با تحلیل و شناسایی استعداد معماراﻧه اسناد و شواهد تاریخی، چگونگی کاربرد اسناد و شواهد تاریخی را در مطالعات میراث مسکونی اصفهان بررسی کنیم. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، تحلیل محتوا و نمونه پژوهی با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، مطالعه های میدانی و مصاحبه انجام شده است و یافته ها براساس روشی کیفی و با مقایسه و تفسیر تحلیل شده اند. ﻧﺘیﺠه پژوهش نشان می دهد با رویکردی نوین در شناخت خانه های تاریخی اصفهان براساس اسناد و شواهد تاریخی، می توان سیزده نوع سند و شاهد تاریخی ارائه کرد و با مطاﻟﻌه نمونه هایی از خانه ها، تبیین ارزش ها و انجام مطالعه های معماری براساس آنها میسر می شود. یادگاری ها، کتیبه ها، تصاویر شخصیت ها و وقایع تاریخی در کالبد خانه، گزارش های مرمتگران، مکاتبه های خانوادگی، سفرنامه ها و متونِ تاریخی، آرشیو تصاویر و نقشه ها، نقاشی ها، گراورهای تاریخی، تصاویر متحرک، مصاحبه ها، اسناد معاملات و وقف نامه ها با اهمیت ترین شواهد در این زمینه است. با بررسی این اسناد و شواهد تاریخی مستندسازی شیوه زندگی، اطلاعات تبارشناسی مالکیت ها، تفحص در بررسی فرم و اصالت عناصر، تغییرات و مرمت ها، رویدادها و وقایع تاریخی و نیز عملکردهای خانه امکان پذیر می شود.

آیین های جمعی همواره در تعامل با خانه، نشان خود را بر کالبد، کارکرد و محتوای آن بر جای گذاشته اند. خانه هایی با فضاها و عملکرد آیینی، نقش بنیادین در شکل دهی ساختار اجتماعی محلات تاریخی و پایه های اعتقادی و فرهنگی جامعه ایفا کرده اند. برگزاری آیین ها و مراسم مذهبی در هر خانه، تقویت کننده پیوندهای اجتماعی آن خانه و جامعه محسوب می شده است. در این میان در فرهنگ شیعه، مراسم عزاداری ایام محرم و صفر دارای اعتبار معنایی باارزشی است و زمینه ساز مجموعه ای از آیین ها و مراسمی بوده که به مرور عملکرد اجتماعی متنوعی یافته و جزئی از فرهنگ عامه شده است. در دوره صفوی و قاجار به دلیل نقشی که مراسم مذهبی در حیات اجتماعی جامعه ایفا می کرد، مکان های مشخصی برای برگزاری مراسم مذهبی که مهم ترین آنها آیین عاشورایی بود، به وجود آمدند. ابهام در جایگاه بنیان های مذهبی و آیینی تأثیرگذار در آفرینش و تداوم میراث مسکونی اصفهان و مغفول ماندن این وجوه در فرآیند حفاظت و شناخت میراث معماری، انگیزه اصلی ورود به پژوهش حاضر بوده است. این پژوهش، در پی پاسخ گویی به چگونگی تأثیرگذاری آیین های مذهبی خانگی بر وجوه معنایی، کارکردی و کالبد میراث مسکونی بوده است. هدف اصلی در راستای پاسخ گویی به چگونگی تأثیرات آیین ها و مراسم مذهبی مسلمانان در ساختار خانه های تاریخی اصفهان به این قرار است؛ با تحلیل نحوه تعامل آیین ها و مراسم مذهبی مسلمانان به عنوان یکی از بن مایه های هویتی- مذهبی ایرانیان در نظام محتوایی- کارکردی و کالبدی میراث مسکونی، به تبیین تغییرات و آثاری که در ساختار خانه های تاریخی اصفهان بر جای گذاشته پرداخته شود. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، مطالعات میدانی و مصاحبه انجام شده است و یافته ها طبق روشی کیفی و از طریق مقایسه و تفسیر، تحلیل شده اند. نتیجه پژوهش نشان می دهد که تعامل و تداوم پیوند آیین های مذهبی و خانه های تاریخی اصفهان، باعث آفرینش ابژه های عزاداری خانگی شده است. این ابژه ها در قالب افزایش فضاها و عناصر مذهبی در خارج مرزهای کالبدی و به صورت هم پیوند با خانه و تغییرات در سازمان دهی فضایی، فرم تالار، اثاثیه و تزئینات وابسته به معماری تجلی یافته اند.

منظر شهری زاهدان متنی چند لایه است که در آن لایه های مختلف انسانی، طبیعی و مصنوع بر پایه ی قواعد هم نشینی/جانشینی در کنار یک دیگر قرار گرفته و از طریق فرایندی ارتباطی به صورت ریزوماتیک، با به کارگیری ابزار مذاکره و ترجمه بینارمزگانی هم تافت معنا داری را به وجود آورده اند و از زمان پیدایش تا به امروز در مواجهه با تغییرات ناشی از توسعه و پیشرفت، به سبب رابطه ی دیالکتیکی که با فرایند توسعه برقرار نموده، ویژگی ها، قابلیت ها و ظرفیت های هویتی جدیدی کسب کرده که در راستای الگوواره ی پیشین بوده است. اما در دهه های اخیر، توسعه به مثابه ی «دیگری» با عدم مذاکره و ارتباط صحیح با رمزگان سنتی این شهر، رفتار ریزوماتیک آن را مختل کرده و شکافی میان شبکه ی منسجم شهر به وجود آورده است. در این چرخش الگوواره امروزه ساکنین شهر زاهدان با روایتی شلخته روبه رو بوده و احساس تعلق و دل بستگی به آن را تا حدی از دست داده اند. لذا هدف این پژوهش ارائه ی راهکاری است که هویت یابی منظر شهری زاهدان دوره ی پهلوی را مد نظر دارد که این مهم از طریق بازیابی و خوانش نشانه های هویت مند مستتر در لایه های این شهر از طریق نشانه شناسی لایه ای و روش پیدایشی آن ممکن می گردد. نشانه شناسی لایه ای معتقد است متن یک شهر به تدریج با رمزگذاری/رمزگشایی رمزگانی که در بین یک گروه انسانی مشترک است، شکل گرفته و از همین طریق نیز قابل فهم می گردد. نشانه شناسی لایه ای همچنین متنِ شهر را شبکه ای همواره در صیرورت می پندارد، به همین سبب راهکاری همه جانبه مانند «توسعه حفاظت محور» را پیشنهاد می کند که حیات شهری را در گرو واکنش و پاسخ به موقعیت های جدید و بسط و توسعه استراتژی های تازه و خلاقانه برای روبه رو شدن با آن در نظر می گیرد؛ به شیوه ای که تغییرات را پذیرا شود و در عین حال با اتصالات رمزگانیِ خود به شبکه ی پیشین متصل بماند.  

بیان مسئله: امروزه جایگاه و ارزش های معماری و زیستگاه های بومی و حفاظت از آنها، بیش از پیش اهمیت یافته و به همین دلیل، ایده ایجاد موزه های فضای باز در حال گسترش است. با وجود تنوع موضوعی، این موزه ها در یک نقطه اشتراک دارند و آن، انتقال سازه ها از مکان اصلی به موزه است. در این پژوهش چگونگی حفاظت از ارزش های پنهانی چون اصالت، در هنگام انتقال از مکان اولیه به موزه فضای باز، به عنوان مسئله اصلی بیان شده است و پاسخ به این پرسش که از نظر اصول حفاظت معماری، واچینی و جابه جایی اجزای خانه ها از محل اصلی و دوباره چینی آن در فضای جدید و موزه، چه تغییراتی در اصالت اثر و محیط پیرامون آن به وجود می آورد، به عنوان سؤال اصلی مطرح است. هدف پژوهش: هدف پژوهش، بررسی اصالت اثر در موزه های فضای باز و تأثیر محیط پیرامون بر اصالت روح اثر است. روش پژوهش: این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار اسنادی و میدانی و تجربیات حاصل از پروژه موزه میراث روستایی گیلان انجام شده و با توجه به اهمیت موضوع، مقاله ای بنیادی- کاربردی است. نتیجه گیری: دستاورد این پژوهش بیانگر آن است که اگرچه با جداسازی یک اثر معماری از اقلیم اصلی خود، اصالت روح اثر و محیط پیرامون آن مخدوش می شود، اما براساس جامع نگری برآمده از رویکرد نظریه اصالت وجود، تداوم حرکت وجودی یکپارچه اثر به سمت کمال تعقیب می شود و امکاناتی جهت حفظ و نجات کالبد اثر در مکانی دیگر و مجالی برای آشنایی مردم با معماری، آداب و رسوم و دانش نانوشته معماری و اطلاعات مادی و معنوی آن ایجاد می شود و بدین ترتیب تغییر مواد و مصالح و حتی تغییر کاربری و بستر مکانی اثر را توجیه می نماید.

استان لرستان در غرب ایران با دارا بودن رودهای پرآب و به دلیل قرار داشتن در مسیرهای باستانی بین پایتخت‌های دوران مختلف، ارتباطات دائمی بین این مناطق را از طریق احداث پل‌هایی عظیم برقرار می‌کرده است. ناشناخته ماندن هویت و ارزش والای این آثار برای جامعه بومی، کشور و جامعه بین‌الملل، تخریب این آثار و محیط طبیعی وابسته به آن توسط مردم بومی و گردشگران[1]، نبود برنامه مطلوب و بودجه لازمِ حفاظت و نادیده ‌انگاشتن بستر طبیعی پل‌ها[2]در امر حفاظت، همگی باعث شده که این آثار ارزشمند در معرض تخریب قرار گیرند. بر این اساس هدف پژوهش مذکور شناسایی منظرفرهنگی پل تاریخی کشکان و چالش­های حفاظت از آن بوده تا بتواند در راستای فهم حفاظت از این اثر قدمی موثر بردارد. در پژوهش پیش‌رو گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و میدانی (در مسیر رودخانه کشکان[3]) انجام گرفت.پل کشکان به دلیل قرار گرفتن بر مسیر راه‌های متعدد باستانی، دارا بودن ریشه‌های معماری ساسانی و معماری منحصر به فرد به عنوان نمونه مطالعاتی انتخابو چالش‌های حفاظت از منظرفرهنگی آن از طریق روش تحقیق کیفی، تحلیل داده‌ها و کدگذاری به دست آمدند.

نشانه ها با رمزگانی که به تدریج در جریان شکل گیری و تحولات شهر در دوره های مختلف به وجود آمده اند، در ذهن مخاطبین شهر تصویری آشنا یافته و عواطف، احساسات و خاطره های مردم از محل سکونت خود در پیوند با این نشانه ها شکل می گیرند. نشانه ها در شهر، بخشی از یک کلیت بزرگ تر و پیچیده بوده، آنها مجرد و تنها نیستند و در عوض، لایه لایه هستند؛ چرا که ما بی وقفه در حال دوباره نویسی و دوباره سازی محیط پیرامون خود -هم از نظر کالبدی و هم فراکالبدی- هستیم. این هم نشینی/ برهم نشینی، در فرآیند زمان اتفاق می افتد. زمان پیدایش، زمان زیستن و زمان ادراک شهر به مثابه متنی که بر لوح پالیمسست1 نوشته شده، در خوانش آن مؤثر است. بدیهی است هر اندازه ضخامت چینه های تاریخی بیشتر باشد، خوانش زبان زیرین آن دشوارتر است. با توجه به این امر، هدف اصلی پژوهش، پاسخ به این پرسش مهم است؛ بازآفرینی کهن روایتی چون منظر شهری که لایه های مختلفی دارد و خوانش آن دشوار است، چگونه ممکن می شود؟ نگارندگان برای دست یابی به این هدف، از نشانه شناسی لایه ای و تحلیل گفتمان به عنوان روشی تحلیلی بهره می جویند؛ چرا که نشانه های شهری به علت دارا بودن ویژگی های فیزیکی و جنبه های قراردادی و اجتماعی منضم به آنها، از اصولی ترین معیارها در فرآیند شناخت، آسیب شناسی و حفاظت از ارزش های یک شهر به شمار می آیند. این روش، از طریق گفتمانی که حاصل ارتباط میان لایه ها و دوره های مختلف زیستِ شهر است، به روایت شهر دست یافته، گفتمان های جدید خلق کرده است و سبب بازتولید معنا می شود. در نتیجه ، نشانه ها از طریق تعامل با یکدیگر رو به جلو حرکت کرده اند و به سبب پویاییِ جریان نشانه ها، بافت/ زمینه شکل گرفته و بافت سازی انجام می شود. بافت سازی به گونه ای است که شهر را در چارچوب زمانی-مکانی خاصی محدود نکرده و همگام با فرآیند توسعه حرکت نموده، تغییرات را پذیرا شده و در عین حال با اتصالات رمزگانیِ خود، به شبکه پیشین متصل می ماند.

اندیشه حفاظت معماری در سده های 17 و 18 در اروپا شکل گرفت و در سده بیستم در قالب منشورهای آتن و ونیز به جهان عرضه گردید. برخی کشورهای شرقی اصول این منشورها را تا اندازه ای مغایر با برخی سنت های حفاظت معماری خود می دیدند و همین امر موجب به چالش کشیده شدن اندیشه مرسوم در زمینه حفاظت و شکل گیری سند اصالت نارا گردید که به احترام بر تنوع فرهنگی و زمینه فرهنگی تأکید می کرد. حال پرسش اینجاست که رویکرد سنتی حفاظت معماری در کشورهای شرقی دارای چه ویژگی ها و مغایرت هایی است؟ از آنجایی که توجه به زمینه فرهنگی بسیار مورد تأکید است، لذا شناخت ویژگی های رویکرد شرقی و شیوه های سنتی حفاظت معماری در شرق برای شناخت زمینه فرهنگی کشورهای شرقی ضرورت دارد. از این رو هدف این مطالعه شناخت ویژگی های رویکرد سنتی برخی کشورهای شرقی از جمله ایران و مغایرت های آنها با اصول مدرن حفاظت است تا بتوان تا اندازه ای به شناخت زمینه فرهنگی مشرق زمین در حفاظت معماری دست یافت. این پژوهش از نوع بنیادی و به صورت  کیفی و استقرایی انجام می شود که بخشی از آن مطالعه مروری است و از آنجایی که در رابطه با ایران در این زمینه مطالعه ای انجام نگرفته، بخش مربوط به ایران با کدگزاری و مقوله بندی روش نظریه زمینه ای انجام می شود. در پایان جمع بندی مطالعه نشان دهنده آن است که وجه تمایز شرق در حوزه حفاظت میراث، در توجه بیشتر به ناملموس ها و معنویات است که مغایرت هایی با برخی اصول مدرن حفاظت معماری مانند منشور ونیز که دربردارنده گرایش ماده گرایانه ست دارد. مفاهیم و باورهایی چون فناپذیری در شرق نقشی کلیدی در نگاه به میراث مادی گذشته داشته است. ایران نیز به عنوان یک کشور شرقی جنبه هایی از رویکرد شرقی را در سنت های حفاظت خود داشته و با ویژگی هایی چون تزئین بنای تاریخی از منحصربه فردی خاص خود نیز برخوردار است.

درپی افزایش روزافزون زندگی متکی به خودرو، هر روزه نیاز به معابر و مسیرهایِ سواره رو جدیدی احساس می گردد. به همین دلیل بناها و میراث های ارزشمند تاریخی که در مسیر احداث این گذرها واقع اند، در معرض تخریب قرار دارند. این گونه برخوردهای نسنجیده که تنها زاییده یک نوع تفکر و نیاز کارکردی است؛ باعث شکل گیری مفاهیمی ناشناخته از بافت های تاریخی شهرها می گردد. دستاورد این بی توجهی خدشه دارشدن هویت تاریخی و فرهنگی فضاهای شهرهای تاریخی ازجمله شهر تاریخی اصفهان است. یکی از نابهنجارترین نمونه این اقدامات و محور بحث اصلی این پژوهش، تخریب شبانه حمام تاریخی خسروآغا، برای احداث خیابان حکیم است؛ خیابانی که سال ها در کش و قوس احداث شدن، مترصد تخریب بنایی ارزشمند و تاریخی در محدوده دولت خانه صفوی و به انزواکشیدن آن بود. این پژوهش کیفی که با رویکردی تاریخی- توصیفی، براساس مطالعات کتابخانه ای و میدانیِ روند چگونگی احداث خیابان حکیم، دریده شدن بخشی از بافت تاریخی شهر اصفهان و تخریب بنای ارزشمند حمام خسروآغا را تشریح کرده با این هدف که خطوط معماری و تاریخی اش برای بار دیگر خوانا گردد. همچنین، هدف اصلی آن وجود امکان باززنده سازی حمام تاریخی خسروآغا با استناد به اسناد و مدارک به جامانده با توجه به قواعد و ضوابط منشورهای مرمتی است. با عنایت به این موضوعات، دستاورد پژوهش حاضر تأکید بر بازگرداندن هویت پایمال شده بخشی از تاریخ معماری سرزمینمان با یکی از شیوه های علمی امکان سنجی شده است.

ارتباط انسان و طبیعت با حضورش در محیط طبیعی تحقق می یابد. این ارتباط غیرقابل اجتناب، در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی شده و فرهنگ ها و آثار متعددی را پدید آورده است. کشاورزی و زیرساخت هایش ازجمله کبوترخانه ها در زمره همین آثار جای می گیرند. این معماری بومی به نحوی ساخته شده که ازیک طرف به طبیعت آسیب نرساند و از طرف دیگر باعث ارتباط کالبدی و فراکالبدی انسان و طبیعت شود و به حیات کشتزارهای اصفهان تعریفی متفاوت دهد. اگرچه این ارتباط به واسطه تغییر کشاورزی سنتی و حذف کبوترخانه ها، رنگ وبوی دیگری یافته و باعث تغییر کیفیت حیات در این نواحی شده؛ اما کالبد برجای مانده کبوترخانه ها امکان بازگشت دوباره آن به چرخه کشتزارها را می دهد. لذا پژوهش پیش رو علاوه بر جنبه های کالبدی که مورد توجه محققین پیشین بوده، به مفاهیم فراکالبدی پرداخته و تأثیر این معماری را در ارتباط انسان و طبیعت بررسی کرده است . در همین راستا چگونگی رابطه انسان و طبیعت در کشتزارهای اصفهان به واسطه حضور کبوترخانه پرسش اصلی است؛ که ابتدا با روش توصیفی-تحلیلی به تحول رابطه انسان و طبیعت درگذر زمان و در فلات ایران پرداخته و در ادامه این رابطه در کشتزارهای اصفهان بررسی شده است. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد ارتباط انسان و طبیعت در کشتزارهای اصفهان به چهار دوره قابل تفکیک است که کبوترخانه ها در دوره تعامل انسان با طبیعت بیشترین تأثیر را دارند. این معماری بومی نشانگر نحوه برخورد کشاورزان با محیط است که منجر به ارتباطی سه جانبه بین انسان، کشتزار و کبوترخانه شده است.

نقشمایه های گچ بری شده محراب های دوره ایلخانی، شاهکاری در طراحی و اجرا هستند. در این پژوهش، در راستای رسیدن به هدف، با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، چهار محراب در دوره ایلخانی که عبارتند از محراب اولجایتو، محراب مقبره پیربکران، محراب مسجدجامع اشترجان و محراب مسجدجامع هفتشویه، از لحاظ نقشمایه های گیاهی و هندسی، نسبت ها، ساختار و روابط هندسی توصیف، تحلیل و مقایسه و نقشمایه های گچ بری دوره ایلخانی شناسایی شده اند. پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به این سوال ها است که انواع نقشمایه های به کاررفته در این محراب ها کدامند و ارزش های بصری و زیبایی شناختی نقشمایه های این محراب ها چیست و کدام نقشمایه در این محراب ها بیشتر به کارگرفته شده است و چه شباهت ها و تفاوت هایی بین نقشمایه های این چهار محراب وجود دارد؟ اکثر بررسی های صورت گرفته تنها به توصیف کلی این آثار و تاریخ اجرا و یا محدوده تاریخی آنها پرداخته و به نقشمایه های تزیینی، نسبت های طلایی و ساختار و روابط هندسی در به کارگیری آنها توجه نکرده اند. بررسی تطبیقی، وجوه افتراق و اشتراک نقشمایه های به کاررفته شده در این دوره را آشکار می کند و ویژگی های نقشمایه ها را نشان می دهد. به طور خلاصه نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که هم فرم کلی محراب و هم اکثر نقشمایه ها در چهار محراب دارای ساختار و روابط هندسی ویژه و بر پایه نسبت های طلایی طراحی شده اند. نقشمایه های گچ بری شده محراب های مذکور با ضخامت و برجستگی زیاد و پیچیده اجراء شده اند با این تفاوت که نقشمایه های محراب اولجایتو دارای برجستگی کمتر و ظرافت بیشتر است. در این محراب ها از انواع اسلیمی ها مانند خرطومی، دهانه اژدری، اسلیمی های قاب بند و گردش های حلزونی بسیار استفاده شده است. تکرار و تقارن باعث ایجاد ریتم، حرکت و هماهنگی نقشمایه ها گردیده است. با کنار هم قرار دادن نقشمایه های محراب های مذکور به خوبی روند تحول و تکامل تدریجی آن ها از یک طرح ساده اولیه به طرح های پیچیده تر را نشان می دهد.

تحولات شهری دهه های اخیر در بسیاری از شهرهای تاریخی مدیریت شهری را دچار بحران کرده است؛ به نحوی که اقدامات خودسرانه در ارتباط با مناظر شهری تاریخی، خاطره شهری را به شدت مخدوش و هویت شهری تاریخی را برای نسل های آینده ناخوانا می نمایند. در بسیاری از فضاهای شهری تاریخی می توان اتفاقاتی غیر معمول و نامتعارف با فضای تاریخی را مشاهده نمود، مانند: عدم رعایت حریم ارتفاعی در مجاورت اماکن تاریخی که باعث مخدوش شدن منظر بنای تاریخی و بافت پیرامونی آن شده اند، دخل و تصرفات بیش از حد در فضای تاریخی که منجر به از بین رفتن خاطره شهری می شود. بر این اساس، سوالات اصلی پژوهش این گونه مطرح می شود که: چرا علی رغم دغدغه مندی نظریه پردازان بزرگ حفاظت شهرهای تاریخی چنین معضلاتی هم چنان تکرار شده و قابل مشاهده است؟ علت نادیده گرفتن اصول حفاظت شهری و ایجاد چالش هایی که گاهی تا حد به مخاطره انداختن میراث جهانی پیش می روند، کدام است؟ پژوهش به دنبال یافتن پاسخی بر این گونه پرسش ها در بستر شهر تاریخی اصفهان به عنوان یک مصداق شرقی است. روش پژوهش به صورت ترکیبی است، که شامل روش های تاریخی، توصیفی و عِلّی می شود و ابزار مطالعاتی شامل آرشیوی، کتابخانه ای و میدانی است. فرض تحقیق بر این اساس شکل گرفته است که، حفاظت و توسعه در کنار هم می توانند هویت تاریخی را برای انتقال به آیندگان پاس بدارند. بنابراین، با وجود دشواری بازیابی هویت آسیب دیده در فضاهای شهری مانند اصفهان، می توان با رعایت دستورالعمل هایی مانع از تخریب بیشتر میراث تاریخی در اثر توسعه ناهماهنگ با حفاظت، در اقدامات آتی شد. به نظر می رسد علت عدم موفقیت اصفهان در روند توسعه حفاظت محور، عدم توجه و اهتمام به حفظ کلیت منسجم و یکپارچه و عدم حفظ ارتباط بین اجزای منظر شهری اصفهان و صرفا تمرکز بر تک بناهای خاص و ثبت میراث شده است که ریشه در تفکیک حفاظت "بنای تاریخی" از حفاظت "شهر تاریخی" دارد. از طرف دیگر مطالعه در فضای شهرهای تاریخی تاثیرات "نئولیبرالیسم" در حفاظت را با عنوان "حفاظت نئولیبرالیسمی" نشان می دهد که با تکیه بر اقتصادی قدرتمند میراث تاریخی در شهرها را نیز، مانند دیگر مباحث جاری در حیات بشری در دست گرفته است.