آزاده حریری

آیین های جمعی همواره در تعامل با خانه، نشان خود را بر کالبد، کارکرد و محتوای آن بر جای گذاشته اند. خانه هایی با فضاها و عملکرد آیینی، نقش بنیادین در شکل دهی ساختار اجتماعی محلات تاریخی و پایه های اعتقادی و فرهنگی جامعه ایفا کرده اند. برگزاری آیین ها و مراسم مذهبی در هر خانه، تقویت کننده پیوندهای اجتماعی آن خانه و جامعه محسوب می شده است. در این میان در فرهنگ شیعه، مراسم عزاداری ایام محرم و صفر دارای اعتبار معنایی باارزشی است و زمینه ساز مجموعه ای از آیین ها و مراسمی بوده که به مرور عملکرد اجتماعی متنوعی یافته و جزئی از فرهنگ عامه شده است. در دوره صفوی و قاجار به دلیل نقشی که مراسم مذهبی در حیات اجتماعی جامعه ایفا می کرد، مکان های مشخصی برای برگزاری مراسم مذهبی که مهم ترین آنها آیین عاشورایی بود، به وجود آمدند. ابهام در جایگاه بنیان های مذهبی و آیینی تأثیرگذار در آفرینش و تداوم میراث مسکونی اصفهان و مغفول ماندن این وجوه در فرآیند حفاظت و شناخت میراث معماری، انگیزه اصلی ورود به پژوهش حاضر بوده است. این پژوهش، در پی پاسخ گویی به چگونگی تأثیرگذاری آیین های مذهبی خانگی بر وجوه معنایی، کارکردی و کالبد میراث مسکونی بوده است. هدف اصلی در راستای پاسخ گویی به چگونگی تأثیرات آیین ها و مراسم مذهبی مسلمانان در ساختار خانه های تاریخی اصفهان به این قرار است؛ با تحلیل نحوه تعامل آیین ها و مراسم مذهبی مسلمانان به عنوان یکی از بن مایه های هویتی- مذهبی ایرانیان در نظام محتوایی- کارکردی و کالبدی میراث مسکونی، به تبیین تغییرات و آثاری که در ساختار خانه های تاریخی اصفهان بر جای گذاشته پرداخته شود. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، مطالعات میدانی و مصاحبه انجام شده است و یافته ها طبق روشی کیفی و از طریق مقایسه و تفسیر، تحلیل شده اند. نتیجه پژوهش نشان می دهد که تعامل و تداوم پیوند آیین های مذهبی و خانه های تاریخی اصفهان، باعث آفرینش ابژه های عزاداری خانگی شده است. این ابژه ها در قالب افزایش فضاها و عناصر مذهبی در خارج مرزهای کالبدی و به صورت هم پیوند با خانه و تغییرات در سازمان دهی فضایی، فرم تالار، اثاثیه و تزئینات وابسته به معماری تجلی یافته اند.

در بافت شهرهای تاریخی، خانه عام ترین جزء است. خانه ها به طور معمول بناهای شاخصی نیستند؛ اما برای شناخت معماری و تاریخ شهرها در زمره مهم ترین منابع تلقی می شوند. اسناد و شواهد تاریخی درباره میراث مسکونی، ازجمله آثاری است که درباره معماری خانه های تاریخی بالقوه دانش بسیاری دربردارد و در پژوهش ها کمتر به آن توجه شده است. درصورتی که جایگاه و کاربرد این اسناد در مطالعات معماری ایرانی به درستی تبیین شود، کیفیت پژوهش در زﻣیﻨه میراث مسکونی ایران متحول می شود. ازاین رو در پژوهش های معماری، اسناد و نوشته ها ازجمله منابع درخور توجه محسوب می شوند. مطاﻟﻌه تاریخ معماری مسکونی اصفهان بر مبنای اسناد و شواهد تاریخی، علاوه برآنکه به تحلیل دقیق تری از ارزش های این بناها می انجامد، با در اختیار قراردادن اسناد و آثار محکم و استوار، ژرف اندیشی بیشتر در مطالعه های پژوهشگران دیگر را نیز میسر می کند. ضمن تحلیل اسناد و شواهد تاریخی این امکان وجود دارد که تحول، تداوم و شیوه زندگی در فضاهای معماری خانه ها در مقایسه با وضع موجود بررسی شود و در سایه استفاده از اسناد و منابع تاریخی موثق، بازآفرینی رویدادها و شیوه زندگی امکان پذیر است. در این راستا، پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به چگونگی کاربرد اسناد در شناخت خانه های اصفهان به منظور مطاﻟﻌه تحولات، شیوه زندگی و ارزش های معماری مسکونی اصفهان است. هدف اصلی برای پاسخ گویی به پرسشِ کلیدی به این قرار است: با تحلیل و شناسایی استعداد معماراﻧه اسناد و شواهد تاریخی، چگونگی کاربرد اسناد و شواهد تاریخی را در مطالعات میراث مسکونی اصفهان بررسی کنیم. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، تحلیل محتوا و نمونه پژوهی با هدف توسعه ای و با بهره گیری از اسناد کتابخانه ای، مطالعه های میدانی و مصاحبه انجام شده است و یافته ها براساس روشی کیفی و با مقایسه و تفسیر تحلیل شده اند. ﻧﺘیﺠه پژوهش نشان می دهد با رویکردی نوین در شناخت خانه های تاریخی اصفهان براساس اسناد و شواهد تاریخی، می توان سیزده نوع سند و شاهد تاریخی ارائه کرد و با مطاﻟﻌه نمونه هایی از خانه ها، تبیین ارزش ها و انجام مطالعه های معماری براساس آنها میسر می شود. یادگاری ها، کتیبه ها، تصاویر شخصیت ها و وقایع تاریخی در کالبد خانه، گزارش های مرمتگران، مکاتبه های خانوادگی، سفرنامه ها و متونِ تاریخی، آرشیو تصاویر و نقشه ها، نقاشی ها، گراورهای تاریخی، تصاویر متحرک، مصاحبه ها، اسناد معاملات و وقف نامه ها با اهمیت ترین شواهد در این زمینه است. با بررسی این اسناد و شواهد تاریخی مستندسازی شیوه زندگی، اطلاعات تبارشناسی مالکیت ها، تفحص در بررسی فرم و اصالت عناصر، تغییرات و مرمت ها، رویدادها و وقایع تاریخی و نیز عملکردهای خانه امکان پذیر می شود.