معرفی و نقد آثار: آشنایی با کتاب اصول الفقه، آیة الله العظمی اراکی

معرفی و نقد آثار
به اطلاع خوانندگان محترم می‏رساند که این بخش به گزارشهای علمی و نقد آثار اختصاص یافته است.
الف - گزارش علمی: این قسمت شامل معرفی کتب، مقالات، پایان‏نامه‏ها، مجلات و گزارش از فعالیتهای علمی و پژوهشی مؤسسات، و کنفرانس‏های علمی می‏شود.
ب - نقد آثار: در این بخش، کتب، مقالات و نظریات علمی مورد نقد قرار می‏گیرد.
فصلنامه از هم‏اینک آماده است تا از نوشته‏های شما در هر یک از این دو زمینه استقبال کند. در این شماره به معرفی دو کتاب و نیز برخی از عناوین پایان‏نامه‏های کارشناسی ارشد دفاع‏شده در دانشگاه قم پرداخته‏ایم، امید است در شماره بعد شاهد چاپ آثار شما در این بخش باشیم.
آشنایی با کتاب الحاشیة علی شروح الاشارات
اصول الفقه، آیة‏الله العظمی محمدعلی اراکی، 3 جلد، وزیری، قم، مؤسسه در راه حق، 1375ش؛ 696 ص + 752 ص + 776 ص.
آیة‏الله شیخ محمدعلی عراقی (اراکی) در سال 1312 قمری در شهر اراک در خانه‏ای روحانی متولد، وی در کودکی به تحصیل علوم دینی اشتغال و در نوروز سال 1340ق. بهمراه آیة‏الله حاج شیخ عبدالکریم حائری از اراک به قم مهاجرت کرده، و حوزه علمیه قم را تأسیس کردند، و پس از یک قرن تحصیل و تحقیق و تدریس و تألیف در سال 1415ق. چشم از این جهان بست.
آیة‏الله اراکی عارفی بزرگ و مجسمه تقوی بود، اگر بگویم هرگز در عمرم کسی را همانند او در تخلّق به اخلاق و آداب اسلامی ندیده‏ام مبالغه نکرده‏ام. او در اخلاق شاگرد آیة‏الله میرزا جواد ملکی تبریزی بود و آینه تمام‏نمای او بوده است. هر طلبه مبتدی که وارد حوزه علمیه می‏شود اولین روز این حدیث را به او می‏آموزند که: «عن رسول الله صلّی‏اللّه علیه و اله: اول العلم معرفة‏الجّبار، و آخرالعلم تفویض الامر الیه» یعنی ابتدای علم شناخت خدای جبار است و پایان علم توکل و واگذاری کار بر اوست.
آری اگر ابتدای علم معرفت و شناخت و عرفان خدای متعال است آیة‏الله اراکی یکی از بهترین مصداق‏های «عالم بالله» و «عالم بامرالله» بود، او هم خداشناس بود و هم فقیه بود، و اگر پایان علم توکل بر خدا است بطوری که همه امور را به او واگذار نماید آیة‏الله اراکی روشن‏ترین و بهترین مصداق این توکل در این دوران معاصر بود.
آیة‏الله اراکی اکثر درس خارج فقه و اصول خود را نزد مرحوم آیة‏الله حاج شیخ عبدالکریم فرا گرفت و خود مجتهدی بزرگ و به مقام مرجعیت عامه شیعه نائل آمد. ایشان سالها در حوزه علمیه قم تدریس داشته و کتابهای سودمند و دقیقی تألیف نموده است. برخی از تألیفات ایشان عبارتند از:
1 - کتاب الطهارة، 2 ج.
2 - کتاب البیع، 2 ج.
3 - الخیارات.
4 - کتاب النکاح.
5 - صلاة الجمعة.
6 - رسالة فی الارث.
7 - رسالة فی نفقة الزوجة.
8 - رسالة فی الاجتهاد والتقلید.
9 - تعلیقة علی الدرر.
10 - رسالة فی اثبات ولایة الامام علی بن ابیطالب علیه‏السلام.
11 - رساله‏ای در ولایت تکوینی.
12 - رساله توضیح المسائل.
13 - اصول الفقه.
اهمیت علم فقه و اجتهاد در آن روشن است، و چون بدون اجتهاد به روش سنتی نمی‏توان پاسخ فقهی مسائل جدید و نیازهای دینی مردم را تأمین نمود و اجتهاد بدون تبحّر در اصول فقه و بدست‏آوردن مبانی اصول میسّر نیست پس برای هر کسی که می‏خواهد در حوزه دین اظهارنظر کند فراگیری اصول فقه ضرورت دارد.
بهرحال چون اصول فقه مقدمه رسیدن به فقه است از شرافت و ارزش فقه برخوردار است. در طول تاریخ عالمان علم اصول صدها کتاب در این موضوع تدوین کرده‏اند که یکی از بهترین و جدیدترین این کتابها کتاب «اصول الفقه» از مرحوم آیة‏الله العظمی اراکی است. برای آشنائی با این کتاب و استفاده بیشتر از آن برخی از ویژگیهای این کتاب را ذکر می‏کنیم:
1 - علم اصول فقه یک علم مقدمی است و نباید آن را بصورت مستقل مورد مطالعه قرار داد بطوری که همه عمر یک محقق صرف مقدمه شده و به هدف اصلی که فقه است نپردازد.
این نوع نگرش واقع‏بینانه در تمام کتاب آیة‏الله اراکی مشهود است و از بحث‏هایی که صرفا قیل و قال بوده و هیچ نتیجه علمی بر آنها مترتب نیست پرهیز شده است.
2 - این کتاب بسیار کم به نقل اقوال پرداخته و عمر طلاب را در آنها تلف نمی‏کند و از این جهت کاملاً تحت تأثیر مرحوم حاج شیخ عبدالکریم بوده است، و لذا می‏توان گفت: در این کتاب نزاع و دعوای با علما و اصولیون وجود ندارد. و در همه موارد به اصل تحقیقات و ابتکارات خود مؤلف پرداخته است.
3 - در تمام این کتاب ادب و احترام فوق‏العاده مؤلف آن نسبت به فقها به چشم می‏خورد. و این خود مقاله‏ای بلنددامن را می‏طلبد. در موارد اندکی که نام بعضی از بزرگان را ذکر می‏کند با القاب و کلمات دعایی زیادی آنان را می‏ستاید. ر.ک. ج1، ص168.
4 - تمام سه مجلد این کتاب در زمان حیات مرحوم حاج شیخ عبدالکریم نوشته شده است، و همه جا او را با جمله «شیخنا الاستاد دام بقاءه» و «طال عمره الشریف» یاد می‏کند. ر.ک. ج1، ص596 و ج3، ص246. و اکثر مطالبی که از استاد خود نقل می‏کند از مجلس درس استاد است، و لذا گاهی به تفاوت مجلس درس استاد با نوشته‏های استاد در کتاب «درر الاصول» اشاره می‏کند و گاهی می‏فرماید: قبلاً نظر مبارک در مسأله چنین بوده و اکنون تغییر عقیده داده است و از این جهت این کتاب ارزش فراوانی یافته است. به عنوان نمونه ر.ک. ج37 ص246 و ص358.
5 - در این کتاب نظرات ابتکاری فراوانی در بحث‏های اصولی ارائه شده است که به طرح جدید ایشان از مسأله «مقدمه واجب» می‏توان اشاره کرد. ر.ک. ج1 ص130.
6 - فراوانی بحث‏ها و مثالهای فقهی و کاربردی کردن اصول فقه از دیگر امتیازات آن است مثلاً در ج1، ص143 اگر آب مباح در ظرف غصبی باشد آیا وظیفه تیمم است یا وضو.
7 - چون کتاب به قلم مبارک آیة‏الله اراکی است از دقت و استواری فراوانی بهره‏مند است، از جهت سلیس‏بودن متن، استواری بر قواعد ادبیات عرب و از جهت درستی مطلب آن. نگارنده در مقاله‏ای دیگر غیرقابل اعتمادبودن بسیاری از تقریرات نوشته شده را نشان داده است اما این نقص در این کتاب وجود ندارد چون به قلم خود مؤلف است.
8 - جلد اول کتاب از بحث وضع شروع شده است و به بحث از موضوع علم نپرداخته است و تا پایان مبحث دلیل انسداد جلد اول کتاب پایان یافته است. و چون مؤلف در ج1، ص552 فرموده است قبلاً ما موضوع علم اصول را بیان کردیم معلوم می‏شود که این بحث مهم کتاب را ناشر حذف کرده و یا در جای خود نیاورده است.
9 - آیة‏الله اراکی در این کتاب سه جلدی 2 دوره اصول فقه را نوشته‏اند جلد دوم کتاب ادامه همان بحث دوره اول است که از بحث برائت شروع شده و تا پایان بحث تعادل و ترجیح را دارد و سپس در ادامه همان جلد دوم به مبحث استصحاب برگشته و برخی از عبارتهای آن نیز تکراری است. و جلد سوم کتاب از ابتدای علم اصول که همان بحث از تعریف و موضوع است شروع شده و سپس بحث وضع در جلد اول و سوم تکرار شده و در ص396 ج3 فرموده این قسمت در روز دوشنبه 27 شوال سال 1344 قمری نوشته شده و از ص397 دوباره به بحث از امارات پرداخته است.
10 - لازم بود ناشر محترم این کتاب، اولاً ترتیب کتاب را دقیقا رعایت و هر مبحثی را در جای خود قرار می‏داد مخصوصا تعلیقات آخر جلد دوم را، و ثانیا آدرس آیات و روایات و اقوال را در پاورقی ذکر کرده و ثالثا اغلاط چاپی کتاب را - که اندک است - اصلاح می‏نمود.
در پایان مطالعه این کتاب را به همه دانش‏پژوهان اصول فقه توصیه می‏کنیم.