ارزیابى وضعیت رشته روابط بین الملل در ایران (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
آرشیو
چکیده
در این مقاله توصیف اولیهاى از وضعیت آموزش و پژوهش در رشته روابط بین‌الملل در ایران ارائه شده است. بدین منظور سابقه مطالعات بینالمللى در ایران و اقدامات به عمل آمده براى توسعه قلمرو مطالعاتى روابط بین‌الملل و تأسیس رشتههاى آن در ایران پس از انقلاب اسلامى بررسى گردیده و سپس وضعیت آموزش، پژوهش و ظرفیتهاى موجود در فرهنگ بومى و دینى تبیین شده است.متن
مقدمه
مطالعات بینالمللى در قالب یک رشته مستقل و علمى قدمت زیادى برخوردار نیست. رشته روابط بین‌الملل، به مثابه یک حوزه مطالعاتى میان رشتهاى، پس از جنگ جهانى اول در اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفت و متعاقب جنگ جهانى دوم به طور خاص مورد توجه مراکز تحقیقاتى و دانشگاهى بهویژه در آمریکا واقع شد. البته موضوعات این رشته مانند جنگ و صلح، حقوق بین‌الملل، دیپلماسى، اقتصاد بینالمللى و تاریخ کشورها و جهان از قدمت زیادى برخوردار است و این موضوعات عمدتاً به صورت حاشیهاى در رشتههاى تاریخ، علوم سیاسى، حقوق و اقتصاد مطالعه مىشد. آنچه این رشته را از سایر رشتهها متمایز مىسازد، شکلگیرى موضوعهاى بینالمللى در چارچوب مفاهیم نظرى و علمى جدیدى است که خاص نیمه دوم قرن بیستم تاکنون است. در این دوره شاهد تلاشهاى علمى گستردهاى در زمینههاى نظرى، نظریهپردازى و تحقیقات کاربردى در قلمرو روابط بین‌الملل و سیاست خارجى هستیم. از این زمان تلاش شد تا مطالعه روابط خارجى، سیاست خارجى و روابط بینالمللى از حالت توصیفى، خاطره نویسى و روزنامهنگارى خارج شده و مطالعات تخصصى وارد این قلمرو شود و افراد ماهرى جهت تأمین منافع ملى، مدیریت تعارض منافع کشور و سایر مسایل بینالمللى تربیت شوند- یکى از کشورهایى که در مواجهه با وضعیت جدید تلاش کرده تا از دستاوردهاى علمى این رشته استفاده کند ایران است. در این جا به تبیین وضعیت رشته روابط بین‌الملل در ایران مىپردازیم.
1. سابقه مطالعات بینالمللى در ایران
مطالعات مربوط به روابط بین‌الملل، نظام بین‌الملل، تحولات بینالمللى، دیپلماسى و سیاست خارجى در ایران قبل از انقلاب تا حد زیادى به صورت حاشیهاى و در چارچوب مطالعه سیاست به عنوان یک علم قرار داشت. تأسیس دارالفنون در سال 1276، مدرسه علوم سیاسى در سال 1278، مدرسه حقوق در سال 1292، مدرسه حقوق و علوم سیاسى در سال 1306 و دانشگاه تهران در سال 1313 را باید حرکتى در راستاى مطالعه سیاست به روش علمى در ایران دانست که در آن تربیت نیروى انسانى ماهر براى وزارت امور خارجه و ارتقاى سطح علمى دانشجویان و فارغ التحصیلان در حوزههاى تحولات بینالمللى، نظام بین‌الملل، سیاستهاى جهانى، تاریخ جهان، حقوق بین‌الملل و روابط دیپلماتیک مورد توجه بود- تأسیس مرکز مطالعات عالى بینالمللى دانشگاه تهران در سال 1344 را باید گامى دیگر جهت تقویت مطالعات بینالمللى دانست. اما نکته قابل توجه این است که شکلگیرى ادبیات مفهومى، نظرى و کاربردى رشته روابط بین‌الملل در این مقطع به کندى صورت مىگرفت و رشد مطالعات بینالمللى در ایران به شدت تحت تأثیر ادبیات رشته علوم سیاسى و علم سیاست در ایران قرار داشت. از طرفى، نگاه به مطالعات بینالمللى به صورت گذرا و مقطعى و فاقد زمینههاى نظریهپردازى بود و هدف از آن پاسخ دادن به برخى از نیازهاى کاربردى وزارت امور خارجه بود.
2. مطالعات بینالمللى در جمهورى اسلامى ایران
پس از انقلاب اسلامى ایران تلاش شد تا در رشتههاى دانشگاهى و سرفصلهاى آنها بهویژه در رشتههاى علوم انسانى تغییراتى در جهت نیازهاى کشور صورت گیرد. بدین منظور در پانزده خرداد 1359 دانشگاهها براى ایجاد اصلاحاتى تعطیل شد. به دستور امام(ره) در 23 خرداد 1359 ستاد انقلاب فرهنگى3 تشکیل گردید که اصلاحات نظام آموزشى و پژوهشى دانشگاهها را بر عهده داشت. این ستاد که بعدها (در سال 1363) به دستور امام(ره) به «شوراى عالى انقلاب فرهنگى» تغییر نام یافت متولى سیاستگذارى فرهنگى عمومى جامعه مىباشد و «رسالتش تثبیت، تعمیق و گسترش اصول فکرى و ارزشهاى والاى اسلامى و تسرى آن در همه شؤون فرهنگى و اجتماعى و آموزشى کشور مىباشد».4 این شورا وظایف زیر را بر عهده دارد: «تدوین اصول سیاست فرهنگى نظام جمهورى اسلامى و تعیین اهداف و جهت برنامههاى فرهنگى و آموزشى و پژوهشى و علمى؛
- تعیین مراجع براى طرح و تدوین برنامههاى فرهنگى و آموزشى و علمى و تحقیقاتى؛
- تصویب آییننامههاى مهم و اساسى مراکز علمى و فرهنگى، آموزشى و پژوهشى کشور؛
- تصویب ضوابط تأسیس مؤسسهها و مراکز علمى و فرهنگى و تحقیقاتى فرهنگستانها
و دانشگاهها و مراکز آموزش عالى؛
- تهیه طرح و تدوین آییننامهها براى ایجاد زمینههاى لازم جهت بسیج و مشارکت همه جانبه مردم؛
- تدوین ضوابط براى گزینش استادان و معلمان دانشگاهها و مراکز آموزشى؛
- نظارت بر [اجراى] کلیه مصوبات شوراى عالى انقلاب فرهنگى؛
- تأیید نامزدهایى که وزیر فرهنگ و آموزش عالى به عنوان رئیس دانشگاهها و مراکز آموزش عالى به شورا پیشنهاد مىنماید؛
- تدوین ضوابط و اصول کلى و سیاستهاى مربوط به توسعه روابط علمى و فرهنگى با کشورهاى دیگر؛
- نظارت بر امور کتابهاى درسى».5
از جمله تغییراتى که شوراى عالى انقلاب فرهنگى در رشتههاى علوم انسانى انجام داد تغییر در عناوین و سرفصلهاى دروس رشته علوم سیاسى بود و بر این اساس مباحث و موضوعات مربوط به رشته روابط بین‌الملل در ذیل رشته علوم سیاسى قرار گرفت. در رشته علوم سیاسى در مقطع کارشناسى دانشجو موظف گردید تا دروسى مانند اصول روابط بین‌الملل، تاریخ روابط بین‌الملل، دیپلماسى پیامبر، مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم، حقوق بین‌الملل عمومى، حقوق بین‌الملل خصوصى، امپریالیزم و سازمانهاى بینالمللى را بگذارند. به عبارت دیگر، مقطع کارشناسى علوم سیاسى شامل دو دسته از دروس علوم سیاسى و روابط بین‌الملل است که در مقاطع کارشناسى ارشد و دکترى روابط بین‌الملل، دروس تخصصى رشته به صورت جداگانه مطالعه مىشود. از طرفى در مقطع کارشناسى از دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه مىتوان نام برد که از سال 1362 به منظور تربیت نیروى انسانى مورد نیاز این وزارتخانه اقدام به پذیرش دانشجو نمود و از سال 1370 دوره کارشناسى ارشد، دیپلماسى و سازمانهاى بینالمللى را دایر نمود. مطالعات روابط بینالمللى در مقطع کارشناسى ارشد و دکترى مورد توجه دانشگاههایى مانند دانشگاه تهران، تربیت مدرس و دانشگاه شهید بهشتى و دانشگاه علامه طباطبایى بوده است که در این مورد براى مثال دانشگاه تهران در سال 1367 در مقطع ارشد روابط بین‌الملل و در سال 1376 در مقطع دکترى روابط بین‌الملل اقدام به پذیرش دانشجو نمود. علاوه بر دانشگاههاى دولتى باید از دانشگاه آزاد اسلامى یاد کرد که در دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى به تربیت نیروى انسانى در قلمرو روابط بین‌الملل پرداخته است.6
3. عناوین دروس مربوط به رشته روابط بین الملل
الف) رشته علوم سیاسى
با توجه به سرفصلهاى دروس رشته علوم سیاسى، دانشجوى این رشته موظف است برخى از دروس مربوط به رشته روابط بین‌الملل را بگذراند. جدول زیر این دروس را در مقطع کارشناسى علوم سیاسى نشان مىدهد.
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
09 حقوق بین‌الملل اسلامى 2 34 34 02
22 مسائل سیاسى و اقتصادى جهان سوم 3 51 51
23 اصول روابط بین‌الملل (الف و ب) 3 68 68
24 تاریخ روابط بین‌الملل از 1871 تا 1945 3 51 51
25 سازمانهاى بین المللى 2 34 34
29 حقوق بین‌الملل عمومى 4 68 68 02
30 فن دیپلماسى و آداب کنسولى 2 34 34
33 شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم 4 68 68
37 سیاست خارجى قدرتهاى بزرگ 3 51 51
38 مسائل نظامى و استراتژیک معاصر 3 51 51
دروس اختیارى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
46 سیاست و حکومت در شوروى 2 34 34
47 سیاست و حکومت در ایالات متحده آمریکا 2 34 34
48 سیاست و حکومت در خاورمیانه 2 34 34
49 سیاست و حکومت در آسیاى جنوبى 2 34 34
50 سیاست و حکومت در چین 2 34 34
51 سیاست و حکومت در آفریقا 2 34 34
52 سیاست و حکومت در آمریکاى لاتین 2 34 34
53 سیاست و حکومت در اروپاى باخترى 2 34 34
54 خاورمیانه و سیاست بین الملل 2 34 34
55 اقتصاد بین الملل 2 34 34
58 انقلابهاى جهان 4 68 68
34 سیر قدرت دریاها 2 34 34
60 مسایل سیاسى و اقتصادى کشورهاى اروپاى شرقى 3 51 51
61 مسایل سیاسى و اقتصادى و اروپاى غربى 3 51 51
64 اعراب و اسرائیل و مسئله فلسطین 2 34 34
66 جغرافیاى سیاسى (تأکید بر جهان اسلام) 3 51 51
در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى نیز دانشجو موظف گردیده تا بیست واحد دروس اصلى و هشت واحد دروس اختیارى را به همراه چهار واحد رساله پژوهشى بگذراند که دروس اصلى «نظریههاى مختلف در روابط بین‌الملل» و «سمینار مسائل کشورهاى جهان سوم» در کنار سایر دروس اصلى قرار گرفت. و دانشجو مىتوانست از میان چهار گروه زیر، یک گروه درسى را به عنوان حوزه تخصصى خود انتخاب کند. جدول زیر نشان دهنده مربوط بودن دو گروه درسى به رشته روابط بین‌الملل است.
دروس اختصاصى (اختیارى) کارشناسى ارشد علوم سیاسى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
جنبش غیر متعهدها 2 34 34
مسائل سیاسى و اقتصادى نفت در خاورمیانه 2 34 34
روابط متقابل دولتهاى خاورمیانه با توجه به نفوذ قدرتهاى بزرگ 2 34 34
سیر تحولات حکومت در خاورمیانه 2 34 34
تحولات جدید حقوق بین‌الملل عمومى 2 34 34
اسلام و حقوق بین الملل 2 34 34
بررسى تطبیقى سیاست خارجى ایالات متحده آمریکا و شوروى 2 34 34
مسائل استراتژى معاصر 2 34 34
سازمانهاى بین المللى 2 34 34
پیمانها و سازمانهاى منطقهاى 2 34 34
مناطق نفوذ ابرقدرتها (بعد از جنگ جهانى دوم) 2 34 34
حقوق اساسى تطبیقى 2 34 34
در مقطع دکترى علوم سیاسى نیز دروس «روابط شمال - جنوب» و «سمینار مسایل سیاسى روز» در ردیف دروس اصلى (اجبارى) قرار دارد.
دروس مشترک اجبارى دوره دکترى علوم سیاسى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
71003 روابط شمال - جنوب 3 51 51
71004 سمینار مسایل سیاسى روز 3 51 51
ب) رشته روابط بین الملل
مطالعه علمى مسائل روابط بین‌الملل به صورت حوزه مستقل مطالعاتى در ایران دیرهنگام آغاز شد و برنامه درسى، عناوین و سرفصل دروس کارشناسى ارشد روابط بین‌الملل در سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى وزارت علوم، تحقیقات و فنآورى در تاریخ 25 آذر 1375 به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه، دانشجو موظف گردید 32 واحد دروس اختصاصى شامل شانزده واحد اجبارى، دوازده واحد اختیارى و چهار واحد تدوین رساله را بگذارند.
جدول زیر عناوین درس مقطع کارشناسى ارشد روابط بین‌الملل را نشان مىدهد.
دروس اختصاصى (اجبارى)
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
01 تئورىهاى روابط بین الملل 3 51 51
02 روش و پژوهش در روابط بین الملل 2 34 34
04 سیاست بین الملل 3 51 51
06 سازمانهاى بین المللى 3 51 51
07 مطالعات منطقهاى 2 34 34
08 انقلاب اسلامى و بازتاب آن بر روابط بین الملل 3 51 51
الف) فهرست دروس اختیارى
گرایش حقوق بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
09 حل و فصل مسالمتآمیز دعاوى 2 34 34
10 حقوق بین‌الملل توسعه 2 34 34
11 حقوق بازرگانى بین المللى 2 34 34
12 حقوق دیپلماتیک و کنسولى 2 34 34
13 حقوق ملتها 2 34 34
14 اسلام و حقوق بین الملل 2 34 34
15 حقوق معاهدات 2 34 34
16 حقوق دریاها 2 34 34
17 حقوق جنگ و بیطرفى 2 34 34
18 حقوق فضا و هوا 2 34 34
19 تحول جامعه بین‌الملل و حقوق بین الملل
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
ب) فهرست دروس اختیارى
گرایش سیاست بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
19 مطالعه تطبیقى نظامهاى سیاسى بینالمللى 2 34 34
20 استراتژى نظامى ابرقدرتها و قدرتهاى بزرگ 2 34 34
21 سیاست خارجى آمریکا 2 34 34
22 سیاست خارجى شوروى 2 34 34
23 سمینار جهان سوم در سیاست بین الملل 2 34 34
24 سمینار روابط خارجى ایران 2 34 34
25 سیاست خارجى تطبیقى 2 34 34
26 نقش ایدئولوژى در سیاست بین المللى 2 34 34
27 مدیریت بحرانهاى بین المللى
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
ج) فهرست دروس اختیارى
گرایش اقتصاد بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
28 شرکتهاى چندملیتى و اقتصاد بین الملل 2 34 34
29 انرژى و سیاست جهان 2 34 34
30 نظام نوین اقتصادى 2 34 34
31 بررسى تطبیقى نظامهاى اقتصادى 2 34 34
32 روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (الف)
2 34 34
33 روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (ب)
2 34 34
34 مسائل پولى و بانکى بین المللى 2 34 34
35 تئورىهاى توسعه نیافتگى اقتصادى 2 34 34
05 اقتصاد بین الملل
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
د) فهرست دروس اختیارى
گرایش سازمانهاى بین المللى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
36 سازمانهاى اقتصادى و پولى بینالمللى 2 34 34
37 سازمانهاى حقوقى و قضایى بینالمللى 2 34 34
38 سازمانهاى سیاست و امنیتى بینالمللى 2 34 34
39 سازمانهاى اجتماعى و فرهنگى بینالمللى 2 34 34
40 نقش ایران در سازمانهاى بینالمللى
درس آزاد 1 و 2
2 34 34
جدول عناوین دروس دکترى روابط بین‌الملل به صورت زیر مىباشد:
1. دروس تخصصى: گروه درسى روابط سیاسى بینالمللى (سیاست و امنیت بین‌الملل)
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. نقش قدرت در سیاست بین الملل 2 34 34
2. مسائل امنیتى جهان معاصر (با تأکید بر دوران بعد از جنگ سرد) 2 34 34
3. همگرایى و واگرایى در روابط بین الملل 2 34 34
4. جهان سوم و سیاست بین الملل 2 34 34
5. تصمیمگیرى و پژوهش عملیاتى در سیاست خارجى 2 34 34
6. مذاکرات دیپلماتیک 2 34 34
7. سیاست خارجى تطبیقى 2 34 34
8. سیاست خارجى ایران در تئورى و عمل (تجزیه وتحلیل اهداف، منافع و استراتژى) 2 34 34
9. مدیریت بحران و مناقشات بین المللى 2 34 34
10. جهان اسلام در سیاست بین الملل 2 34 34
11. مطالعه تطبیقى نظامهاى سیاسى بین المللى 2 34 34
رساله 22
دروس عمومى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. نقد و ارزیابى تئورىهاى روابط بین الملل 2 34 34
2. ابزار نوین تجزیه و تحلیل در روابط بین الملل 2 34 34
3. روش شناخت در روابط بین الملل 2 34 34
4. مسائل جارى بینالمللى و مناطق بحرانى 2 34 34
5. تحول مفاهیم در روابط بین الملل 2 34 34
6. کامپیوتر و اطلاع رسانى 2 51 17 34
7. متون تخصصى زبان خارجه 2 34 34 -
2. دروس تخصصى: گروه درسى حقوق و سازمانهاى بین المللى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. اصول حقوقى ناظر بر روابط بین الملل 2 34 34
2. حقوق بین‌الملل و نظم نوین جهانى 2 34 34
3. حقوق بین‌الملل توسعه و محیط زیست 2 34 34
4. حقوق جنگ و بیطرفى 2 34 34
5. سازمان ملل متحد و امنیت جهانى 2 34 34
6. حل اختلافات بین المللى 2 34 34
7. حقوق بشر و روابط بین الملل 2 34 34
8. حقوق بین‌الملل دریاها 2 34 34
9. سازمانهاى تخصصى منطقهاى و بین المللى 2 34 34
10. مسؤولیت بین المللى 2 34 34
11. جهان سوم و حقوق بین الملل 2 34 34
3. دروس تخصصى: گروه درسى روابط فرهنگى و اقتصادى بینالمللى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. اقتصاد سیاسى بین الملل 2 34 34
2. روابط اقتصادى و تجارت شمال و جنوب 2 34 34
3. تجارت اسلحه و امنیت بین الملل 2 34 34
4. مسائل بینالمللى نفت - انرژى و کشورهاى در حال توسعه 2 34 34
5. منابع بینالمللى، توسعه و مبادلات جهانى 2 34 34
6. مسائل پولى و بانکى بین المللى 2 34 34
7. بررسى تطبیقى نظامهاى اقتصادى 2 34 34
8. روابط فرهنگى، ارتباطات و مبادلات بین المللى 2 34 34
9. تکنولوژى و روابط بین‌الملل (با تأکید بر مشکلات جهان سوم) 2 34 34
10. مسائل عمده اقتصادى معاصر 2 34 34
4. مطالعات منطقهاى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. ایران و کشورهاى همسایه 2 34 34
2. ایران و کشورهاى منطقه خاورمیانه عربى 2 34 34
3. ایران و منطقه خلیج فارس 2 34 34
4. ایران و کشورهاى منطقه آسیا (شبه قاره و آسیاى جنوب شرقى) 2 34 34
5. ایران و کشورهاى منطقه امریکا 2 34 34
6. ایران و کشورهاى منطقه اروپا 2 34 34
7. ایران و کشورهاى آسیاى میانه و سایر جمهورىهاى مستقل مشترک المنافع 2 34 34
8. ایران و کشورهاى منطقه افریقا 2 34 34
ج) رشته مطالعات منطقهاى
با توجه به اهمیت روزافزون مطالعات بینالمللى، تحولات جهانى، انقلاب ارتباطات و اطلاعات، جهانى شدن و همچنین اهمیت تخصصى شدن حوزههاى مطالعاتى و شکلگیرى رشته مطالعات منطقهاى، مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس کارشناسى ارشد مطالعات منطقهاى در تاریخ ششم خرداد 1380 به تصویب شوراى عالى برنامهریزى وزارت علوم، تحقیقات و فن آورى رسید. بر اساس برنامه مذکور، این حوزه مطالعاتى در سیزده گرایش تنظیم گردید. جداول زیر دروس پیشنیاز و دروس پایه را نشان مىدهد:
الف) دروس پیش نیاز مطالعات منطقهاى
تعداد واحدها: 8 واحد
کد
درس نام درس تعداد
ساعت پیشنیاز یا زمان ارائه درس
جمع نظرى عملى
001 روش پژوهش در روابط بین الملل 2 32 32 -
002 کارورزى 2 48 16 32
003 زبان تخصصى 4 96 32 64
ب) دروس پایه مطالعات منطقهاى
تعداد واحدها: 10 واحد
کد
درس نام درس تعداد
ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
11 سیاست بین الملل 2 32 32 -
12 تحولات نظرى در روابط بین‌الملل، جهانى شدن و منطقهگرایى
2 32 32 -
13 سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران 2 32 32 -
14 اقتصاد سیاسى بین الملل 2 32 32 -
15 نظام امنیت بینالمللى و منطقهاى 2 32 32 -
گرایشهاى سیزده گانه رشته مطالعات منطقهاى عبارتند از:
1. مطالعات ایران
2. مطالعات منطقهاى خلیج فارس
3. مطالعات منطقهاى دریاى خزر
4. مطالعات منطقهاى خاورمیانه و شمال آفریقا
5. مطالعات منطقهاى آسیاى مرکزى و قفقاز
6. مطالعات منطقهاى آسیاى جنوبى
7. مطالعات منطقهاى آسیاى جنوب شرقى
8. مطالعات منطقهاى آسیاى شرقى
9. مطالعات منطقهاى اوراسیا
10. مطالعات منطقهاى اروپا
11. مطالعات منطقهاى آمریکاى شمالى
12. مطالعات منطقهاى آمریکاى مرکزى و جنوبى
13. مطالعات منطقهاى آفریقا
عناوین دروس بیان شده و عناوین دروس رشته دیپلماسى و سازمانهاى بینالمللى و سرفصلهاى آنها تا حدى مىتواند زمینههاى لازم را براى دستیابى به اهداف مورد نظر فراهم سازد؛ امّا با توجه به پیشرفت علوم، فن آورى و دانش بشرى، لازم است در عناوین دروس و سرفصلهاى آنها، به صورت مستمر تغییراتى ایجاد شود تا دانشجو ضمن آشنا شدن با مفاهیم، رهیافتها و نظریههاى گذشته، از دستاوردهاى علمى جدید بشرى نیز بهرهمند گردد و علوم و دانستههاى خود را با توجه به شرایط و الزامات محیطى کاربردى سازد. این نیاز اساسى در نظام آموزشى کشور کمتر برآورده مىشود؛ عناوین دروس و سرفصلهاى آن براى مدت زیادى ثابت باقى مىماند و تغییرات ایجاد شده توسط اساتید هم نتوانسته است خلأ موجود را رفع سازد و گاهى به دلیل تنوعات بیش از حد عناوین یا سرفصلهاى تدریس شده، مطالب اصلى در حاشیه قرار گرفته و دانشجو از دانش و بینش علمى لازم برخوردار نمىگردد و از آنجا که فرهنگ کتاب خوانى به ویژه منابع اصلى هر درس کمتر حاکم است عملاً فعالیت دانشجو به موارد مطرح شده محدود مىگردد.
فرصتها و امکانات
با توجه به مطالب فوق، نگاهى مختصر به سابقه مطالعات روابط بینالمللى در ایران قبل از انقلاب و پس از آن، نشان مىدهد که این حوزه مطالعاتى با کاستىها، نارسایىها و در عین حال فرصتها و امکاناتى مواجه بوده است که آنها را مىتوان به صورت زیر بررسى کرد:
1. وضعیت آموزش
یک ساختار آموزشى کارآمد باید از توان و قابلیتهاى بالایى برخوردار باشد.
براى تحلیل وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در مراکز علمى کشور باید سیستم آموزش عالى کشور مورد ارزیابى قرار بگیرد. هر سیستم آموزشى از چند بخش مجزا ولى به هم پیوسته تشکیل شده است. این اجزا عبارتند از نیروى انسانى، سیاستهاى آموزشى، لوازم آموزشى و محیط آموزشى. در زمینه آموزش روابط بین‌الملل دانشگاههاى موجود کشور، در هر چهار بخش، داراى کاستىهاى فراوانى هستند. در بخش نیروى انسانى که از سه قسمت، استاد، دانشجو و کارکنان ادارى آموزشى تشکیل مىشود، درک درستى از نقش و جایگاه آنها در سیستم آموزشى، نه توسط خود افراد و نه توسط سیستم آموزش عالى وجود ندارد.7
در زمینه وضعیت آموزش مىتوان برخى از موارد زیر را بررسى کرد:
الف) مقررات آموزشى
مقررات آموزشى کارآمد متناسب با سطوح کارشناسى، کارشناسى ارشد و دکترى مىتواند نقش مؤثرى را در ارتقاى سطح کیفى آموزشى ایفا کند. مقررات آموزشى مناسب نیز نیازمند تضمینات لازم در اجراست. به نظر مىرسد در یک نظام آموزشى باید توجه ویژهاى به قدرت تحلیل و مطالعات مکمل و جانبى داده شود، در حالى که وضعیت موجود به دلایل متعدد فرهنگ آموزشى و ضعف سیستم کنترلى به مطالب اندکى محدود مىشود و یا برخى از جوانب مقررات موجود اجرا نمىشود یا به تساهل اجرا مىشود. از سوى دیگر، در حالى که مقررات آموزشى در مقطع کارشناسى تا حدى جبریت خاص خود را دارد در مقاطع ارشد و دکترى از میزان جبریت آن کاسته مىشود و این امر ضمن اینکه محاسن و مزایاى متعددى را به همراه دارد، اما در شرایط کنونى که دانشجو با مسایل متعدد شغلى و امور زندگى مواجه است، آسیبها و زیانهایى را نیز دارد.
ب) وضعیت دانشجو
یکى از محورهاى اصلى آموزشى، مخاطب آن یعنى دانشجو است. اساساً ورود یک فرد به دانشگاه کمتر بر اساس انگیزهها و علایقش صورت مىگیرد و براى وى پذیرفته شدن در دانشگاه تقدم دارد. گاهى نیز داوطلب در گزینههاى دوم به بعد پذیرفته مىشود که این وضعیت با توجه به شرایط فرد و فرهنگ جامعه، تا حدى در بروز استعدادها و خلاقیتهاى ذهنى دانشجو تأثیر منفى دارد. از سوى دیگر، پذیرش دانشجو در کنکور سراسرى براساس اطلاعات و محفوظات داوطلب صورت مىگیرد و فردى که وارد دانشگاه مىشود از قدرت ذهنى لازم براى تحلیل مطلب، پردازش اطلاعات و ارایه ایدههاى جدید برخوردار نیست. و این مسأله در همه رشتهها از جمله رشته روابط بین‌الملل مىتواند باعث تقلیل سطح علمى دانشجو گردد. از جانب دیگر، از آنجا که پذیرش دانشجو براساس یک برنامه معین و نیازهاى مشخص صورت نمىگیرد غالب دانشجویان رشته روابط بین‌الملل از آینده شغلى خود نگران هستند. برخى از داوطلبان این رشته براى کار در وزارت امور خارجه وارد این قلمرو مىشوند، در حالى پذیرش در وزارت امور خارجه بر اساس شرایط و ویژگىهاى خاص و غالباً از میان فارغ التحصیلان دانشکده وزارت امور خارجه انجام مىگیرد. در مورد انجام کار در وزارت کشور، وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، مجلس، سازمان صدا و سیما و غیره هم تضمینات لازم وجود ندارد و غالباً یک دانشجو در زمان تحصیل و گاهى پس از آن از زمینه کارى، تحقیقاتى و آینده خود اطلاع لازم را ندارد. این امر باعث کاهش انگیزههاى لازم در فراگیرى مطالب درسى، مطالعه منابع جانبى و تقویت بنیههاى علمى دانشجو مىگردد.
ج) وضعیت اساتید
در دوره پس از انقلاب تلاش شد تا از طریق تقویت و توسعه دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى، نیروهاى مستعد براى تدریس در رشته روابط بین‌الملل تربیت شوند. در این زمینه موفقیتهایى نیز به دست آمد، اما همچنان فرصتها و امکانات لازم جهت توسعه و رشد علمى اساتید در حد نیاز فراهم نگردیده است. براى رسیدن به شرایط مناسب و تربیت کادر هیأت علمى مورد نیاز باید فضا و محیط آموزشى و پژوهشى مناسب به وجود آید، امکانات لازم در اختیار اساتید قرار گیرد و آنها از توانایىهایى مادى و معنوى لازم برخوردار گردند. این امر نیازمند برنامه مشخصى در سطوح آموزشى، پژوهشى، خدماتى و اطلاعاتى است تا اساتید از قابلیتها و تکنیکهاى لازم در امر آموزش و پژوهش برخوردار گشته و توان خود را در تولید علم و نظریهپردازى به کار گیرند.
اگرچه درصد قابل توجهى از اساتید رشته روابط بین‌الملل در سیستمهاى دانشگاهى کشورهاى پیشرفته آموزش دیدهاند، امّا سیستم آموزش عالى کشور، به دلایل مختلف، استاد را در جهت تداوم بخشیدن به ادامه مطالعات و تحقیقات ناامید مىکند و اساتید بعد از مدت کوتاهى تبدیل به مدرس مىشوند و از یافتههاى جدید علمى و نقدهاى جدید نظریات بىاطلاع هستند. این امر امکان نوآورى را در سیستم آموزش عالى به شدت کاهش مىدهد. نکته دیگر در مورد اساتید، به ویژه آنهایى که در سیستم آموزش عالى ایران تحصیل کردهاند، این است که شیوه تدریس آنها بیشتر منطبق با شیوه آموزش دبیرستانى مىباشد. غالباً فضاى لازم را براى تبادل نظر در میان دانشجویان فراهم نمىآورند. ندانستن یک زبان معتبر و علمى یکى دیگر از نقاط ضعف درصد قابل توجهى از اساتید مىباشد که آنها را از دسترسى به منابع خارجى محروم مىکند. مشکلات اقتصادى و غیره مانعى جدى از تخصیص وقت بیشتر جهت مطالعه، پژوهش و شرکت در سمینار و کنفرانسهاى بینالمللى شده است و بنابراین پس از مدتى غالب اساتید ما به مدرسان تبدیل شدهاند. فقدان رقابت علمى بین اساتید یکى دیگر از مشکلاتى است که ارتقاى کیفى اساتید را باعث شده است.8
2. وضعیت پژوهش
مىتوان گفت در اکثر مراکز دانشگاهى کشور فرهنگ مناسب و لازم مطالعه، پژوهش و تحقیق کمتر وجود دارد. مدرکگرایى و گذراندن دوره آموزشى هدف اولیه است؛ لذا دانشجو در مطالعه حجم بالا یا متوسط منابع لازم در یک درس رغبتى از خود نشان نمىدهد و این امر باعث مىشود تا براى یک درس سه واحدى به جزوه درسى کلاسى استاد بسنده شود و یا حداقل یک کتاب کم حجم مطالعه شود.
سعید تائب در این باره مهمترین ضعفهاى پژوهش را ناشى از موارد زیر مىداند:
1. عدم باور به اهمیت پژوهش در دروس مختلف و در سطوح پایینى رشته روابط بین‌الملل؛
2. عدم ارتباط بین نهادهاى پژوهشى و آموزشى با نهادهاى تصمیم سازى و اجراى تصمیمات در حوزه سیاست خارجى؛
3. عدم دسترسى اساتید و دانشجویان رشته به آخرین تحولات، تحلیلها و پژوهشهاى روابط بین‌الملل در سطح جهانى؛
4. بودجه بسیار بسیار اندک در این زمینه؛
5. حاکمیت مدیران در این بخش که توان و درک پژوهش را ندارند و فاقد تجربه انجام پژوهشهاى بینالمللى و شرکت در کنفرانسهاى بینالمللى هستند؛
6. سلطه تفکرات و نقطه نظریات سیاسى (جناحى و حکومتى) در سیاستگذارىها، انتخاب موضوعات پژوهشى، انتخاب پژوهشگر در مؤسسات پژوهشى و دانشگاهى کشور؛
7. اندک بودن ارتباط علمى با مؤسسات دیگر کشورها؛
8. ناتوانى و عدم علاقه در شرکت کردن در کنفرانسهاى بینالمللى توسط پژوهشگران؛
9. اعتبار اندک تألیفات در مقابل ترجمه و سرقت علمى؛
10. عدم تسلط پژوهشگران به یکى از زبانهاى مهم جهان.9
شاید بتوان وضعیت فوق را ناشى از عوامل زیر دانست:
الف) نهادینه نشدن مطالعات بینالمللى در کشور
در ایران اسلامى على رغم اینکه فضاى آموزشى و پژوهشى براى رشته روابط بین‌الملل و مطالعات بینالمللى ایجاد شده است، اما تاکنون اهمیت، نقش و کارکردهاى رشته روابط بین‌الملل به طور مناسبى مشخص نگردیده است. این امر تا حدى ناشى از اولویت سیاست داخلى و مباحث علم سیاست، جامعهشناسى و اندیشه سیاسى در ایران است، زیرا نظام جمهورى اسلامى ایران بیش از هر چیزى پس از انقلاب به نهادسازى، مفهوم سازى و موضوعهاى نظرى اندیشه سیاسى در جامعه ایران نیاز داشت و مطالعات مربوط به سیاست خارجى و روابط بین‌الملل در اولویت بعدى بود. اما با گذشت زمان روشن گردید که مدیریت سیاسى کشور در ارتباط با مدیریت روابط و سیاست خارجى و تعامل با مناطق مختلف جهان است و انجام آن در گروِ دریافت شناخت واقع بینانه از تحولات جهان و تربیت نیروهاى متخصص و ماهر در قلمرو مطالعات سیاست خارجى و بینالمللى است. در این زمینه تلاشهایى صورت گرفته است، اما همچنان فضا و فرهنگ لازم براى بها دادن به رشته روابط بین‌الملل و به تبع آن برنامهریزى و استفاده مطلوب از محصولات آن ایجاد نشده است.
ب) شرایط، امکانات و الزامات
تقویت تحقیق و پژوهش در موضوعهاى بینالمللى مستلزم فراهم شدن شرایط و امکانات لازم است. از آنجا که رشته روابط بین‌الملل در خصوص جهان خارج و مراکز علمى بینالمللى است، عمدتاً دادهها و اطلاعات آن مىتواند در یک تعامل سازنده با جهان خارج تأمین شود. در دسترس بودن کتب روابط بینالمللى به زبان اصلى، ارتباط مستمر و نهادینه شده با مراکز مطالعاتى بینالمللى و کسب آخرین دستاوردهاى علمى، نظرى و اطلاعاتى رشته، مىتواند گام مهمى در ارتقا بخشیدن به مطالعه و تحقیق در کشور محسوب شود و به نوآورى، خلاقیت و نهضت نرمافزارى در راستاى نیازهاى کشور و بومىسازى مطالعات روابط بینالمللى کمک کند.
نگاهى اجمالى به وضعیت امکانات مطالعه و تحقیق در کشور نشان مىدهد که عملاً بستر لازم براى پیشرفت مطالعاتى این رشته کمتر فراهم شده است. امکانات موجود در برخى از مراکز علمى، پژوهشى کشور نیز فضاى لازم را براى پژوهش ایجاد نکرده است.
ج) کتب و نشریات
رشته روابط بین‌الملل قدمت زیادى ندارد و منابع آن عمدتاً به زبان انگلیسى است و صاحب نظران این رشته تا حد زیادى امریکایى و اروپایى هستند. در ایران میزان کتب و مجلاتى که به صورت تخصصى به این قلمرو مىپردازند کفایت لازم را براى ایجاد زمینههاى پژوهش و نوآورى فراهم نمىسازد. کتب صاحب نظران داخلى نیز کفایت نمىکند و از طرفى، ترجمه منابع یا میزان دسترسى به کتب خارجى نیز خلأ موجود را رفع نمىسازد.
د) پایاننامهها
تدوین رسالههاى دانشجویى مىتواند زمینهساز افزایش روحیه تحقیق و تتبع در کشور و سرآغاز ایجاد خلاقیت و نوآورى در میان دانشجویان این رشته باشد؛ امّا به نظر مىرسد باید سیاست مشخصى در خصوص کاربردى ساختن پایاننامهها و نگرش انباشتى به آنها در پیش گرفته شود. 6. ظرفیتهاى موجود در فرهنگ بومى و دینى
مطالعات رشته روابط بین‌الملل و سیاست خارجى در ایران از ظرفیتها و قابلیتهاى مناسبى براى رشد و توسعه برخوردار است که قبل از هر چیز باید این امکانات و فرصتها شناسایى شود و در راستاى فضاسازى مطلوب به کار گرفته شود. به نظر مىرسد ظرفیتها و استعدادهاى موجود را مىتوان به صورت زیر بررسى کرد:
الف) موضوع رشته روابط بین‌الملل
در رشته روابط بین‌الملل قبل از هر چیز مطالعات صلح و جنگ اهمیت دارد. این مسأله که صلح چیست؟ چگونه مىتوان به صلحى عادلانه و انسانى دست یافت، فرصتها و زمینههاى برقرارى صلح و آرامش در جهان کدامند؟ از سوى دیگر، زمینهها و عوامل بروز جنگ میان ملتها چیست؟ چگونه مىتوان مانع بروز جنگ شد یا آن را کنترل کرد؟ تمایز میان جنگهاى دفاعى و تهاجمى کدام است؟ از مسائلى است که در متون و ادبیات اسلامى درباره آن بحث شده است و ابواب جهاد و برقرارى صلح مىتواند در تبیین جوانب مختلف آن و نظریهپردازى درباره آن کمک نماید. فراتر از آن، مطالعه و بررسى درباره ماهیت انسان، ماهیت جهان و روابط میان ملتها در میراث علمى گذشته و حال مورد توجه و علاقه قرار گرفته و مىتواند دادهها و اطلاعات مفیدى را در مطالعات بینالمللى در اختیار محقق قرار دهد. در این راستا، نگاهى به آموزههاى اسلام به عنوان دینى جهان شمول، دعوت به همزیستى مسالمتآمیز، اخلاق، ارزشها، عدالت و تألیف قلوب نشان مىدهد که عناوین و موضوعات مورد بحث در رشته و مطالعات بینالمللى مورد توجه دین اسلام بوده و هدف اسلام دستیابى به نظام جهانى عارى از جنگهاى ظالمانه و ایجاد فرصتهاى برابر براى همه کشورهاست.
ب) میراث علمى کشور
منابع و مکتوبات موجود در خصوص روابط بینالمللى کشور که متفکران و صاحبنظران جامعه نوشتهاند بخش قابل توجهى از امکانات و فرصتهاى لازم را جهت تقویت و توسعه رشته روابط بین‌الملل فراهم مىسازد. بخشى از ادبیات موجود مربوط به آرا و اندیشههاى متفکران گذشته است که استخراج و روزآمد کردن آنها مىتواند افقى جدید را در مطالعات بینالمللى ایجاد کند؛ آثار فارابى، خواجه نصیرالدین طوسى، ابن خلدون و محقق سبزوارى از آن جملهاند. قسم دیگر آن مربوط به دیدگاههاى صاحبنظران دوره جدید است که در این زمینه مىتوان از امام خمینى، شهید مطهرى و... نام برد.
ج) کارشناسان و متخصصان کشور
با توجه به رشد مطالعات بینالمللى در کشور، شاهد تربیت تعداد قابل توجهى کارشناس و متخصص در عرصه روابط بین‌الملل و سیاست خارجى هستیم. این افراد مىتوانند امکان و فرصت مناسبى را براى تولید علم و بومىسازى مطالعات بینالمللى ایجاد کنند. در چند سال گذشته مراکز علمى کشور اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع دکترى روابط بین‌الملل کردهاند که این امر مىتواند اقدام مهمى در جهت تقویت ظرفیتهاى کشور در آموزش و پژوهش مطالعات بینالمللى در کشور محسوب شود. از سوى دیگر کتب و مقالات منتشر شده در کشور در هر دو وجه تدوین و ترجمه مىتواند امکانات و فرصتهاى جدیدى را براى افزایش سطح مطالعات بینالمللى به وجود آورد.
د) دانشگاهها و مراکز علمى کشور
پس از انقلاب بر تعداد دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى کشور در زمینه آموزش و پژوهش در حوزه مطالعات بینالمللى افزوده گشت. در حال حاضر براى مثال: دانشگاههاى تهران، شهیدبهشتى و علامه طباطبایى و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه در این زمینه فعال هستند و از طرفى دانشگاه امام صادقعلیه السلام، دانشگاه مفید، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام و مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى در قالب رشته علوم سیاسى به مباحث و موضوعات روابط بین‌الملل مىپردازند و این وضعیت مىتواند زمینه لازم را براى تأسیس رشته روابط بین‌الملل در مراکز حوزوى به وجود آورد. از سوى دیگر تقویت زمینهها و موارد پژوهش مىتواند گام مهمى در ارتقاى سطح تحقیق و پژوهش در عناوین و موضوعهاى بینالمللى و سیاست خارجى در مراکز پژوهش حوزوى موجود باشد.
7. خلأها و نیازهاى آموزشى و پژوهشى
در حال حاضر به دلیل رشد فزاینده اطلاعات و ارتباطات فرایند وابستگى متقابل، متقارن یا نامتقارن کشورها به یکدیگر بر اهمیت و نقش مطالعات منطقهاى، بینالمللى و جهانى افزوده شده است و در عصر جهانى شدن به صورت مستمر بر اهمیت نظریهها و مطالعات علمى پدیدههاى بینالمللى اضافه مىگردد. در جهان کنونى مدیریت و تنظیم سیاست داخلى بدون توجه به سیاست بینالمللى و جهانى امکانپذیر نیست و دولتها تا حد زیادى از محیط خارج متأثر شدهاند. ترسیم و تدوین سیاستهاى فرهنگى، اقتصادى، تجارى، دفاعى و امنیتى بدون شناخت همه جانبه و منسجم از نیروهاى منطقهاى و جهانى امکانپذیر نیست. در این وضعیت و شرایط است که آموزش و پژوهش در عرصه روابط بینالمللى براى ایران اسلامى اهمیت مضاعف مىیابد و با توجه به ایدههاى جهانى ایران در سیاست خارجى خود، اولویت خاصى پیدا مىکند. در حال حاضر، دریافت و شناخت تغییر و تحول در ارزشها، نیازها و امتیازهاى جامعه از یک سو و فهم واقعبینانه از فرصتها، امکانات و محدودیتهاى سیاست خارجى بدون مطالعه و تحقیق تخصصى از فرایندها و تحولات منطقهاى و بینالمللى میسر نیست، لذا اولویت بخشیدن به آموزش و پژوهش در حوزه روابط بین‌الملل نه تنها مىتواند در مدیریت جامعه مؤثر واقع شود، بلکه قادر است منافع ملى کشور را در ارتباط با سایر کشورها بهتر شناسایى و تأمین کند.
نگاهى به ادبیات نظرى و کاربردى مطالعات بینالمللى در ایران نشان مىدهد که تاکنون نگاه ویژه در این قلمرو صورت نگرفته یا کمتر بوده است و این وضعیت در حوزههاى علمیه تا حد زیادى تشدید مىشود، زیرا اساساً مراکز علمى آموزشى و پژوهشى وابسته به حوزه تا حد زیادى در عرصه علوم سیاسى، اندیشه و سیاست داخلى وارد شدهاند و بخش مطالعات جهان اسلام، روابط و سیاست خارجى و نظام بین‌الملل به صورت حاشیهاى بوده است و نگاه مستقل به آن شکل نگرفته است؛ از این رو موضوعات مربوط به فقه سیاست خارجى و روابط بین‌الملل در قالب یک نظام آموزشى به همراه عناوین دروس و سرفصلهاى آن ایجاد نگردیده است. برخى از طلاب حوزه که وارد رشته روابط بین‌الملل گردیدهاند در خارج از چارچوب نظام آموزشى حوزه آن را مطالعه نمودهاند و به نظر مىرسد تاکنون حوزه، طرح مدون و مشخصى براى آموزش و پژوهش در این قلمرو را نداشته است.
در حال حاضر ایران اسلامى درباره سیاست خارجى و روابط بین‌الملل، همچنین موضوعات بینالمللى و رخدادهاى جارى حیاتى نیازمند پژوهش و تقویت چارچوب مفهومى نظرى، علمى و مطالعات کاربردى است. تبیین دیدگاههاى ایران و اسلام با توجه به فرهنگ دینى و بومى کشور درباره روابط بین‌الملل، ماهیت نظام بین‌الملل و سایر موضوعات بینالمللى ضرورى به نظر مىرسد و باید بخشى از نهضت نرمافزارى و تولید علم به التزامات، امکانات و نظریهپردازى در این قلمرو معطوف گردد.
8 . ترسیم وضعیت مطلوب در زمینه روابط بین‌الملل
براى رشد و توسعه تحقیق، پژوهش و آموزش در عرصه روابط بین‌الملل لازم است خلأها، کاستىها و موانع موجود در فرهنگ آموزش و پژوهش از سطوح اولیه تا عالى رفع یا تقلیل یابد. براى رسیدن به اهداف مورد نظر یعنى تربیت نیروى ماهر، نظریهپرداز و تولید علم براساس فرهنگ دینى و بومى، لازم است نگرش و تلقى موجود از رشته و مطالعات روابط بین‌الملل تغییر یابد و در حد یک نیاز اولیه به آن نگریسته شود، زمینهها، ملزومات و بسترهاى لازم براى تقویت آن فراهم گردد و براى آن سیاستهاى آموزشى و فرهنگى جدیدى وضع شود. در این راستا ساختار آموزش متحول شود و دانشجو از وضعیت کنونى نمرهگرایى، مدرکگرایى، جزوه خوانى و صرف محفوظات رهایى یابد.
وضعیت مطلوب در رشته روابط بین‌الملل، همانند دیگر رشتهها، ناظر به دو مسأله مهم قابل طرح و بررسى است: 1. تبیین و پاسخگویى به مهمترین پرسشها و موضوعات مطرح در این حوزه مطالعاتى؛ 2. ارائه راهکار به منظور حل دشوارىهاى سیاست خارجى دولت اسلامى. بنابراین وضعیت مطلوب روابط بین‌الملل از سویى به رشد، شکوفایى و توانمندى نظرى این رشته متناسب با الزامات و مقتضیات جامعه دینى ارجاع مىکند و از جانب دیگر به کارآمدى و رویکرد حلالمسایلى آن. دشوارى رشته روابط بین‌الملل در جامعه دینى ایران به الزامات خاص جامعه دینى باز مىگردد. از منظر دینى، تاکنون بخش قابل توجهى از مسایل بینالمللى «منافع ملى، اخلاق و دیپلماسى، تعارض واگرایى، همگرایى، ائتلاف، انزوا، امنیت اسلامى و...» پاسخهاى جدى خود را باز نیافته است. در وضعیت مطلوب رشته روابط بین‌الملل از لحاظ نظرى به غناى نسبى خود نایل مىگردد و مهمترین پرسشها و مسایل بینالمللى و سیاست خارجى را از منظر دینى و با رویکرد ناظر به الزامات جامعه دینى تبیین مىکند. از منظر عملى، وضعیت مطلوب در گرو کارآمدى، و تنظیم و مدیریت روابط خارجى به گونهاى است که ظهور جمهورى اسلامى ایران را به عنوان دولت مردمى، مقتدر و همگام با جامعه جهانى و مصالح بشرى تثبیت نماید.10
از سوى دیگر، یک آموزش مطلوب آن است که قدرت ابداع و خلاقیت دانشجو را افزایش دهد و در یک فرایند آموزشى بر میزان بینش و قوه تحلیل و پردازش مطالب توسط دانشجو اضافه گردد. آموزش موجود گرچه برخى از شاخصهاى حداقلى را داراست، اما پاسخگوى یک فرایند آموزشى مطلوب نیست. از طرف دیگر، باید فضاى موجود در جهت مطالعه و کتابخوانى باشد. براى این کار باید دانشجو از فراغت لازم با انگیزههاى کافى براى مطالعه برخوردار باشد. لذا در گزینش دانشجو اوّلاً باید آنها را از میان داوطلبانى انتخاب کرد که علاقه و توان مناسب را براى این رشته داشته باشند؛ ثانیاً فرصت و زمان مناسبى را براى شرکت در کلاسها و مطالعه منابع هر درس دارا باشند. وجه دیگر وضعیت مطلوب مربوط به استاد است که در این زمینه باید فضا و امکانات کافى در اختیار استاد قرار گیرد و نیازهاى علمى و مادى وى مرتفع گردد. استفاده از فرصتهاى مطالعاتى براى استاد و دانشجویان دکترى، ایجاد زمینههاى تعامل با مراکز مطالعاتى بینالمللى داخل و خارج از کشور و ایجاد انگیزههاى لازم مىتواند ما را به وضعیت مطلوب نزدیک سازد.
در موارد تحقیق و پژوهش باید در مرحله اول بهاى لازم به مطالعات بینالمللى داده شود و زمینه جهت تدوین مقاله و کتاب بیش از گذشته فراهم گردد. نشریههاى پژوهشى در جهت تولید علم براساس فرهنگ دینى و بومى به وجود آید و امکان تعامل میان نشریههاى داخلى و خارج از کشور در عرصه مطالعات بینالمللى فراهم شود و تلاش گردد تا از میراث علمى و صاحب نظران به صورت نهادمند استفاده شود. به طور کلى به نظر مىرسد براى تقویت مطالعات بینالمللى در حوزه علمیه و آشنا کردن طلاب علوم دینى با مباحث بینالمللى به منظور دستیابى به تولید علم و نظریهپردازى در این عرصه، باید به موارد زیر توجه نمود.
9. برخى راهکارهاى پیشنهادى
1. تأسیس رشته روابط بین‌الملل در مقطع ارشد و دکترى در مراکز علمى حوزوى؛
2. تهیه سرفصلهاى متناسب با نیازهاى کشور؛
3. ترسیم ساختار آموزشى کارآمد؛
4. شناسایى میراث علمى کشور در زمینه روابط بین‌الملل (منابع)؛
5. شناسایى صاحب نظران و متفکران کشور در این قلمرو؛
6. تهیه موضوعها و عناوینى پژوهشى مورد نیاز از جمله براى رسالهها؛
7. تهیه امکانات و ملزومات مناسب براى افراد علاقهمند و مستعد؛
8. فراهم کردن کتابخانه تخصصى؛
9. انتشار نشریه تخصصى؛
10. شناسایى و جذب اساتید مستعد و باانگیزه؛
11. فراهم نمودن امکانات لازم مادى و معنوى جهت ارتقاى سطح کیفى اساتید؛
12. ایجاد زمینه کارى براى فارغ التحصیلان رشته؛
13. برقرارى ارتباط میان آموزش و پژوهش و نیازهاى کشور؛
14. ایجاد تعامل میان مراکز مطالعات بینالمللى داخل و خارج کشور.
پىنوشتها
1. مقاله حاضر بخشى از پژوهشى است که به سفارش کارگروه علوم سیاسى دفتر جنبش نرمافزارى و توسعه علوم اسلامى انجام شده است.
2. استادیار روابط بین الملل مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام.
3. در این باره مىتوان براى نمونه به کتابهاى زیر اشاره کرد:
E. H. Carr. The Twenty years, crisis; 1919-1939 (London: macmillan 1939);
K. N. waltz, Theory of International Politics (New york: 1979);
Robert, Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the world Political Economy (Princeton: Priceton university Press 1989);
C. Kegley (ed): Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal challenge (New york: 8t. Martin's 1995).
Scott Burchill and Andrew linklater. Theories of International Relations (New York: 8t. Martins Press INC. 1006).
4. در این باره، ر.ک: علیرضا ازغندى، علم سیاست در ایران (تهران: مرکز بازشناسى اسلام و ایران، 1382) ص 21 - 38.
5. امام خمینى، صحیفه نور، ج 12، ص 177.
6. رویدادها (تهران: دبیرخانه مرکزى ائمه جمعه، تابستان 1370) ص 467.
7. على برّى دیزجى و دیگران، روزها و رویدادها (تهران: 1377) ج 3، ص 95 - 294.
8. علیرضا ازغندى، پیشین، ص 105 - 117.
9. سعید تائب، کاستىها و بایستىهاى علوم سیاسى در ایران (گزارش مربوط به گرایش روابط بین‌الملل، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى، 1384).
10. همان.
11. همان.
12. عبدالقیوم سجادى، کاستىها و بایستىهاى علوم سیاسى در ایران (گزارش مربوط به گرایش روابط بین‌الملل، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى، 1384).
مطالعات بینالمللى در قالب یک رشته مستقل و علمى قدمت زیادى برخوردار نیست. رشته روابط بین‌الملل، به مثابه یک حوزه مطالعاتى میان رشتهاى، پس از جنگ جهانى اول در اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفت و متعاقب جنگ جهانى دوم به طور خاص مورد توجه مراکز تحقیقاتى و دانشگاهى بهویژه در آمریکا واقع شد. البته موضوعات این رشته مانند جنگ و صلح، حقوق بین‌الملل، دیپلماسى، اقتصاد بینالمللى و تاریخ کشورها و جهان از قدمت زیادى برخوردار است و این موضوعات عمدتاً به صورت حاشیهاى در رشتههاى تاریخ، علوم سیاسى، حقوق و اقتصاد مطالعه مىشد. آنچه این رشته را از سایر رشتهها متمایز مىسازد، شکلگیرى موضوعهاى بینالمللى در چارچوب مفاهیم نظرى و علمى جدیدى است که خاص نیمه دوم قرن بیستم تاکنون است. در این دوره شاهد تلاشهاى علمى گستردهاى در زمینههاى نظرى، نظریهپردازى و تحقیقات کاربردى در قلمرو روابط بین‌الملل و سیاست خارجى هستیم. از این زمان تلاش شد تا مطالعه روابط خارجى، سیاست خارجى و روابط بینالمللى از حالت توصیفى، خاطره نویسى و روزنامهنگارى خارج شده و مطالعات تخصصى وارد این قلمرو شود و افراد ماهرى جهت تأمین منافع ملى، مدیریت تعارض منافع کشور و سایر مسایل بینالمللى تربیت شوند- یکى از کشورهایى که در مواجهه با وضعیت جدید تلاش کرده تا از دستاوردهاى علمى این رشته استفاده کند ایران است. در این جا به تبیین وضعیت رشته روابط بین‌الملل در ایران مىپردازیم.
1. سابقه مطالعات بینالمللى در ایران
مطالعات مربوط به روابط بین‌الملل، نظام بین‌الملل، تحولات بینالمللى، دیپلماسى و سیاست خارجى در ایران قبل از انقلاب تا حد زیادى به صورت حاشیهاى و در چارچوب مطالعه سیاست به عنوان یک علم قرار داشت. تأسیس دارالفنون در سال 1276، مدرسه علوم سیاسى در سال 1278، مدرسه حقوق در سال 1292، مدرسه حقوق و علوم سیاسى در سال 1306 و دانشگاه تهران در سال 1313 را باید حرکتى در راستاى مطالعه سیاست به روش علمى در ایران دانست که در آن تربیت نیروى انسانى ماهر براى وزارت امور خارجه و ارتقاى سطح علمى دانشجویان و فارغ التحصیلان در حوزههاى تحولات بینالمللى، نظام بین‌الملل، سیاستهاى جهانى، تاریخ جهان، حقوق بین‌الملل و روابط دیپلماتیک مورد توجه بود- تأسیس مرکز مطالعات عالى بینالمللى دانشگاه تهران در سال 1344 را باید گامى دیگر جهت تقویت مطالعات بینالمللى دانست. اما نکته قابل توجه این است که شکلگیرى ادبیات مفهومى، نظرى و کاربردى رشته روابط بین‌الملل در این مقطع به کندى صورت مىگرفت و رشد مطالعات بینالمللى در ایران به شدت تحت تأثیر ادبیات رشته علوم سیاسى و علم سیاست در ایران قرار داشت. از طرفى، نگاه به مطالعات بینالمللى به صورت گذرا و مقطعى و فاقد زمینههاى نظریهپردازى بود و هدف از آن پاسخ دادن به برخى از نیازهاى کاربردى وزارت امور خارجه بود.
2. مطالعات بینالمللى در جمهورى اسلامى ایران
پس از انقلاب اسلامى ایران تلاش شد تا در رشتههاى دانشگاهى و سرفصلهاى آنها بهویژه در رشتههاى علوم انسانى تغییراتى در جهت نیازهاى کشور صورت گیرد. بدین منظور در پانزده خرداد 1359 دانشگاهها براى ایجاد اصلاحاتى تعطیل شد. به دستور امام(ره) در 23 خرداد 1359 ستاد انقلاب فرهنگى3 تشکیل گردید که اصلاحات نظام آموزشى و پژوهشى دانشگاهها را بر عهده داشت. این ستاد که بعدها (در سال 1363) به دستور امام(ره) به «شوراى عالى انقلاب فرهنگى» تغییر نام یافت متولى سیاستگذارى فرهنگى عمومى جامعه مىباشد و «رسالتش تثبیت، تعمیق و گسترش اصول فکرى و ارزشهاى والاى اسلامى و تسرى آن در همه شؤون فرهنگى و اجتماعى و آموزشى کشور مىباشد».4 این شورا وظایف زیر را بر عهده دارد: «تدوین اصول سیاست فرهنگى نظام جمهورى اسلامى و تعیین اهداف و جهت برنامههاى فرهنگى و آموزشى و پژوهشى و علمى؛
- تعیین مراجع براى طرح و تدوین برنامههاى فرهنگى و آموزشى و علمى و تحقیقاتى؛
- تصویب آییننامههاى مهم و اساسى مراکز علمى و فرهنگى، آموزشى و پژوهشى کشور؛
- تصویب ضوابط تأسیس مؤسسهها و مراکز علمى و فرهنگى و تحقیقاتى فرهنگستانها
و دانشگاهها و مراکز آموزش عالى؛
- تهیه طرح و تدوین آییننامهها براى ایجاد زمینههاى لازم جهت بسیج و مشارکت همه جانبه مردم؛
- تدوین ضوابط براى گزینش استادان و معلمان دانشگاهها و مراکز آموزشى؛
- نظارت بر [اجراى] کلیه مصوبات شوراى عالى انقلاب فرهنگى؛
- تأیید نامزدهایى که وزیر فرهنگ و آموزش عالى به عنوان رئیس دانشگاهها و مراکز آموزش عالى به شورا پیشنهاد مىنماید؛
- تدوین ضوابط و اصول کلى و سیاستهاى مربوط به توسعه روابط علمى و فرهنگى با کشورهاى دیگر؛
- نظارت بر امور کتابهاى درسى».5
از جمله تغییراتى که شوراى عالى انقلاب فرهنگى در رشتههاى علوم انسانى انجام داد تغییر در عناوین و سرفصلهاى دروس رشته علوم سیاسى بود و بر این اساس مباحث و موضوعات مربوط به رشته روابط بین‌الملل در ذیل رشته علوم سیاسى قرار گرفت. در رشته علوم سیاسى در مقطع کارشناسى دانشجو موظف گردید تا دروسى مانند اصول روابط بین‌الملل، تاریخ روابط بین‌الملل، دیپلماسى پیامبر، مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم، حقوق بین‌الملل عمومى، حقوق بین‌الملل خصوصى، امپریالیزم و سازمانهاى بینالمللى را بگذارند. به عبارت دیگر، مقطع کارشناسى علوم سیاسى شامل دو دسته از دروس علوم سیاسى و روابط بین‌الملل است که در مقاطع کارشناسى ارشد و دکترى روابط بین‌الملل، دروس تخصصى رشته به صورت جداگانه مطالعه مىشود. از طرفى در مقطع کارشناسى از دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه مىتوان نام برد که از سال 1362 به منظور تربیت نیروى انسانى مورد نیاز این وزارتخانه اقدام به پذیرش دانشجو نمود و از سال 1370 دوره کارشناسى ارشد، دیپلماسى و سازمانهاى بینالمللى را دایر نمود. مطالعات روابط بینالمللى در مقطع کارشناسى ارشد و دکترى مورد توجه دانشگاههایى مانند دانشگاه تهران، تربیت مدرس و دانشگاه شهید بهشتى و دانشگاه علامه طباطبایى بوده است که در این مورد براى مثال دانشگاه تهران در سال 1367 در مقطع ارشد روابط بین‌الملل و در سال 1376 در مقطع دکترى روابط بین‌الملل اقدام به پذیرش دانشجو نمود. علاوه بر دانشگاههاى دولتى باید از دانشگاه آزاد اسلامى یاد کرد که در دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى به تربیت نیروى انسانى در قلمرو روابط بین‌الملل پرداخته است.6
3. عناوین دروس مربوط به رشته روابط بین الملل
الف) رشته علوم سیاسى
با توجه به سرفصلهاى دروس رشته علوم سیاسى، دانشجوى این رشته موظف است برخى از دروس مربوط به رشته روابط بین‌الملل را بگذراند. جدول زیر این دروس را در مقطع کارشناسى علوم سیاسى نشان مىدهد.
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
09 حقوق بین‌الملل اسلامى 2 34 34 02
22 مسائل سیاسى و اقتصادى جهان سوم 3 51 51
23 اصول روابط بین‌الملل (الف و ب) 3 68 68
24 تاریخ روابط بین‌الملل از 1871 تا 1945 3 51 51
25 سازمانهاى بین المللى 2 34 34
29 حقوق بین‌الملل عمومى 4 68 68 02
30 فن دیپلماسى و آداب کنسولى 2 34 34
33 شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم 4 68 68
37 سیاست خارجى قدرتهاى بزرگ 3 51 51
38 مسائل نظامى و استراتژیک معاصر 3 51 51
دروس اختیارى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
46 سیاست و حکومت در شوروى 2 34 34
47 سیاست و حکومت در ایالات متحده آمریکا 2 34 34
48 سیاست و حکومت در خاورمیانه 2 34 34
49 سیاست و حکومت در آسیاى جنوبى 2 34 34
50 سیاست و حکومت در چین 2 34 34
51 سیاست و حکومت در آفریقا 2 34 34
52 سیاست و حکومت در آمریکاى لاتین 2 34 34
53 سیاست و حکومت در اروپاى باخترى 2 34 34
54 خاورمیانه و سیاست بین الملل 2 34 34
55 اقتصاد بین الملل 2 34 34
58 انقلابهاى جهان 4 68 68
34 سیر قدرت دریاها 2 34 34
60 مسایل سیاسى و اقتصادى کشورهاى اروپاى شرقى 3 51 51
61 مسایل سیاسى و اقتصادى و اروپاى غربى 3 51 51
64 اعراب و اسرائیل و مسئله فلسطین 2 34 34
66 جغرافیاى سیاسى (تأکید بر جهان اسلام) 3 51 51
در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى نیز دانشجو موظف گردیده تا بیست واحد دروس اصلى و هشت واحد دروس اختیارى را به همراه چهار واحد رساله پژوهشى بگذراند که دروس اصلى «نظریههاى مختلف در روابط بین‌الملل» و «سمینار مسائل کشورهاى جهان سوم» در کنار سایر دروس اصلى قرار گرفت. و دانشجو مىتوانست از میان چهار گروه زیر، یک گروه درسى را به عنوان حوزه تخصصى خود انتخاب کند. جدول زیر نشان دهنده مربوط بودن دو گروه درسى به رشته روابط بین‌الملل است.
دروس اختصاصى (اختیارى) کارشناسى ارشد علوم سیاسى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
جنبش غیر متعهدها 2 34 34
مسائل سیاسى و اقتصادى نفت در خاورمیانه 2 34 34
روابط متقابل دولتهاى خاورمیانه با توجه به نفوذ قدرتهاى بزرگ 2 34 34
سیر تحولات حکومت در خاورمیانه 2 34 34
تحولات جدید حقوق بین‌الملل عمومى 2 34 34
اسلام و حقوق بین الملل 2 34 34
بررسى تطبیقى سیاست خارجى ایالات متحده آمریکا و شوروى 2 34 34
مسائل استراتژى معاصر 2 34 34
سازمانهاى بین المللى 2 34 34
پیمانها و سازمانهاى منطقهاى 2 34 34
مناطق نفوذ ابرقدرتها (بعد از جنگ جهانى دوم) 2 34 34
حقوق اساسى تطبیقى 2 34 34
در مقطع دکترى علوم سیاسى نیز دروس «روابط شمال - جنوب» و «سمینار مسایل سیاسى روز» در ردیف دروس اصلى (اجبارى) قرار دارد.
دروس مشترک اجبارى دوره دکترى علوم سیاسى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
71003 روابط شمال - جنوب 3 51 51
71004 سمینار مسایل سیاسى روز 3 51 51
ب) رشته روابط بین الملل
مطالعه علمى مسائل روابط بین‌الملل به صورت حوزه مستقل مطالعاتى در ایران دیرهنگام آغاز شد و برنامه درسى، عناوین و سرفصل دروس کارشناسى ارشد روابط بین‌الملل در سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامهریزى وزارت علوم، تحقیقات و فنآورى در تاریخ 25 آذر 1375 به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه، دانشجو موظف گردید 32 واحد دروس اختصاصى شامل شانزده واحد اجبارى، دوازده واحد اختیارى و چهار واحد تدوین رساله را بگذارند.
جدول زیر عناوین درس مقطع کارشناسى ارشد روابط بین‌الملل را نشان مىدهد.
دروس اختصاصى (اجبارى)
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
01 تئورىهاى روابط بین الملل 3 51 51
02 روش و پژوهش در روابط بین الملل 2 34 34
04 سیاست بین الملل 3 51 51
06 سازمانهاى بین المللى 3 51 51
07 مطالعات منطقهاى 2 34 34
08 انقلاب اسلامى و بازتاب آن بر روابط بین الملل 3 51 51
الف) فهرست دروس اختیارى
گرایش حقوق بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
09 حل و فصل مسالمتآمیز دعاوى 2 34 34
10 حقوق بین‌الملل توسعه 2 34 34
11 حقوق بازرگانى بین المللى 2 34 34
12 حقوق دیپلماتیک و کنسولى 2 34 34
13 حقوق ملتها 2 34 34
14 اسلام و حقوق بین الملل 2 34 34
15 حقوق معاهدات 2 34 34
16 حقوق دریاها 2 34 34
17 حقوق جنگ و بیطرفى 2 34 34
18 حقوق فضا و هوا 2 34 34
19 تحول جامعه بین‌الملل و حقوق بین الملل
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
ب) فهرست دروس اختیارى
گرایش سیاست بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
19 مطالعه تطبیقى نظامهاى سیاسى بینالمللى 2 34 34
20 استراتژى نظامى ابرقدرتها و قدرتهاى بزرگ 2 34 34
21 سیاست خارجى آمریکا 2 34 34
22 سیاست خارجى شوروى 2 34 34
23 سمینار جهان سوم در سیاست بین الملل 2 34 34
24 سمینار روابط خارجى ایران 2 34 34
25 سیاست خارجى تطبیقى 2 34 34
26 نقش ایدئولوژى در سیاست بین المللى 2 34 34
27 مدیریت بحرانهاى بین المللى
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
ج) فهرست دروس اختیارى
گرایش اقتصاد بین الملل
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
28 شرکتهاى چندملیتى و اقتصاد بین الملل 2 34 34
29 انرژى و سیاست جهان 2 34 34
30 نظام نوین اقتصادى 2 34 34
31 بررسى تطبیقى نظامهاى اقتصادى 2 34 34
32 روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (الف)
2 34 34
33 روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (ب)
2 34 34
34 مسائل پولى و بانکى بین المللى 2 34 34
35 تئورىهاى توسعه نیافتگى اقتصادى 2 34 34
05 اقتصاد بین الملل
درس آزاد 1 و 2 2 34 34
د) فهرست دروس اختیارى
گرایش سازمانهاى بین المللى
کد
درس نام درس تعداد
واحد ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
36 سازمانهاى اقتصادى و پولى بینالمللى 2 34 34
37 سازمانهاى حقوقى و قضایى بینالمللى 2 34 34
38 سازمانهاى سیاست و امنیتى بینالمللى 2 34 34
39 سازمانهاى اجتماعى و فرهنگى بینالمللى 2 34 34
40 نقش ایران در سازمانهاى بینالمللى
درس آزاد 1 و 2
2 34 34
جدول عناوین دروس دکترى روابط بین‌الملل به صورت زیر مىباشد:
1. دروس تخصصى: گروه درسى روابط سیاسى بینالمللى (سیاست و امنیت بین‌الملل)
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. نقش قدرت در سیاست بین الملل 2 34 34
2. مسائل امنیتى جهان معاصر (با تأکید بر دوران بعد از جنگ سرد) 2 34 34
3. همگرایى و واگرایى در روابط بین الملل 2 34 34
4. جهان سوم و سیاست بین الملل 2 34 34
5. تصمیمگیرى و پژوهش عملیاتى در سیاست خارجى 2 34 34
6. مذاکرات دیپلماتیک 2 34 34
7. سیاست خارجى تطبیقى 2 34 34
8. سیاست خارجى ایران در تئورى و عمل (تجزیه وتحلیل اهداف، منافع و استراتژى) 2 34 34
9. مدیریت بحران و مناقشات بین المللى 2 34 34
10. جهان اسلام در سیاست بین الملل 2 34 34
11. مطالعه تطبیقى نظامهاى سیاسى بین المللى 2 34 34
رساله 22
دروس عمومى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. نقد و ارزیابى تئورىهاى روابط بین الملل 2 34 34
2. ابزار نوین تجزیه و تحلیل در روابط بین الملل 2 34 34
3. روش شناخت در روابط بین الملل 2 34 34
4. مسائل جارى بینالمللى و مناطق بحرانى 2 34 34
5. تحول مفاهیم در روابط بین الملل 2 34 34
6. کامپیوتر و اطلاع رسانى 2 51 17 34
7. متون تخصصى زبان خارجه 2 34 34 -
2. دروس تخصصى: گروه درسى حقوق و سازمانهاى بین المللى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. اصول حقوقى ناظر بر روابط بین الملل 2 34 34
2. حقوق بین‌الملل و نظم نوین جهانى 2 34 34
3. حقوق بین‌الملل توسعه و محیط زیست 2 34 34
4. حقوق جنگ و بیطرفى 2 34 34
5. سازمان ملل متحد و امنیت جهانى 2 34 34
6. حل اختلافات بین المللى 2 34 34
7. حقوق بشر و روابط بین الملل 2 34 34
8. حقوق بین‌الملل دریاها 2 34 34
9. سازمانهاى تخصصى منطقهاى و بین المللى 2 34 34
10. مسؤولیت بین المللى 2 34 34
11. جهان سوم و حقوق بین الملل 2 34 34
3. دروس تخصصى: گروه درسى روابط فرهنگى و اقتصادى بینالمللى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. اقتصاد سیاسى بین الملل 2 34 34
2. روابط اقتصادى و تجارت شمال و جنوب 2 34 34
3. تجارت اسلحه و امنیت بین الملل 2 34 34
4. مسائل بینالمللى نفت - انرژى و کشورهاى در حال توسعه 2 34 34
5. منابع بینالمللى، توسعه و مبادلات جهانى 2 34 34
6. مسائل پولى و بانکى بین المللى 2 34 34
7. بررسى تطبیقى نظامهاى اقتصادى 2 34 34
8. روابط فرهنگى، ارتباطات و مبادلات بین المللى 2 34 34
9. تکنولوژى و روابط بین‌الملل (با تأکید بر مشکلات جهان سوم) 2 34 34
10. مسائل عمده اقتصادى معاصر 2 34 34
4. مطالعات منطقهاى
عنوان درس تعداد
ساعت ملاحظات
جمع نظرى عملى
1. ایران و کشورهاى همسایه 2 34 34
2. ایران و کشورهاى منطقه خاورمیانه عربى 2 34 34
3. ایران و منطقه خلیج فارس 2 34 34
4. ایران و کشورهاى منطقه آسیا (شبه قاره و آسیاى جنوب شرقى) 2 34 34
5. ایران و کشورهاى منطقه امریکا 2 34 34
6. ایران و کشورهاى منطقه اروپا 2 34 34
7. ایران و کشورهاى آسیاى میانه و سایر جمهورىهاى مستقل مشترک المنافع 2 34 34
8. ایران و کشورهاى منطقه افریقا 2 34 34
ج) رشته مطالعات منطقهاى
با توجه به اهمیت روزافزون مطالعات بینالمللى، تحولات جهانى، انقلاب ارتباطات و اطلاعات، جهانى شدن و همچنین اهمیت تخصصى شدن حوزههاى مطالعاتى و شکلگیرى رشته مطالعات منطقهاى، مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس کارشناسى ارشد مطالعات منطقهاى در تاریخ ششم خرداد 1380 به تصویب شوراى عالى برنامهریزى وزارت علوم، تحقیقات و فن آورى رسید. بر اساس برنامه مذکور، این حوزه مطالعاتى در سیزده گرایش تنظیم گردید. جداول زیر دروس پیشنیاز و دروس پایه را نشان مىدهد:
الف) دروس پیش نیاز مطالعات منطقهاى
تعداد واحدها: 8 واحد
کد
درس نام درس تعداد
ساعت پیشنیاز یا زمان ارائه درس
جمع نظرى عملى
001 روش پژوهش در روابط بین الملل 2 32 32 -
002 کارورزى 2 48 16 32
003 زبان تخصصى 4 96 32 64
ب) دروس پایه مطالعات منطقهاى
تعداد واحدها: 10 واحد
کد
درس نام درس تعداد
ساعت پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
جمع نظرى عملى
11 سیاست بین الملل 2 32 32 -
12 تحولات نظرى در روابط بین‌الملل، جهانى شدن و منطقهگرایى
2 32 32 -
13 سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران 2 32 32 -
14 اقتصاد سیاسى بین الملل 2 32 32 -
15 نظام امنیت بینالمللى و منطقهاى 2 32 32 -
گرایشهاى سیزده گانه رشته مطالعات منطقهاى عبارتند از:
1. مطالعات ایران
2. مطالعات منطقهاى خلیج فارس
3. مطالعات منطقهاى دریاى خزر
4. مطالعات منطقهاى خاورمیانه و شمال آفریقا
5. مطالعات منطقهاى آسیاى مرکزى و قفقاز
6. مطالعات منطقهاى آسیاى جنوبى
7. مطالعات منطقهاى آسیاى جنوب شرقى
8. مطالعات منطقهاى آسیاى شرقى
9. مطالعات منطقهاى اوراسیا
10. مطالعات منطقهاى اروپا
11. مطالعات منطقهاى آمریکاى شمالى
12. مطالعات منطقهاى آمریکاى مرکزى و جنوبى
13. مطالعات منطقهاى آفریقا
عناوین دروس بیان شده و عناوین دروس رشته دیپلماسى و سازمانهاى بینالمللى و سرفصلهاى آنها تا حدى مىتواند زمینههاى لازم را براى دستیابى به اهداف مورد نظر فراهم سازد؛ امّا با توجه به پیشرفت علوم، فن آورى و دانش بشرى، لازم است در عناوین دروس و سرفصلهاى آنها، به صورت مستمر تغییراتى ایجاد شود تا دانشجو ضمن آشنا شدن با مفاهیم، رهیافتها و نظریههاى گذشته، از دستاوردهاى علمى جدید بشرى نیز بهرهمند گردد و علوم و دانستههاى خود را با توجه به شرایط و الزامات محیطى کاربردى سازد. این نیاز اساسى در نظام آموزشى کشور کمتر برآورده مىشود؛ عناوین دروس و سرفصلهاى آن براى مدت زیادى ثابت باقى مىماند و تغییرات ایجاد شده توسط اساتید هم نتوانسته است خلأ موجود را رفع سازد و گاهى به دلیل تنوعات بیش از حد عناوین یا سرفصلهاى تدریس شده، مطالب اصلى در حاشیه قرار گرفته و دانشجو از دانش و بینش علمى لازم برخوردار نمىگردد و از آنجا که فرهنگ کتاب خوانى به ویژه منابع اصلى هر درس کمتر حاکم است عملاً فعالیت دانشجو به موارد مطرح شده محدود مىگردد.
فرصتها و امکانات
با توجه به مطالب فوق، نگاهى مختصر به سابقه مطالعات روابط بینالمللى در ایران قبل از انقلاب و پس از آن، نشان مىدهد که این حوزه مطالعاتى با کاستىها، نارسایىها و در عین حال فرصتها و امکاناتى مواجه بوده است که آنها را مىتوان به صورت زیر بررسى کرد:
1. وضعیت آموزش
یک ساختار آموزشى کارآمد باید از توان و قابلیتهاى بالایى برخوردار باشد.
براى تحلیل وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در مراکز علمى کشور باید سیستم آموزش عالى کشور مورد ارزیابى قرار بگیرد. هر سیستم آموزشى از چند بخش مجزا ولى به هم پیوسته تشکیل شده است. این اجزا عبارتند از نیروى انسانى، سیاستهاى آموزشى، لوازم آموزشى و محیط آموزشى. در زمینه آموزش روابط بین‌الملل دانشگاههاى موجود کشور، در هر چهار بخش، داراى کاستىهاى فراوانى هستند. در بخش نیروى انسانى که از سه قسمت، استاد، دانشجو و کارکنان ادارى آموزشى تشکیل مىشود، درک درستى از نقش و جایگاه آنها در سیستم آموزشى، نه توسط خود افراد و نه توسط سیستم آموزش عالى وجود ندارد.7
در زمینه وضعیت آموزش مىتوان برخى از موارد زیر را بررسى کرد:
الف) مقررات آموزشى
مقررات آموزشى کارآمد متناسب با سطوح کارشناسى، کارشناسى ارشد و دکترى مىتواند نقش مؤثرى را در ارتقاى سطح کیفى آموزشى ایفا کند. مقررات آموزشى مناسب نیز نیازمند تضمینات لازم در اجراست. به نظر مىرسد در یک نظام آموزشى باید توجه ویژهاى به قدرت تحلیل و مطالعات مکمل و جانبى داده شود، در حالى که وضعیت موجود به دلایل متعدد فرهنگ آموزشى و ضعف سیستم کنترلى به مطالب اندکى محدود مىشود و یا برخى از جوانب مقررات موجود اجرا نمىشود یا به تساهل اجرا مىشود. از سوى دیگر، در حالى که مقررات آموزشى در مقطع کارشناسى تا حدى جبریت خاص خود را دارد در مقاطع ارشد و دکترى از میزان جبریت آن کاسته مىشود و این امر ضمن اینکه محاسن و مزایاى متعددى را به همراه دارد، اما در شرایط کنونى که دانشجو با مسایل متعدد شغلى و امور زندگى مواجه است، آسیبها و زیانهایى را نیز دارد.
ب) وضعیت دانشجو
یکى از محورهاى اصلى آموزشى، مخاطب آن یعنى دانشجو است. اساساً ورود یک فرد به دانشگاه کمتر بر اساس انگیزهها و علایقش صورت مىگیرد و براى وى پذیرفته شدن در دانشگاه تقدم دارد. گاهى نیز داوطلب در گزینههاى دوم به بعد پذیرفته مىشود که این وضعیت با توجه به شرایط فرد و فرهنگ جامعه، تا حدى در بروز استعدادها و خلاقیتهاى ذهنى دانشجو تأثیر منفى دارد. از سوى دیگر، پذیرش دانشجو در کنکور سراسرى براساس اطلاعات و محفوظات داوطلب صورت مىگیرد و فردى که وارد دانشگاه مىشود از قدرت ذهنى لازم براى تحلیل مطلب، پردازش اطلاعات و ارایه ایدههاى جدید برخوردار نیست. و این مسأله در همه رشتهها از جمله رشته روابط بین‌الملل مىتواند باعث تقلیل سطح علمى دانشجو گردد. از جانب دیگر، از آنجا که پذیرش دانشجو براساس یک برنامه معین و نیازهاى مشخص صورت نمىگیرد غالب دانشجویان رشته روابط بین‌الملل از آینده شغلى خود نگران هستند. برخى از داوطلبان این رشته براى کار در وزارت امور خارجه وارد این قلمرو مىشوند، در حالى پذیرش در وزارت امور خارجه بر اساس شرایط و ویژگىهاى خاص و غالباً از میان فارغ التحصیلان دانشکده وزارت امور خارجه انجام مىگیرد. در مورد انجام کار در وزارت کشور، وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، مجلس، سازمان صدا و سیما و غیره هم تضمینات لازم وجود ندارد و غالباً یک دانشجو در زمان تحصیل و گاهى پس از آن از زمینه کارى، تحقیقاتى و آینده خود اطلاع لازم را ندارد. این امر باعث کاهش انگیزههاى لازم در فراگیرى مطالب درسى، مطالعه منابع جانبى و تقویت بنیههاى علمى دانشجو مىگردد.
ج) وضعیت اساتید
در دوره پس از انقلاب تلاش شد تا از طریق تقویت و توسعه دورههاى کارشناسى ارشد و دکترى، نیروهاى مستعد براى تدریس در رشته روابط بین‌الملل تربیت شوند. در این زمینه موفقیتهایى نیز به دست آمد، اما همچنان فرصتها و امکانات لازم جهت توسعه و رشد علمى اساتید در حد نیاز فراهم نگردیده است. براى رسیدن به شرایط مناسب و تربیت کادر هیأت علمى مورد نیاز باید فضا و محیط آموزشى و پژوهشى مناسب به وجود آید، امکانات لازم در اختیار اساتید قرار گیرد و آنها از توانایىهایى مادى و معنوى لازم برخوردار گردند. این امر نیازمند برنامه مشخصى در سطوح آموزشى، پژوهشى، خدماتى و اطلاعاتى است تا اساتید از قابلیتها و تکنیکهاى لازم در امر آموزش و پژوهش برخوردار گشته و توان خود را در تولید علم و نظریهپردازى به کار گیرند.
اگرچه درصد قابل توجهى از اساتید رشته روابط بین‌الملل در سیستمهاى دانشگاهى کشورهاى پیشرفته آموزش دیدهاند، امّا سیستم آموزش عالى کشور، به دلایل مختلف، استاد را در جهت تداوم بخشیدن به ادامه مطالعات و تحقیقات ناامید مىکند و اساتید بعد از مدت کوتاهى تبدیل به مدرس مىشوند و از یافتههاى جدید علمى و نقدهاى جدید نظریات بىاطلاع هستند. این امر امکان نوآورى را در سیستم آموزش عالى به شدت کاهش مىدهد. نکته دیگر در مورد اساتید، به ویژه آنهایى که در سیستم آموزش عالى ایران تحصیل کردهاند، این است که شیوه تدریس آنها بیشتر منطبق با شیوه آموزش دبیرستانى مىباشد. غالباً فضاى لازم را براى تبادل نظر در میان دانشجویان فراهم نمىآورند. ندانستن یک زبان معتبر و علمى یکى دیگر از نقاط ضعف درصد قابل توجهى از اساتید مىباشد که آنها را از دسترسى به منابع خارجى محروم مىکند. مشکلات اقتصادى و غیره مانعى جدى از تخصیص وقت بیشتر جهت مطالعه، پژوهش و شرکت در سمینار و کنفرانسهاى بینالمللى شده است و بنابراین پس از مدتى غالب اساتید ما به مدرسان تبدیل شدهاند. فقدان رقابت علمى بین اساتید یکى دیگر از مشکلاتى است که ارتقاى کیفى اساتید را باعث شده است.8
2. وضعیت پژوهش
مىتوان گفت در اکثر مراکز دانشگاهى کشور فرهنگ مناسب و لازم مطالعه، پژوهش و تحقیق کمتر وجود دارد. مدرکگرایى و گذراندن دوره آموزشى هدف اولیه است؛ لذا دانشجو در مطالعه حجم بالا یا متوسط منابع لازم در یک درس رغبتى از خود نشان نمىدهد و این امر باعث مىشود تا براى یک درس سه واحدى به جزوه درسى کلاسى استاد بسنده شود و یا حداقل یک کتاب کم حجم مطالعه شود.
سعید تائب در این باره مهمترین ضعفهاى پژوهش را ناشى از موارد زیر مىداند:
1. عدم باور به اهمیت پژوهش در دروس مختلف و در سطوح پایینى رشته روابط بین‌الملل؛
2. عدم ارتباط بین نهادهاى پژوهشى و آموزشى با نهادهاى تصمیم سازى و اجراى تصمیمات در حوزه سیاست خارجى؛
3. عدم دسترسى اساتید و دانشجویان رشته به آخرین تحولات، تحلیلها و پژوهشهاى روابط بین‌الملل در سطح جهانى؛
4. بودجه بسیار بسیار اندک در این زمینه؛
5. حاکمیت مدیران در این بخش که توان و درک پژوهش را ندارند و فاقد تجربه انجام پژوهشهاى بینالمللى و شرکت در کنفرانسهاى بینالمللى هستند؛
6. سلطه تفکرات و نقطه نظریات سیاسى (جناحى و حکومتى) در سیاستگذارىها، انتخاب موضوعات پژوهشى، انتخاب پژوهشگر در مؤسسات پژوهشى و دانشگاهى کشور؛
7. اندک بودن ارتباط علمى با مؤسسات دیگر کشورها؛
8. ناتوانى و عدم علاقه در شرکت کردن در کنفرانسهاى بینالمللى توسط پژوهشگران؛
9. اعتبار اندک تألیفات در مقابل ترجمه و سرقت علمى؛
10. عدم تسلط پژوهشگران به یکى از زبانهاى مهم جهان.9
شاید بتوان وضعیت فوق را ناشى از عوامل زیر دانست:
الف) نهادینه نشدن مطالعات بینالمللى در کشور
در ایران اسلامى على رغم اینکه فضاى آموزشى و پژوهشى براى رشته روابط بین‌الملل و مطالعات بینالمللى ایجاد شده است، اما تاکنون اهمیت، نقش و کارکردهاى رشته روابط بین‌الملل به طور مناسبى مشخص نگردیده است. این امر تا حدى ناشى از اولویت سیاست داخلى و مباحث علم سیاست، جامعهشناسى و اندیشه سیاسى در ایران است، زیرا نظام جمهورى اسلامى ایران بیش از هر چیزى پس از انقلاب به نهادسازى، مفهوم سازى و موضوعهاى نظرى اندیشه سیاسى در جامعه ایران نیاز داشت و مطالعات مربوط به سیاست خارجى و روابط بین‌الملل در اولویت بعدى بود. اما با گذشت زمان روشن گردید که مدیریت سیاسى کشور در ارتباط با مدیریت روابط و سیاست خارجى و تعامل با مناطق مختلف جهان است و انجام آن در گروِ دریافت شناخت واقع بینانه از تحولات جهان و تربیت نیروهاى متخصص و ماهر در قلمرو مطالعات سیاست خارجى و بینالمللى است. در این زمینه تلاشهایى صورت گرفته است، اما همچنان فضا و فرهنگ لازم براى بها دادن به رشته روابط بین‌الملل و به تبع آن برنامهریزى و استفاده مطلوب از محصولات آن ایجاد نشده است.
ب) شرایط، امکانات و الزامات
تقویت تحقیق و پژوهش در موضوعهاى بینالمللى مستلزم فراهم شدن شرایط و امکانات لازم است. از آنجا که رشته روابط بین‌الملل در خصوص جهان خارج و مراکز علمى بینالمللى است، عمدتاً دادهها و اطلاعات آن مىتواند در یک تعامل سازنده با جهان خارج تأمین شود. در دسترس بودن کتب روابط بینالمللى به زبان اصلى، ارتباط مستمر و نهادینه شده با مراکز مطالعاتى بینالمللى و کسب آخرین دستاوردهاى علمى، نظرى و اطلاعاتى رشته، مىتواند گام مهمى در ارتقا بخشیدن به مطالعه و تحقیق در کشور محسوب شود و به نوآورى، خلاقیت و نهضت نرمافزارى در راستاى نیازهاى کشور و بومىسازى مطالعات روابط بینالمللى کمک کند.
نگاهى اجمالى به وضعیت امکانات مطالعه و تحقیق در کشور نشان مىدهد که عملاً بستر لازم براى پیشرفت مطالعاتى این رشته کمتر فراهم شده است. امکانات موجود در برخى از مراکز علمى، پژوهشى کشور نیز فضاى لازم را براى پژوهش ایجاد نکرده است.
ج) کتب و نشریات
رشته روابط بین‌الملل قدمت زیادى ندارد و منابع آن عمدتاً به زبان انگلیسى است و صاحب نظران این رشته تا حد زیادى امریکایى و اروپایى هستند. در ایران میزان کتب و مجلاتى که به صورت تخصصى به این قلمرو مىپردازند کفایت لازم را براى ایجاد زمینههاى پژوهش و نوآورى فراهم نمىسازد. کتب صاحب نظران داخلى نیز کفایت نمىکند و از طرفى، ترجمه منابع یا میزان دسترسى به کتب خارجى نیز خلأ موجود را رفع نمىسازد.
د) پایاننامهها
تدوین رسالههاى دانشجویى مىتواند زمینهساز افزایش روحیه تحقیق و تتبع در کشور و سرآغاز ایجاد خلاقیت و نوآورى در میان دانشجویان این رشته باشد؛ امّا به نظر مىرسد باید سیاست مشخصى در خصوص کاربردى ساختن پایاننامهها و نگرش انباشتى به آنها در پیش گرفته شود. 6. ظرفیتهاى موجود در فرهنگ بومى و دینى
مطالعات رشته روابط بین‌الملل و سیاست خارجى در ایران از ظرفیتها و قابلیتهاى مناسبى براى رشد و توسعه برخوردار است که قبل از هر چیز باید این امکانات و فرصتها شناسایى شود و در راستاى فضاسازى مطلوب به کار گرفته شود. به نظر مىرسد ظرفیتها و استعدادهاى موجود را مىتوان به صورت زیر بررسى کرد:
الف) موضوع رشته روابط بین‌الملل
در رشته روابط بین‌الملل قبل از هر چیز مطالعات صلح و جنگ اهمیت دارد. این مسأله که صلح چیست؟ چگونه مىتوان به صلحى عادلانه و انسانى دست یافت، فرصتها و زمینههاى برقرارى صلح و آرامش در جهان کدامند؟ از سوى دیگر، زمینهها و عوامل بروز جنگ میان ملتها چیست؟ چگونه مىتوان مانع بروز جنگ شد یا آن را کنترل کرد؟ تمایز میان جنگهاى دفاعى و تهاجمى کدام است؟ از مسائلى است که در متون و ادبیات اسلامى درباره آن بحث شده است و ابواب جهاد و برقرارى صلح مىتواند در تبیین جوانب مختلف آن و نظریهپردازى درباره آن کمک نماید. فراتر از آن، مطالعه و بررسى درباره ماهیت انسان، ماهیت جهان و روابط میان ملتها در میراث علمى گذشته و حال مورد توجه و علاقه قرار گرفته و مىتواند دادهها و اطلاعات مفیدى را در مطالعات بینالمللى در اختیار محقق قرار دهد. در این راستا، نگاهى به آموزههاى اسلام به عنوان دینى جهان شمول، دعوت به همزیستى مسالمتآمیز، اخلاق، ارزشها، عدالت و تألیف قلوب نشان مىدهد که عناوین و موضوعات مورد بحث در رشته و مطالعات بینالمللى مورد توجه دین اسلام بوده و هدف اسلام دستیابى به نظام جهانى عارى از جنگهاى ظالمانه و ایجاد فرصتهاى برابر براى همه کشورهاست.
ب) میراث علمى کشور
منابع و مکتوبات موجود در خصوص روابط بینالمللى کشور که متفکران و صاحبنظران جامعه نوشتهاند بخش قابل توجهى از امکانات و فرصتهاى لازم را جهت تقویت و توسعه رشته روابط بین‌الملل فراهم مىسازد. بخشى از ادبیات موجود مربوط به آرا و اندیشههاى متفکران گذشته است که استخراج و روزآمد کردن آنها مىتواند افقى جدید را در مطالعات بینالمللى ایجاد کند؛ آثار فارابى، خواجه نصیرالدین طوسى، ابن خلدون و محقق سبزوارى از آن جملهاند. قسم دیگر آن مربوط به دیدگاههاى صاحبنظران دوره جدید است که در این زمینه مىتوان از امام خمینى، شهید مطهرى و... نام برد.
ج) کارشناسان و متخصصان کشور
با توجه به رشد مطالعات بینالمللى در کشور، شاهد تربیت تعداد قابل توجهى کارشناس و متخصص در عرصه روابط بین‌الملل و سیاست خارجى هستیم. این افراد مىتوانند امکان و فرصت مناسبى را براى تولید علم و بومىسازى مطالعات بینالمللى ایجاد کنند. در چند سال گذشته مراکز علمى کشور اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع دکترى روابط بین‌الملل کردهاند که این امر مىتواند اقدام مهمى در جهت تقویت ظرفیتهاى کشور در آموزش و پژوهش مطالعات بینالمللى در کشور محسوب شود. از سوى دیگر کتب و مقالات منتشر شده در کشور در هر دو وجه تدوین و ترجمه مىتواند امکانات و فرصتهاى جدیدى را براى افزایش سطح مطالعات بینالمللى به وجود آورد.
د) دانشگاهها و مراکز علمى کشور
پس از انقلاب بر تعداد دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى کشور در زمینه آموزش و پژوهش در حوزه مطالعات بینالمللى افزوده گشت. در حال حاضر براى مثال: دانشگاههاى تهران، شهیدبهشتى و علامه طباطبایى و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه در این زمینه فعال هستند و از طرفى دانشگاه امام صادقعلیه السلام، دانشگاه مفید، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام و مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى در قالب رشته علوم سیاسى به مباحث و موضوعات روابط بین‌الملل مىپردازند و این وضعیت مىتواند زمینه لازم را براى تأسیس رشته روابط بین‌الملل در مراکز حوزوى به وجود آورد. از سوى دیگر تقویت زمینهها و موارد پژوهش مىتواند گام مهمى در ارتقاى سطح تحقیق و پژوهش در عناوین و موضوعهاى بینالمللى و سیاست خارجى در مراکز پژوهش حوزوى موجود باشد.
7. خلأها و نیازهاى آموزشى و پژوهشى
در حال حاضر به دلیل رشد فزاینده اطلاعات و ارتباطات فرایند وابستگى متقابل، متقارن یا نامتقارن کشورها به یکدیگر بر اهمیت و نقش مطالعات منطقهاى، بینالمللى و جهانى افزوده شده است و در عصر جهانى شدن به صورت مستمر بر اهمیت نظریهها و مطالعات علمى پدیدههاى بینالمللى اضافه مىگردد. در جهان کنونى مدیریت و تنظیم سیاست داخلى بدون توجه به سیاست بینالمللى و جهانى امکانپذیر نیست و دولتها تا حد زیادى از محیط خارج متأثر شدهاند. ترسیم و تدوین سیاستهاى فرهنگى، اقتصادى، تجارى، دفاعى و امنیتى بدون شناخت همه جانبه و منسجم از نیروهاى منطقهاى و جهانى امکانپذیر نیست. در این وضعیت و شرایط است که آموزش و پژوهش در عرصه روابط بینالمللى براى ایران اسلامى اهمیت مضاعف مىیابد و با توجه به ایدههاى جهانى ایران در سیاست خارجى خود، اولویت خاصى پیدا مىکند. در حال حاضر، دریافت و شناخت تغییر و تحول در ارزشها، نیازها و امتیازهاى جامعه از یک سو و فهم واقعبینانه از فرصتها، امکانات و محدودیتهاى سیاست خارجى بدون مطالعه و تحقیق تخصصى از فرایندها و تحولات منطقهاى و بینالمللى میسر نیست، لذا اولویت بخشیدن به آموزش و پژوهش در حوزه روابط بین‌الملل نه تنها مىتواند در مدیریت جامعه مؤثر واقع شود، بلکه قادر است منافع ملى کشور را در ارتباط با سایر کشورها بهتر شناسایى و تأمین کند.
نگاهى به ادبیات نظرى و کاربردى مطالعات بینالمللى در ایران نشان مىدهد که تاکنون نگاه ویژه در این قلمرو صورت نگرفته یا کمتر بوده است و این وضعیت در حوزههاى علمیه تا حد زیادى تشدید مىشود، زیرا اساساً مراکز علمى آموزشى و پژوهشى وابسته به حوزه تا حد زیادى در عرصه علوم سیاسى، اندیشه و سیاست داخلى وارد شدهاند و بخش مطالعات جهان اسلام، روابط و سیاست خارجى و نظام بین‌الملل به صورت حاشیهاى بوده است و نگاه مستقل به آن شکل نگرفته است؛ از این رو موضوعات مربوط به فقه سیاست خارجى و روابط بین‌الملل در قالب یک نظام آموزشى به همراه عناوین دروس و سرفصلهاى آن ایجاد نگردیده است. برخى از طلاب حوزه که وارد رشته روابط بین‌الملل گردیدهاند در خارج از چارچوب نظام آموزشى حوزه آن را مطالعه نمودهاند و به نظر مىرسد تاکنون حوزه، طرح مدون و مشخصى براى آموزش و پژوهش در این قلمرو را نداشته است.
در حال حاضر ایران اسلامى درباره سیاست خارجى و روابط بین‌الملل، همچنین موضوعات بینالمللى و رخدادهاى جارى حیاتى نیازمند پژوهش و تقویت چارچوب مفهومى نظرى، علمى و مطالعات کاربردى است. تبیین دیدگاههاى ایران و اسلام با توجه به فرهنگ دینى و بومى کشور درباره روابط بین‌الملل، ماهیت نظام بین‌الملل و سایر موضوعات بینالمللى ضرورى به نظر مىرسد و باید بخشى از نهضت نرمافزارى و تولید علم به التزامات، امکانات و نظریهپردازى در این قلمرو معطوف گردد.
8 . ترسیم وضعیت مطلوب در زمینه روابط بین‌الملل
براى رشد و توسعه تحقیق، پژوهش و آموزش در عرصه روابط بین‌الملل لازم است خلأها، کاستىها و موانع موجود در فرهنگ آموزش و پژوهش از سطوح اولیه تا عالى رفع یا تقلیل یابد. براى رسیدن به اهداف مورد نظر یعنى تربیت نیروى ماهر، نظریهپرداز و تولید علم براساس فرهنگ دینى و بومى، لازم است نگرش و تلقى موجود از رشته و مطالعات روابط بین‌الملل تغییر یابد و در حد یک نیاز اولیه به آن نگریسته شود، زمینهها، ملزومات و بسترهاى لازم براى تقویت آن فراهم گردد و براى آن سیاستهاى آموزشى و فرهنگى جدیدى وضع شود. در این راستا ساختار آموزش متحول شود و دانشجو از وضعیت کنونى نمرهگرایى، مدرکگرایى، جزوه خوانى و صرف محفوظات رهایى یابد.
وضعیت مطلوب در رشته روابط بین‌الملل، همانند دیگر رشتهها، ناظر به دو مسأله مهم قابل طرح و بررسى است: 1. تبیین و پاسخگویى به مهمترین پرسشها و موضوعات مطرح در این حوزه مطالعاتى؛ 2. ارائه راهکار به منظور حل دشوارىهاى سیاست خارجى دولت اسلامى. بنابراین وضعیت مطلوب روابط بین‌الملل از سویى به رشد، شکوفایى و توانمندى نظرى این رشته متناسب با الزامات و مقتضیات جامعه دینى ارجاع مىکند و از جانب دیگر به کارآمدى و رویکرد حلالمسایلى آن. دشوارى رشته روابط بین‌الملل در جامعه دینى ایران به الزامات خاص جامعه دینى باز مىگردد. از منظر دینى، تاکنون بخش قابل توجهى از مسایل بینالمللى «منافع ملى، اخلاق و دیپلماسى، تعارض واگرایى، همگرایى، ائتلاف، انزوا، امنیت اسلامى و...» پاسخهاى جدى خود را باز نیافته است. در وضعیت مطلوب رشته روابط بین‌الملل از لحاظ نظرى به غناى نسبى خود نایل مىگردد و مهمترین پرسشها و مسایل بینالمللى و سیاست خارجى را از منظر دینى و با رویکرد ناظر به الزامات جامعه دینى تبیین مىکند. از منظر عملى، وضعیت مطلوب در گرو کارآمدى، و تنظیم و مدیریت روابط خارجى به گونهاى است که ظهور جمهورى اسلامى ایران را به عنوان دولت مردمى، مقتدر و همگام با جامعه جهانى و مصالح بشرى تثبیت نماید.10
از سوى دیگر، یک آموزش مطلوب آن است که قدرت ابداع و خلاقیت دانشجو را افزایش دهد و در یک فرایند آموزشى بر میزان بینش و قوه تحلیل و پردازش مطالب توسط دانشجو اضافه گردد. آموزش موجود گرچه برخى از شاخصهاى حداقلى را داراست، اما پاسخگوى یک فرایند آموزشى مطلوب نیست. از طرف دیگر، باید فضاى موجود در جهت مطالعه و کتابخوانى باشد. براى این کار باید دانشجو از فراغت لازم با انگیزههاى کافى براى مطالعه برخوردار باشد. لذا در گزینش دانشجو اوّلاً باید آنها را از میان داوطلبانى انتخاب کرد که علاقه و توان مناسب را براى این رشته داشته باشند؛ ثانیاً فرصت و زمان مناسبى را براى شرکت در کلاسها و مطالعه منابع هر درس دارا باشند. وجه دیگر وضعیت مطلوب مربوط به استاد است که در این زمینه باید فضا و امکانات کافى در اختیار استاد قرار گیرد و نیازهاى علمى و مادى وى مرتفع گردد. استفاده از فرصتهاى مطالعاتى براى استاد و دانشجویان دکترى، ایجاد زمینههاى تعامل با مراکز مطالعاتى بینالمللى داخل و خارج از کشور و ایجاد انگیزههاى لازم مىتواند ما را به وضعیت مطلوب نزدیک سازد.
در موارد تحقیق و پژوهش باید در مرحله اول بهاى لازم به مطالعات بینالمللى داده شود و زمینه جهت تدوین مقاله و کتاب بیش از گذشته فراهم گردد. نشریههاى پژوهشى در جهت تولید علم براساس فرهنگ دینى و بومى به وجود آید و امکان تعامل میان نشریههاى داخلى و خارج از کشور در عرصه مطالعات بینالمللى فراهم شود و تلاش گردد تا از میراث علمى و صاحب نظران به صورت نهادمند استفاده شود. به طور کلى به نظر مىرسد براى تقویت مطالعات بینالمللى در حوزه علمیه و آشنا کردن طلاب علوم دینى با مباحث بینالمللى به منظور دستیابى به تولید علم و نظریهپردازى در این عرصه، باید به موارد زیر توجه نمود.
9. برخى راهکارهاى پیشنهادى
1. تأسیس رشته روابط بین‌الملل در مقطع ارشد و دکترى در مراکز علمى حوزوى؛
2. تهیه سرفصلهاى متناسب با نیازهاى کشور؛
3. ترسیم ساختار آموزشى کارآمد؛
4. شناسایى میراث علمى کشور در زمینه روابط بین‌الملل (منابع)؛
5. شناسایى صاحب نظران و متفکران کشور در این قلمرو؛
6. تهیه موضوعها و عناوینى پژوهشى مورد نیاز از جمله براى رسالهها؛
7. تهیه امکانات و ملزومات مناسب براى افراد علاقهمند و مستعد؛
8. فراهم کردن کتابخانه تخصصى؛
9. انتشار نشریه تخصصى؛
10. شناسایى و جذب اساتید مستعد و باانگیزه؛
11. فراهم نمودن امکانات لازم مادى و معنوى جهت ارتقاى سطح کیفى اساتید؛
12. ایجاد زمینه کارى براى فارغ التحصیلان رشته؛
13. برقرارى ارتباط میان آموزش و پژوهش و نیازهاى کشور؛
14. ایجاد تعامل میان مراکز مطالعات بینالمللى داخل و خارج کشور.
پىنوشتها
1. مقاله حاضر بخشى از پژوهشى است که به سفارش کارگروه علوم سیاسى دفتر جنبش نرمافزارى و توسعه علوم اسلامى انجام شده است.
2. استادیار روابط بین الملل مؤسسه آموزش عالى باقرالعلومعلیه السلام.
3. در این باره مىتوان براى نمونه به کتابهاى زیر اشاره کرد:
E. H. Carr. The Twenty years, crisis; 1919-1939 (London: macmillan 1939);
K. N. waltz, Theory of International Politics (New york: 1979);
Robert, Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the world Political Economy (Princeton: Priceton university Press 1989);
C. Kegley (ed): Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal challenge (New york: 8t. Martin's 1995).
Scott Burchill and Andrew linklater. Theories of International Relations (New York: 8t. Martins Press INC. 1006).
4. در این باره، ر.ک: علیرضا ازغندى، علم سیاست در ایران (تهران: مرکز بازشناسى اسلام و ایران، 1382) ص 21 - 38.
5. امام خمینى، صحیفه نور، ج 12، ص 177.
6. رویدادها (تهران: دبیرخانه مرکزى ائمه جمعه، تابستان 1370) ص 467.
7. على برّى دیزجى و دیگران، روزها و رویدادها (تهران: 1377) ج 3، ص 95 - 294.
8. علیرضا ازغندى، پیشین، ص 105 - 117.
9. سعید تائب، کاستىها و بایستىهاى علوم سیاسى در ایران (گزارش مربوط به گرایش روابط بین‌الملل، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى، 1384).
10. همان.
11. همان.
12. عبدالقیوم سجادى، کاستىها و بایستىهاى علوم سیاسى در ایران (گزارش مربوط به گرایش روابط بین‌الملل، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى، 1384).
تبلیغات
