سیر سلوک در عرفان خراسان تا رجعت به سنّت نخست در قرن هفتم (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

در این پژوهش ابتدا سنّت سلوک خراسانی در میان انواع سنّتها ارزیابی شده، و به ویژگیهای مهمِ آن همچون تأکید بر ریاضت، سکر، شطح و فنای در پیر اشاره شده است. آن گاه برای ترسیم این سلوک پویا در زمینه عرفان خراسانی به سه نقطه عطف مهم در مسیر تحوّلاتِ آن توجه شده است: نخست، شکل گیری اولیه توسط شخصیت هایی چون احمد غزالی، بنیانگذار عرفان عاشقانه. در این مرحله، پیران خراسان پس از تعریف مبانی نظری و سلوکی خود، رفته رفته به نظام خانقاهیِ تعریف شده ای تن دادند که پایه های اصلی سلوک در آن، ریاضت و چلّه نشینی های مستمر بود. دوم، پویایی و شکوفایی توسط نجم الدین کبری، بنیانگذار سلوک شُطّار. در این مرحله، گرچه تلاش این بود که شیوه ای میانه در سلوک اتخاذ شود، نقش پررنگ نظام ریاضتها و آداب مستحکم خانقاهی مانع بود که تغییری اساسی رقم بخورد. مرحله سوّم، بازگشت به سنّت نخست توسط شخصیتی چون شمس تبریزی در قرن هفتم است. او اتّکای سلوک خراسان را به نظام خانقاهی انحرافی جدّی دانست و آن را به وابستگی به ولایت معنوی مشایخ و آموزه فنای در پیر سوق داد. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی و به منابع کتابخانه ای مستند است.