مکتب اخلاقى ـ عرفانى تشیع (مقاله ترویجی حوزه)

در دو شماره‏ى پیشین این مجموعه (دفتر 14) یکى از شخصیت‏هاى مکتب
اخلاقى ـ عرفانى تشیع، مرحوم آیه‏اللّه‏ علاّمه میرزا ابوالهدى کلباسى همراه با
متن رساله‏ى سیر و سلوک او، شناسانده شد. از آن‏جا که فقیه عارف و حکیم
متألّه آقا محمّد بیدآبادى (حدود 1117 ـ 1198 ق)، بنیان‏گذار مکتب اخلاقى -
عرفانى تشیع و سرسلسله‏ى عارفان آن به شمار مى‏رود و شعاع نورانى تعالیم
اخلاقى و آموزه‏هاى عرفانى‏اش بر سرتاسر جهان اسلامى و شیعى مى‏درخشد؛
به همین منظور، این گفتار را به تبیین اصول، مبانى، آموزه‏ها و مباحث اساسى
این مکتب همراه با ارایه‏ى چند نامه از نامه‏هاى منتشر نشده‏ى او، اختصاص
مى‏دهیم.
تمام مورخین و نویسندگانى که به بیان زندگانى بیدآبادى پرداخته‏اند، از او به

عنوان انسانى کامل، آراسته به مکارم اخلاقى، در اوج مقامات معنوى و
برخوردار از مکاشفات عرفانى یاد کرده‏اند. ایثار، انفاق و خدمت به خلق، زهد و
ساده‏زیستى، بى‏نیازى و عدم توجّه به فرمانروایان، راز و نیازهاى شبانه و
عبادت‏ها و ریاضت‏هاى طاقت‏فرسا، اشتغال به کسب حلال و انجام کارهاى
شخصى، برخورد کریمانه با مخالفین و دشمنان و ارشاد عموم مؤمنین و
جویندگان حقیقت، از جمله احوال معنوى و فضایل اخلاقى او به شمار
مى‏رود.[1]
مکتب اخلاقى و رویه‏ى سلوکى بیدآبادى
رویه‏ى سلوکى و تعالیم اخلاقى عارف بیدآبادى، ریشه در کتاب و سنّت و
آموزه‏هاى پیشوایان شیعى دارد. توصیه‏ى قرآن کریم و احادیث اهل‏بیت علیهم‏السلامبه
ضرورت تهذیب نفس و پیشى آن بر تعلیم، و لزوم بهره‏گیرى از ذکر و دعا و
توسل، و از سوى دیگر، سستى بنیاد علم اخلاق ارسطویى ـ که در میان
اندیشمندان مسلمان رواجى بسیار یافته بود ـ و عدم انطباق دقیق آن با کتاب و
سنّت، گروهى از عالمان پرهیزکار و عارفان دین‏مدار شیعى مانند سیّدبن
طاوس، شهید ثانى، ابن فهد حلّى، شیخ بهایى و ملامحمد تقى مجلسى را بر آن
داشت تا از متن زلال کتاب و سنّت و سیره‏ى اهل‏بیت عصمت و طهارت،
شیوه‏ى صحیح تهذیب نفس و تصفیه‏ى روح را استنباط و به رهپویان معرفت و

فضیلت ارایه نمایند.
در این میان، عارف بیدآبادى که از یک سو، پى به نقصان علم اخلاق رسمى
ارسطویى در وصول به کمالات انسانى برده، و از سوى دیگر، با مشکلات
خاص اجتماعى و انحرافات فکرى و دینى زمان خود دست و پنجه نرم مى‏کرد،
کمر همّت بست و شیوه‏ى نوینى در سیر و سلوک بر پایه‏ى مبانى شرعى و تفکر
شیعى عرضه نمود. وى هم با شریعت‏مداران ظاهرانگار که از لبّ و حقیقت به
قشر و پوسته و از رحیق شراب به سراب اکتفا کرده بودند و هم با صوفیه‏ى
باطنیه‏ى منحرف که ظواهر شریعت را منکر بودند، رویارو بود.[2]در زمانى که
مسلک تصوف، جامعه‏ى ایرانى را دچار سستى و جمود ساخته بود و به ویژه در
مرکز علمى و فرهنگى ایران یعنى اصفهان، تباهى‏هاى اخلاقى و مفاسد
فرهنگى بسیارى به بار آورده بود، بیدآبادى به مبارزه‏ى با آن و اصلاح
کج‏فکرى‏هاى آنها اقدام نمود و به شدت از صوفى‏نمایان گداصفت که هرگونه
بى‏مبالاتى و ارتکاب رذایل اخلاقى را درویشى مى‏خواندند، انتقاد نمود.
عارف بیدآبادى که عرفان ناب شرعى و راه صاف سلوک شیعى را از فقیهان
عارف محدثى مانند ملا محمدتقى مجلسى و شیخ بهایى آموخته بود و به
واسطه، از این دو روایت مى‏کرد (آقا محمد بیدآبادى میرزا محمدتقى
الماسى سیّدعبدالوهاب تبریزى[3]مولى محمد باقر مجلسى ملا
محمدتقى مجلسى شیخ‏بهایى) توانست آموزه‏ها و معانى بلندى را که به

گونه‏اى پراکنده در لابلاى آثار فقهى، حدیثى و تفسیرى این بزرگان یا در قالب
کتب ادعیه بیان شده بود، با تألیفى بدیع و بیشتر در پیکره‏ى زبان شیرین فارسى
و در خور فهم و روح سالکان، به گونه‏ى مشرب اخلاقى ـ عرفانى و سلوک
شرعى شیعى براى نخستین بار بیافریند.
اصول، مبانى، آموزه‏ها و برخى از مباحث اساسى این مکتب بر پایه‏ى نامه‏ها،
مکاتبات و دیگر آثار به جا مانده از بنیانگذار آن ـ آقا محمد بیدآبادى ـ به شرح
ذیل است:
1. بیدآبادى در طریقه‏ى سلوکى‏اش میان ظاهر و باطن جمع نموده و یکى را
بدون دیگرى ناقص مى‏داند. وى از جویندگان راه و رسم سلوک مى‏خواهد که
حفظ ظواهر در عین عنایت به باطن را مراعات نمایند و توجه به لُبّ و کنار
گذاشتن قشر را همراه با حفظ ظواهر شریعت، سرلوحه‏ى عمل قرار دهند.
عارف بیدآبادى با اظهار شگفتى از این که یکى از فقیهان هم‏عصرش میان دو
عبارت او: «خُذِ اللّبابَ و اطْرَحِ القُشور» و «حفظ ظواهر شریعت» ناسازگارى و
تناقض مى‏بیند، در پاسخ به او مى‏فرماید:
«چگونه ممکن است کسى که شما را همواره به جمع شریعت با طریقت و
حقیقت فرا مى‏خواند، از شما بخواهد که ظواهر شریعت حقّه را کنار بگذارید ـ
آن‏گونه که ملاحده‏ى باطنیه چنین مى‏کنند؟»!
آن گاه با بیان معانى گوناگونِ «خذ اللّباب و اطرح القشور»، در پایان سفارش
مى‏کند: «نه از کسانى باش که از مغز تنها به پوسته اکتفا مى‏کنند و نه از باطنیه‏ى
ملاحده که اهل تحریف حقایق و آثارند، بلکه دَعِ الحَشَویة و الباطنیة و کن

محمّدیا (شجرة مبارکة زیتونة لا شرقیه و لاغربیة[4]) (حنیفا مسلما[5]) جامعا بین
الظاهر و الباطن....»[6]
2. در مکتب عرفانى بیدآبادى، قدم گذاشتن به وادى سلوک مستلزم تحصیل
شریعت مصطفوى و طریقت مرتضوى است. به این ترتیب که شخص سالک
بایستى به اوامر و نواهى رسیده از ناحیه‏ى شارع، عالم و آگاه شود:
الف) علم به آنچه به افعال و جوارح مربوط مى‏شود که یا به تقلید و یا به اجتهاد
به دست مى‏آید و این همان «علم شریعت» است.
ب) علم به اوصاف جمیله و اخلاق رذیله که به دل مربوط مى‏شود و این را
«علم طریقت» مى‏گویند.
از ترتیب این دو مقدمه‏ى صغرى و کبرى، نتیجه‏اى حاصل مى‏شود که آن را
«حقیقت» مى‏خوانند؛ یعنى: معرفت کامل حسب قابلیت و استعداد او به
حقایق موجودات.[7]
عارف بیدآبادى در برخى از نامه‏ها و آثار دیگر خود، همین بحث را تحت عنوان
تقوا و شرایط و آداب آن، حصول ملکه‏ى عدالت، و شرایط تجرید و تفرید،
مطرح کرده است.
وى در یکى از نامه‏هاى خود به اهل سلوک، تقوا را زاد راه سلوک دانسته و در

معناى آن مى‏فرماید: «تقوا عبارت از قیام نمودن به آنچه شارع امر به آن فرموده
است و پرهیز کردن از آنچه نهى از آن کرده از روى بصیرت تا دل به نور شرع و
صیقل تکالیف آن مستّعد فیضان معرفت شود از حق عزّوجلّ....»[8]
او در ادامه‏ى این بحث، تحصیل علوم و معرفت و اخلاق حمیده را مترتب بر
رعایت تقوا و طهارت شرعیه و تقویت روح مى‏داند. در مکتب بیدآبادى، آدمى
به سبب التزام به لوازم شریعت و سلوک شاهراه مسالک طریقت و تحقیق دقایق
مطالب حقیقت، تعدیل قواى ثلاث انسانى یعنى بهیمى و سبعى و نطقى نموده،
مالک ملکه‏ى عقل و شجاعت و حکمت شده و مصداق حقیقى مفهوم اسم
عدالت مى‏گردد. به عبارت دیگر، باید فاعل اعمال صالحه واجبه و مسنونه و
متصف به صفات جمیله و متخلق به اخلاق حسنه و معتقد به عقاید حقه
شود.[9]
در جاى دیگر، تجرید و تفرید آدمى را در گرو سه شرط مى‏داند:
الف) تصحیح اعتقاد به معرفت مبدأ از راه استدلال و نظر صحیح یا به مجاهده و
ریاضت؛
ب) تخلق به اخلاق حمیده و تنزّه از اوصاف ذمیمه؛
ج) اصلاح اعمال و افعال.[10]
در مکتب اخلاقى ـ عرفانى بیدآبادى، ورود به وادى طریقت، مستلزم پیروى

کامل و دقیق از دستورات شریعت است. از این‏رو از شخص سالک مى‏خواهد تا
«به قدم جد و جهد تمام پاى در جاده‏ى شریعت گذارد و تحصیل ملکه‏ى تقوا
نماید؛ یعنى پیرامون حرام و مشتبه و مباح قولاً و فعلاً و خیالاً و اعتقادا به قدر
مقدور نگردد....» که در این صورت، و به شرط فرونگذاشتن عبادات واجب و
مستحب، صاحب روح قدسى و برخوردار از شرح صدر مى‏گردد و کم‏کم از حال
به مرتبه‏ى مقام مى‏رسد و با حصول ملکات حسنه و رسوخ عقاید حقه،
چشمه‏هاى حکمت به زبان او جارى مى‏گردد و به کلى از غیر حق، روى
مى‏گرداند.[11]
3. توهمى بودن ادراکات حسى و خیالى، و نقصان شناخت عقلى از جمله
دلایل بیدآبادى در لزوم توجه سالک به پیروى دقیق و اجراى مو به موى شرایع
الهى و احکام دینى است.
توهم حصول معرفت به مدد حسّ و خیال، تصورى مُحال بوده و اندوخته‏ى
حسّ و خیال «تمام نقش و نگار بى‏معنى سریع‏الزوال، بلکه محض وزر و وبال
است».[12]
کار عقل نیز نیز ارایه‏ى طریق است نه ایصال به مطلوب: «عقل رهبر و لیک تا در
دوست». نباید به عقل خود، احکام الهى را گردن نهیم: «فان مجرّد العقل غیر
کاف على صراطٍ مستقیم»؛ زیرا باور عقلى به تنهایى براى گذر کردن از پل صراط
کافى نیست: بنابراین راه نجات، منحصر در تابعیت قولى و فعلى و حالى است.

«الشریعة أقوالى و الطریقة افعالى و الحقیقة احوالى.»[13]
4. از آن‏جا که انجام کامل دستورات شریعت یعنى رعایت دقیق احکام
چهارگانه‏ى واجب، حرام، مستحب و مکروه، براى سالک ضرورى است،
عارف بیدآبادى در نامه‏ها و مکاتباتش، بر به جاى آوردن احکام دینى و اوامر
شرعى و پرهیز از نواهى تأکید زیادى نموده است. از جمله مواردى که او انجام
آنها را از ضروریات سلوک الى‏اللّه‏ برشمرده است عبارتند از: دقت در حلال بودن
لقمه و اعتدال در خوردن؛ چرا که مدار کار سلوک بر آن است، دوام وضو، نماز
اول وقت، نماز شب، احیاى لیالى متبرکه، تولى و تبرى، خواندن ادعیه پس از
نمازها، رعایت آداب دینى و احکام الهى مانند صدقه دادن و صله‏ى رحم، رفع
حاجت نیازمندان و خدمت به بندگان خدا، دلخوش نکردن به اسلام زبانى و
نشان دادن اسلام در عمل و تقوا.[14]
5. در وادى طریقت و تخلق به فضایل و اتصاف به خصایل ربّانى نیز، بیدآبادى
رعایت آداب دینى و سنن اخلاقى را سفارش مى‏کند که از آن جمله‏اند: دورى از
رذایل مانند: غیبت، تهمت، حسد، بخل، پرحرفى و خودپسندى؛ رحم و
انصاف: دست افتادگان گرفتن، مهربانى به بیوه‏زنان و مسکینان و غریبان و
شکستگان، اکرام میهمانان، شفقت و مروّت با عیال و متعلقان؛ پرهیز از عناد،
استهزاء، جدال، مراء و مزاح زیاد، خود را از همه حقیرتر شمردن و در باطن،

بهتر از ظاهر بودن.[15]
عارف بیدآبادى در تعریف راه نیک‏بختى مى‏فرماید:
«نیکبخت آزادمردى است که سلاسل و اغلال آمال از گردن جان و قید گِل از
پاى دل بردارد و از سجده‏ى دیو وهم و طاعت خوک شهوت و سگ غضب
سرکشد و بیشه‏ى وجود هستى خود را از آتش عقیده‏ى بد و ظلمت جهل و
اژدهاى حبّ جاه و مار ریا و عقرب بخل و مور و موش حرص و جُعَل میل دنیا و
فیل نخوت و میمون مکر و شیر عجب و پلنگ کبر و گرگ حسد و سایر موذیات
و ناملایمات پاک ساخته، روضه‏ى رضوان و بلده‏ى جنان گرداند.»[16]
6. پایه‏ى شناخت و اساس معرفتى مکتب عرفانى بیدآبادى توجه خاص به
معرفت نفس است. معرفت نفس در این مکتب، ملازم معرفت ربّ بوده و براى
وصول به حقیقت و مراقبه‏ى نفس آدمى از اهمّ امور به شمار مى‏رود: «[انسان
باید ]فحواى معنوى «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» را بازجوید؛ چه، انسان از
آن روى که انسان است حقیقت واحد وحدانى است که هیچ اثنینیت و تعدّد در
انسانیت او نیست و هرگز منقسم نشود به "انسانى" و "لاانسانى" یا به انسانى
دیگر.... پس همچنین وجود کلّ من حیث هو کلّ، یک حقیقت است بى تعدّد و
تکثر، و لیکن او را ظاهر و باطنى و غیبى و شهادتى است بر مثال ارواح و اجساد
و قوا و اعضا؛ و از این جهت فرمود: «انّ اللّه‏ خلق آدم على صورته»، و چون هیچ
وجود جز وجود مطلق نیست، پس هر که خود را یافت، او را یافت.»[17]


بیدآبادى در آثار و نامه‏هاى خود به مراتب نفس و روح آدمى از امّاره به لوّامه و
مطمئنه و راضیة مرضیة اشاره کرده و حقیقت «من» را ـ که اسامى روح، نفس و
عقل براى آن، از جهت مقامات و مراحل مختلفش مى‏باشد ـ ملاک تمیز انسان
از حیوان دانسته و هم او را مکلّف به امر و نهى شریعت و مستحق مدح و ذم و
در معرض سؤال و جواب و حساب و کتاب مى‏انگارد که: «اگر توفیق رفیق شفیق
طریق وثیق سلوکش شود... . مراجعتش به وطن اصلى سالما و غانما به فعل
مى‏آید و در (مقعد صدق عند ملیک مقتدر)[18]بر مسند عزّت نشیند. و اگر العیاذ
باللّه‏ از غایت مجاورت و قربتش به نفس خسیس حیوانى.... زنگ گیرد و کدورت
پذیرد.... از زلال وصال جمال مطلق... محروم شود و این غبن عظیم است و
خسران مبین.».[19]
در نظر این عارف الهى، بزرگ‏ترین حجاب در راه سلوک، خود را و کار خود را در
میان آوردن و دیدن است.[20]و توجه به حقیقت خود نداشتن، و لذا هشدار
مى‏دهد که: «مگر آیه‏ى کریمه‏ى (و لقد کرّمنا بنى آدم)[21]را نخوانده‏اى که چنین
در لذّت سفلى مانده‏اى؟ تو[یى ]خلاصه‏ى ما فى الدارین و زده‏ى ما فى
العالمین و لبّ و قشر کونین. از خدا بهراس و خود را بشناس... و از اول و آخر و

ظاهر و باطن خود غافل مباش.»[22]
از این رو، طالب حقیقت و سالک طریقت را همواره به محاسبه‏ى نفس و پرسش
از خود فرامى‏خواند تا حقیقت خود را یافته و بداند که به چه کار آمده و به کجا
مى‏رود؛[23]و براى او روشن شود که:
«اشرف عجایب مصنوعات و افضل غرائب مخلوقات و مبدع‏البدائع الجمیله،
نوع انسان است که به حسب صورت، از همه مؤخّر و نقش آخرین است و از
روى معنى بر همه مقدم و منظور نخستین و جوامع کَلِم و مظهر اسم اللّه‏ حقیقت
حضرت اوست...»[24]
در مکتب اخلاقى عارفان نجف اشرف نیز ـ به پیروى از بیدآبادى ـ اساس سلوک
همان طریق معرفت نفس است و براى نفى خواطر، در وهله‏ى اول توجه به
نفس را دستور داده‏اند.[25]
عارف بیدآبادى، محاسبه‏ى نفس را براى هر انسانى در سه چیز لازم مى‏داند:
«یکى آن‏که تأمل کنى که در آن روز هیچ خطایى و معصیتى از تو واقع شده است
یا نه؟ دویم آن‏که در آن روز خیرى و حسنه‏اى کسب کرده‏اى یا نه؟ سیم آن‏که
هیچ عمل صالحى به تقصیر و تکاهل فوت کرده‏اى یا نه؟»[26]


7. مکتب اخلاقى ـ عرفانى بیدآبادى مبتنى بر عمل، دیدگاه‏هاى آن تجربى و
عملى، و محور آن «دستورالعمل» ـ و نه آگاهى از رذایل و فضایل ـ است. سیر و
سلوک در این مکتب، بر اساس اذکار و اورادى است که از ائمه‏ى دین علیهم‏السلام و
راهنمایان وادى معرفت، نقل شده است؛ چرا که ذکر، مرز بین انسان و حیوان، و
پلکان قرب و نردبان صعود به لقاى معبود است. در برنامه‏هاى تربیتى و سلوکى
این مکتب، شخص سالک در مقام نفى خواطر باید مانند جبال رواسى ثابت
بایستد و هر خاطرى که پیدا مى‏شود و باعث زحمت او مى‏گردد، با شمشیر ذکر
آن را هلاک کند. عارف بیدآبادى گفتن اذکار لسانى را براى دفع وسوسه‏هاى
شیطانى و حصول حالات معنوى، البته با رعایت شرایط و آداب ویژه‏ى آن لازم
مى‏داند و در پاسخ به پرسش و درخواست راهنمایى از سوى برخى از اهل
سلوک، گفتن برخى از این اوراد را توصیه کرده است.
وى در میان اذکار لسانى، کلمه‏ى طیبه‏ى «لا اله الا اللّه‏» را بهتر از همه‏ى اذکار
دانسته و آن را مفتاح باب رضا و معراج فردوس اعلا برشمرده و گفتن آن را براى
نفى ماسوا و اثبات مطلب اقصى و نفرت از غیر خدا لازم دانسته است.[27]
همچنین براى دفع وسوسه‏ى نفس و خطورات قلبیه‏ى بشریه، و ترقى احوال
نفس، گفتن اورادى مانند: «لا حول و لا قوة الّا باللّه‏ العلى العظیم» و «لا اله الا انت
سبحانک انى کنت من الظالمین[28]» و «لا اله الا هو یا حى یا قیوم» و «اللّه‏» و «یا هو
یا من هو لا هو الا هو» و «یا هو» و «یا اللّه‏ یا هو» توصیه شده است. امّا به شرط

آن‏که همراه با جوع و سهر و پرهیز از خوراک شبهه‏ناک و نیز انجام هر یک از اذکار
در حدّاقل چهل شبانه‏روز و به اصطلاح یک اربعین کامل باشد، که در این
صورت، احوالى بر نفس عارض شود و صفا و نورى در دل او منکشف گردد که
به تدریج باب ملکوت بر روى او فتح شده و سپس فناى ملک و ملکوت حاصل
گردد و نهایتا از محو به صحو و بقاى کلى در عین فنا رسد و سرّ معناى «العبودیة
جوهرة کنهها الربوبیّة» برایش منکشف گردد و در این مقام به مرتبه‏ى خلافت و
راهنمایى مردم به سوى خدا و نیابت حضرت حجه‏اللّه‏ على الارض خواهد
رسید.[29]
همچنین از جمله ادعیه‏اى که عارف بیدآبادى به شاگردش حاجى کرباسى،
سفارش بسیار کرده بود، این دعاى شریف است: «یا محمّد یا على یا فاطمه یا
صاحب‏الزمان ادرکنى و لا تهلکنى»[30]
8. از آن جا که برخى از اهل ظاهر گمان مى‏کنند که تهذیب نفس بر اساس
ریاضت و سختى دادن به نفس در شریعت اسلام وارد نشده و حتّى بعضى
مخالفت اسلام با این شیوه را تصور کرده‏اند، عارف بیدآبادى در جاى‏جاى
نامه‏ها و مکاتباتش به بیان معناى درست ریاضت و تهذیب نفس، لزوم و شرایط
و آداب و طریقه‏ى آن اشاره کرده است.
ایشان، در لزوم و تعریف ریاضت مى‏نویسد:
«آدمى باید نوعى نماید که او را در هر حرکت و سکون، نیّت صادقى باشد و هر

یک از آن دو به محض امتثال شریعت از او سر بزند نه به عادت شهوت طبیعت
و فرمایش قوى و مشاعر حیوانیت؛ و این است معناى ریاضت که: «توسن نفس
سرکش را لحظه‏اى از لحظات به خود وانگذارد.»[31]
وى در جاى دیگر، رسیدن انسان از مرتبه‏ى علم‏الیقین به عین‏الیقین و وصول به
درجه‏ى حق‏الیقین را مستلزم تهذیب نفس مى‏داند؛ چرا که مردم همگى به
علم‏الیقین مى‏دانند که باید مُرد و با این حال، عبرت نمى‏گیرند. پس باید
علم‏الیقین را به عین‏الیقین تبدیل نمود و به درجه‏ى حق‏الیقین رساند تا بدانیم که
نفس و شیطان، دو دشمن همیشه در کمین آدمى‏اند و این جز با طى طریق
سلوک و ریاضات شرعى امکان‏پذیر نیست.[32]
در نگاه بیدآبادى، چشم‏پوشى از طریقه‏ى تهذیب با ریاضات شرعى و تقلید از
پدران و استادان در مسایل اصلى و فرعى، مانع از عروج به آسمان معارف
حقیقى و رسیدن به واقعیات هستى است.[33]
براى بر هم زدن علایق دنیوى و رهایى دل از تعلّق کونین، راهى جز زدن صیقل
ریاضت بر آیینه‏ى معنا نیست. [34]
و بدون ریاضت شرعى، خیالات تحصیل کمالات، محض هوس است.[35]فقیه

عارف سالک، میرزا ابوالهدى کلباسى، از قول پدرش علّامه ابوالمعالى و او نیز از
پدرش فقیه زاهد نامى حاجى کرباسى نقل مى‏کند که مرحوم بیدآبادى براى
بعضى از فرزندانش روى صفحه‏اى چنین نوشته بود: «بى‏ریاضت نتوان شهره‏ى
آفاق شد». همچنین مدّت یک سال، این مصرع را براى سرمشق شاگردش
حاجى کرباسى نوشته بود: «کسب کمال کن که عزیز جهان شوى» و بارها این
شعر رابر او مى‏خواند:
«هزار سال بود از تو تا مسلمانى
هزار سال دگر تا به شهر انسانى»[36]
آدمى براى کنار گذاشتن قلب قلابى و به‏دست آوردن نفس خالص انسانى،
بایستى از امور روزمره و عادات طبیعى دست کشیده و به ریاضت و تزکیه‏ى
نفس بپردازد.[37]
بیدآبادى، با برشمردن درجات سه‏گانه‏ى تقوا (تقواى لازم عوام از کفر و شرک،
تقواى خواص از معصیت و خطا، تقواى خاص الخاص از ماسواى خدا)، و ذکر
اقسام چهارگانه‏ى ورع (ورع تائبان، صالحان، متقیان و صدیقان)، رسیدن به
درجات عالى تقوا و حصول مراتب والاى ورع را با طىّ منازل شریعت، طریقت
و حقیقت و یارى ریاضات شرعى، میسّر مى‏داند.[38]9. طریقه، آداب و شرایط
سیر و سلوک عرفانى شرعى، محتواى نامه‏ها و مفاد تمامى مکاتبات عارف
بیدآبادى را تشکیل مى‏دهد. وى در پاسخ به کسانى که در نامه‏هاى خود راه و

رسم سلوک را از او خواسته و از پیچ و خم‏ها و لغزش‏گاه‏هاى آن اظهار نگرانى
کرده‏اند، به بیان شیوه و آداب سلوک شرعى، در خور فهم و استعداد سایل
پرداخته است. در مکتب بیدآبادى، اولین درجه‏ى سلوک عبارت از ترک علایق
بوده و راه به سوى قرب حق‏تعالى به تخلیه و تحلیه منحصر است که البته مقدم
بر همه‏ى مبادى و اسباب آن، توبه از آنچه انسان، پیشتر بر آن بوده، مى‏باشد. [39]
طىّ این مسیر جز با درخواست هدایت از پروردگار و توسّل به اولیاى او و عشق
به آنها ممکن نیست:
«باید اول از مرشد کلّ و هداى سبل هدایت جسته، دست توسل به دامن
متابعت ائمه‏ى هدى علیهم‏السلام زده، پشت پا بر علایق دنیا زنى و تحصیل عشق مولا
نمایى.»[40]
وى درباره‏ى شرایط و طریقه و نتایج سلوک مى‏نویسد:
«پس در تزکیه‏ى نفس و تصفیه‏ى قلب و تجلیه‏ى روح ظاهرا و باطنا متابعت آل
رسول باید نمود تا قوّت غضبى و نفس سبعى و قوّت شهوى و نفس بهیمى....
منقاد قوّت ناطقه و نفس مَلکى شود و... قابل الهام و محل معرفت حقایق و
احکام ملک علّام گردد...».[41]
از دیگر شرایط مهم و لوازم ضرورى سلوک شرعى از نظر بیدآبادى، زدودن
جهل و تحصیل علم و حکمت است؛ چرا که: «سَرِ همه‏ى قبایح فضیحه و مادر

همه‏ى شنایع بدیعه و منشأ جمیع رسوم ذمیمه و مبدء تمام عادات رذیله، جهل
است که آن، موت و عماء معنوى است. و مصدر کلّ خیرات و حسنات و
باقیات صالحات، علم است و بینایى باطنى است و سرمایه‏ى سعادت دو
جهانى.»[42]
با این که به یکى از علماى بزرگ همعصر خود توصیه مى‏کند که انسان نباید تمام
عمر خود را در درس و تدریس وچشم‏پوشى از تهذیب نفس بگذراند،[43]امّا
هشدار مى‏دهد که:
«عروج از این زندان ظلمانى و خاکدان عالم فانى به عالم علوى نورانى
بى‏واسطه‏ى فضل و حکمت و بى‏واسطه‏ى علم و معرفت صورت نبندد.»[44]
«البته سالک باید از میان علوم معمول رسمى بهترین آنها را انتخاب کند و
علامت علم نافع و نشان یعنى علامت علم سودمند و نشانه‏ى حالى [در مقابل
قالى] بودن آن حالى آن است که آدمى را از هواى دنیا خالى سازد.»[45]«چرا که
علم بستگى به زیادى تحصیل ندارد، بلکه نورى است که در قلب‏ها مى‏تابد و
اگر آدمى به آداب شایسته‏ى الهى آراسته شود، آن را خواهد یافت.» [46]
عارف بیدآبادى، امورى مانند عزلت، کم‏خوابى، بیدارى و گرسنگى را از

جمله‏ى کارها و اعمال حتمى و ناگریز براى سالک دانسته و از قول بزرگان نقل
مى‏کند که:
«عزلت باعث عزّت است، و عزت در عزلت از خلایق است، و راحتْ در قطع
علایق، و سلامتْ در وحدت، و آفتْ در شهرت.»[47]
و به سالک هشدار مى‏دهد که:
«... هر که قدر گرسنگى و برهنگى و عبادت و بى‏خوابى و بى‏چیزى و
بى‏خانمانى و لاغرى و گمنامى و تنهایى نداند، حق‏تعالى وى را به بلاى سیرى و
خودآرایى و بطالت و خواب و مال‏دارى گیر اندازد و به بلبله‏ى سروسامانى و
فربهى و آفت شهرت و معاشرت خلق مبتلا سازد که ساعتى و لمحه‏اى نتواند که
به خود یا خدا بپردازد.» [48]
البته این به معناى آن نیست که پویندگان و سالکان در راه حق دست از زندگى
دنیوى و کار و کسب شسته و یکسره به رهبانیت بپردازند، بلکه اساسا طىّ طریق
سلوک شرعى منافاتى با امرار معاش و کار و تلاش نداشته و مستلزم ترک
معیشت به قدر ضرورت نیست؛ و در روایات اهل‏بیت علیهم‏السلام مسلمان بیکار یا
شخص توانمندى که خرج و هزینه‏اش به عهده‏ى دیگرى باشد، به شدّت
مذمت و نکوهش شده است.[49]
10. نامه‏ها و مکتوبات بیدآبادى پر از مواعظ و پندهاى این عارف دلسوخته و

سالک راه‏آزموده و حاصل تجارب شخصى و حالات و مقاماتى است که پیموده
و چشیده است. نوشته‏هاى عرفانى او، سراسر حال است و ذوق و عمل و
حضور و بینش و تساهل و جوانمردى و گذشت و برخاستن از سرِ جاه و
حشمت و دورى جستن از قیل و قال اهل مدرسه، و بر تجربه‏ى درونى و
انکشاف معنوى متکى است. مکتب اخلاقى ـ عرفانى او روشن، لطیف و قابل
فهم، برخوردار از بالندگى و پویایى، و همچنان اثر زندگى و نَفَس زندگى از آن
آشکار است. از این رو، نوشته‏جات او هنوز دهان به دهان مى‏گردد و افق‏ها را
درمى‏نوردد و در سینه‏ها مى‏جوشد.
از جمله مواعظ و هشدارهاى او خطاب به اهل سلوک و پویندگان راه حق،
چنین است:
مذمّت حبّ دنیا
«دوستى دنیا مانع رشد و ترقّى و حصول معارف حقیقى است.[50]
«دلبستگى و مسرور شدن به شهوات بى‏اعتبار و لذّات ناپایدار، مایه‏ى ندامت و
عذابى بزرگ است.»[51]
«محبّ دنیا، رفیق نااهل است؛ چه در لباس شیخ و درویش، یا در عرصه‏ى
معرکه‏ى امامت و وعظ، یا در مدرس مجتهد و محدّث.»[52]


«دنیا و عقبى مانند دو زن‏اند که در تصرف یک مرد باشند. به هر یک که میل
مى‏کند، آن دیگرى از او دور و متنفّر مى‏شود.»[53]
«هواپرستى با خداپرستى جمع نشود و خودبینى با حق‏بینى راست نشود.»[54]
«البته طالب عقبى باید به دل از جاه و مال دنیا بى‏رغبت باشد، نه آن که به زبان و
گفتگو زاهد، و به دست و پا و دندان پنچ پنچ بگیرد؛ و تا اول به اکراه بر نفسْ زور
نیاورد و ترک فضولى مباحه نکند، به عیوبش برنمى‏خورد و به درجه‏ى زهد
نمى‏رسد.»[55]
ذکر مرگ
«مرگ را دائم در نظر دار تا همه‏ى کارهاى دشوار بر تو آسان شود، بلکه مشتاق
آن گرد تا به شیرینى بمیرى نه به تلخى...».[56]
«به کثرت ذکر مرگ، خانه را از فکر غیر خالى کن.»[57]
«یاد کن از آن روزى که نگذارند قدم از قدم بردارى تا حساب دو به دو از عمر تو
بگیرند...»[58]


«عیسى روح‏اللّه‏ علیه‏السلام مى‏فرماید که: اى حواریان! دعا کنید تا حق‏تعالى جان دادن
را بر من آسان کند، و محمّد خاتم الانبیاء صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدعا مى‏کرد که: «اللّهم هوّن علینا
سکرات الموت»؛ با آن همه تفرّد و تجرّد و فقرو زهد که ایشان را بود...»[59]
قدر لحظات عمر دانستن
«و هر ساعت و دقیقه را که از زمان بر تو مى‏گذرد، بلکه هر نَفَس و آنى را که از
غیب به تو مى‏رسد، دم آخر و نفس واپسین شمارى... و قدر و قیمت آن را بدانى
و لاطایل در آن مشغول نباشى.»[60]
«چون گذشته گذشت، آینده را نیز چنان مگذران و حال را مغتنم... و تلافى ایام
جوانى را... بارى در پیرى دریاب.»[61]
«اى نفس! این روز جدید که آمده مانند آن روز است که گذشته و بر گفتار و کردار
تو شاهد است. دى قدرش ندانستى، امروز بدان...»[62]
لزوم موت ارادى براى سالک
«هر که پیش از مرگ طبیعى به موت ارادى بمُرد، زنده‏ى ابد شد و آن، عبارت از

میراندن شهوت و کشتن غضب بود به فرمان عقل و شرع.»[63]
نفرت از معصیت
از معصیت نفرت کن و به طاعت رغبت زیرا که لذت معصیت برود و تلخى آن
بماند و تلخى طاعت برود و لذت آن بماند.»[64]
به کدام جسارت متعرض فعلى مى‏شوى که موجب مَقْت و سخط
خداوند علّام شود و شدّت قهّار شدید الانتقام را بر خود مى‏پسندى؟»[65]
از جاده‏ى قناعت بیرون نشدن و اکتفا به ضروریات حیات کردن
«و در طعام و لباس و خواب و سایر مایحتاج صوریّه به قدر حاجت و ضرورت
اکتفا کن و از طریق قناعت به کفایت بیرون مرو تا کارت بر وفق شریعت باشد.»[66]
«جامه رعنایى و خودآرایى به فعل میاور و بدانچه دفع سرما و گرما کند قناعت
کن و زیادتى را به برهنه‏اى دیگر بپوشان و به گرسنه‏اى دیگر برسان...»[67]
مدارا با خلق خدا و تساهل با مؤمنین


«و در برابر مردم، نیکى کن و اگر آن نتوانى کرد بدى مکن...»[68]
این که «در حق رضا باشیم و در حق خود نفس‏الامرى، خرده‏گیرتر از آن باشیم که
در باب دیگران دقّت کنیم و هیچ دانا و درویش امتحان نکنیم... و افعال ظاهر
مسلمانان را حمل بر صحّت کنیم.[69]
دورى گزیدن از رفیق نامناسب
«با اشرار نابکار که صغار و کبار این روزگارند نیامیز.»[70]
«از اختلاط و آمیزش با مردم روزگار که خواص و عوام ایشان تمام مانند انعام عام
و ناتمام‏اند، بلکه اضلّ، بپرهیز و بگریز... از خلق آویخته به که با خلایق
آمیخته.»[71]
«زاهد حقیقى در دنیا رفیق موافق است؛ از هر صنف خواه باشد.»[72]
« [باید ]دست از آشنایى این بیگانگان آشنا دعوى و دشمنان دوست‏نما بشویى
و پیرامون این دونان و نفس‏پرستان نگردى.[73]
«و از رفیق نامناسب و مصاحب نفس اجتناب نما و در دانانهادان و پاک‏اعتقادان

درآویز که اثر صحبت، عظیم است.[74]
مغرور نشدن به زهد و عبادت خود «و به دراعه و عمامه و سجاده مناز و از
جاده‏ى دردمندى و افتادگى و عجز بیرون مرو که آفت در طریقه‏ى عابدان بیش
از دیگران است... تا سبک بار نشوى، این سفینه‏ى تن به منزل نرسد... از قصه
پرغُصه‏ى ابلیس عبرت گیر...» [75]
خاستگاه مکتب اخلاقى ـ عرفانى تشیع
در پایان توجه به یک نکته‏ى تاریخى، اهمیت تأسیس مکتب عرفان عملى
شیعى توسط بیدآبادى را بیش از پیش آشکار مى‏نماید. وجود معارف توحیدى
و نکات عمیق عرفانى در متون دینى شیعه، به ویژه بخش ادعیه‏ى ائمه علیهم‏السلام، و از
طرفى هم رواج اندیشه‏هاى صوفیانه در جوامع اسلامى و نگارش آثار عرفانى از
سوى مشایخ آنها، موجب تمایل برخى عالمان شیعى به اندیشه‏هاى عرفانى
گشت. به‏دست آمدن اقتدار دینى و سیاسى و اجتماعى در برهه‏هایى از زمان
براى صوفیان و سامان یافتن نهادهاى سازمانى‏شان، کار را بعضا به جبهه‏گیرىِ
صوفیان در برابر ارباب شریعت نیز کشانید؛ از این رو، بسیارى از عالمان شیعى
داراى گرایش‏هاى عرفانى، وادار به بررسى و مقایسه‏ى اندیشه‏هاى عرفانى با
باورها و متون روایى شیعه شدند. این حرکت که ظاهرا در قرن ششم هجرى
قوت بیشترى یافت، اندک اندک باعث پدید آمدن دو گرایش عمده در این زمینه

گردید: برخى از عالمان عارف‏مسلک شیعى ـ مانند سیّد حیدر آملى و ابن ابى
جمهور احسایى ـ به جمع تصوف و تشیع پرداخته، و برخى دیگر عرفان را بر
مبناى باورها و روایات شیعى بنا نهادند؛ مانند: سیّد رضى على بن طاووس،
شهید ثانى، ابن فهد حلّى، شیخ بهایى، ملاّ محمد تقى مجلسى و آقا محمّد
بیدآبادى، که این رویّه در آثارى مانند إقبال، اسرارالصّلوة، عده‏الدّاعى،
مفتاح‏الفلاح، تشویق‏السالکین، رساله‏ى مجاهده (یا ریاضت) و نیز نامه‏ها و
مکتوبات بیدآبادى به چشم مى‏خورد.
بدین ترتیب، بیدآبادى، مکتب اخلاقى ـ عرفانى خود را از باطن قرآن و روایات
و ادعیه‏ى امامان علیهم‏السلامآموخت. شریعت را بُراق معراج شهود مى‏دانست. حبّ
ولایت معصومین، زادراه او بود و مقام کردن در بیت ولایت آل بیت رسول‏اللّه‏
صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهقله‏ى آرمان و مطلوب او. وصف شیوه‏ى عرفانى او به «شرعیت» نه بدین
معناست که «عرفان» پیش از او خلاف شریعت بود، که آن عرفان نیز
خاستگاهش قرآن و گفتار نبوى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بوده است، بلکه در شیوه‏ى عرفانى و
سلوکى بیدآبادى، ظواهر مکتب و عمل به آن، معبر شهود حقایق و رسیدن به
لقاء است و ساختار ساختمان این شیوه را سنّت پیامبر و اهل‏بیت و قرآنى که
زبان آن آل رسولند، تشکیل مى‏دهد. امتیاز دستورالعمل‏هاى بیدآبادى و
برنامه‏هاى ذکرى و سلوکى او، الهام و بهره‏ورى از کلام و مرام امامان شیعه علیهم‏السلام
است؛ به طورى که پشتوانه‏ى هر گفته‏ى او چندین روایت است.
نامه‏هاى عرفانى بیدآبادى


تاکنون هشت نامه از مکتوبات و نامه‏هاى آقامحمد بیدآبادى خطاب به سالکان
کوى حق و مشتمل بر آداب و شرایط و نتایج ریاضت و سلوک شرعى، چاپ و
منتشر شده است. در نسخه‏اى خطى که اخیرا به دست نگارنده رسید، هشت
نامه از بیدآبادى به چشم مى‏خورد که تاکنون پنج مورد آن به چاپ رسیده است.
این نسخه‏ى ارزشمند که تاریخ کتابت آن از حدود سال 1220 هجرى به بعد
است، رسایلى از شیخ بهایى، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانى، بیدآبادى،
ملاعلى نورى و دیگران را دربرمى‏گیرد و توسط چند نفر از علماى اصفهان در
عصر فتحعلى شاه قاجار نوشته شده است. حدود ده نامه از مرحوم بیدآبادى در
این مجموعه‏ى نفیس به چشم مى‏خورد که سه مورد آن‏ها تاکنون انتشار نیافته
است و در این دفتر به خوانندگان گرامى تقدیم مى‏شود. نخستین نامه‏اى که در
ذیل ارایه خواهد شد، متأسفانه فاقد خطبه بوده و بخشى از سطور اولیه‏ى آن،
افتاده است. و به احتمال زیاد از نامه‏هاى مرحوم بیدآبادى مى‏باشد. این نامه، که
مانند دیگر نامه‏هاى بیدآبادى، خطاب به برخى از سالکان و جویندگان راه قرب
به سوى حق، بوده‏است، در بردارنده‏ى دستورالعملى کامل و جامع بر اساس
شریعت مقدس نبوى و فقه مبین جعفرى است که در آن عارف بیدآبادى،
پیروى از 25 دستور و برنامه‏ى دینى را متضمن سعادت آدمى و رسیدن به
کمالات معنوى دانسته است.
پس از این نامه، دو نامه‏ى دیگر از بیدآبادى خواهد آمد که معرفى هر کدام جاى
خود آمده است.


نامه‏ى اول
«از فرایض و سننن و آداب و مراقبه و محاسبه‏ى نفس آنا فآنا و لحظةً فلحظةً
هموم را همّ واحد گردانیدن و منقطع شدن به حق سبحانه و تعالى (و تبتّل إلیه
تبتیلاً[76]) و (الّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سُبُلَنا[77])، و زاد این راه تقواست: (و
تزودوا فان خیر الزاد التقوى[78]) و تقوا عبارت از قیام نمودن به آنچه شارع امر به
آن فرموده است و پرهیز کردن از آنچه نهى از آن کرده از روى بصیرت، تا دل به
نور شرع و صیقل تکالیف آن مستعد فیضان معرفت شود از حق عزّوجل،
واتّقوااللّه‏ و یعلمکم‏اللّه،[79]و همچنان که مسافر صورى تا قوّت بدن از زاد حاصل
نکند، قطع راه نتوان کرد، همچنین مسافر معنوى تا به تقوا و طهارت شرعیه،
ظاهرا و باطنا، قیام ننماید و روح را به آن تقویت نکند، علوم و معارف و اخلاق
حمیده که بر تقوا مترتّب مى‏شود و تقوا از آن حاصل مى‏شود، نه بر سبیل دَور،
بر او فایض نمى‏گردد؛ و مثل این، مثل کسى است که شب، چراغى در دست
داشته باشد و به نور آن راهى را مى‏بیند و مى‏رود و هر یک گام که مى‏رود،
قطعه‏اى از مسافت روشن مى‏شود و در آن مى‏رود؛ و هکذا تا گام برندارد و نرود
روشن نشود و تا روشن نشود و راه را نبیند نتواند رفت.
آن دیدن، به منزله‏ى معرفت است و آن رفتن به منزله‏ى عمل و تقوا "من عَمِلَ

بما علم، اورثه اللّه‏ علم مالایعلم"[80]، "العلم یهتف بالعمل فان اجابه و إلّا ارتحل[81]،
"لا یقبل اللّه‏ عملاً الا بمعرفة و لامعرفة الّا بالعمل، فمن عرف دلّته المعرفة على
العمل و من لم یعمل فلا معرفة له الا انّ الایمان بعضه من بعض، کذا عن
الصادق علیه‏السلام"[82]. و همچنان‏که در سفر صورى کسى که راه را نداند به مقصد
نمى‏رسد، همچنین در سفر معنوى کسى که بصیرت در عمل ندارد به مقصد
نمى‏رسد.
العامل على غیر بصیرة کان به على غیر الطریق لا یزیده کثرة السّیر إلّا بُعدا؛ و
راحله‏ى این سفر، بدن است و قواى آن؛ و هم‏چنان که در سفر صورى اگر راحله
ضعیف و معلول بود راه را طى نتواند کرد و همچنین در این سفر تا صحّت بدن و
قوا نباشد، کارى نتوان ساخت. پس تحصیل معاش از این جهت، ضرور است و
به قدر ضرورت باید. پس طلب فضول در معاش، مانع است از سلوک، و دنیاى
مذموم که تحذیر از آن فرموده‏اند، عبارت از آن فضول است که بر صاحبش وبال

است؛ و امّا قدر ضرورى از آن، داخل امور آخرت است و تحصیل [آن ]عبادت،
و همچنان‏که اگر کسى راحله را در سفر صورى در اثناء راه سیر دهد تا خودش
مى‏چرد راه او طى نمى‏شود، هم‏چنین در این سفر اگر بدن و قوا را بگذارد تا
هرچه متمناى آنهاست به فعل آورند و به آداب و سنن شرعیه مقید نگرداند و
لجام آن را در دست نداشته باشد، راه حق طى نمى‏شود.
و رفقاى این راه علما و صلحا و عباد و سالکانند که یکدیگر را معاونند؛ چه، هر
کسى بر عیب خود زود مطلع نشود، امّا بر عیب دیگرى زود واقف مى‏شود. پس
اگر چند کس با هم بسازند و یکدیگر را از عیوب و آفات باخبر سازند، زود بر
ایشان راه طى مى‏شود و از دزد و حرامى دین ایمن مى‏گردند؛ چه، الشیطان على
المنفرد اقرب منه على الجماعة و یداللّه‏ على الجماعة. اگر یکى از راه بیرون رود
دیگرى او را خبردار مى‏گرداند، و اگر تنها باشد تا واقف مى‏شود هیهات است.
و راهنماى این راه پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است و ائمه‏ى معصومین (صلوات اللّه‏ علیهم
اجمعین) که راه نموده‏اند و سنن و آداب وضع کرده‏اند و از مصالح و مفاسد راه
خبر داده‏اند و خود به این راه رفته‏اند و امّت را [ازپى] و اقتفاى خود فرموده‏اند:
(لقد کان لکم فى رسول اللّه‏ اسوة حسنة[83])، (قل ان کنتم تحبون اللّه‏ فاتّبعونى
یحببکم اللّه‏[84]) و محصل آنچه مى‏کرده‏اند امر فرموده‏اند.
چنانچه از روایات معتبره به طریق اهل بیت علیهم‏السلاممستفاد مى‏شود: از امورى که
سالک را لابّد است از آن و اخلال به آن به هیچ وجهى روا نیست، بعد از تحصیل

عقاید حقه، 25 چیز است:
اوّل، محافظت بر صلوات خمس که: (إنّ الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنکر[85])؛
و اول تخلیه باید تا تحلیه توان نمود: (و یزکّیکم و یعلّمکم الکتاب[86]) اعنى
گذراندن آن در اول وقت به جماعت و سنن و آداب. پس بى‏علّتى و عذرى از
اول وقت تأخیر کند یا به جماعت حاضر نشود یا سننى از سنن یا ادبى از آداب
آن را فروگذارد إلّا نادرا، از سلوک راه بیرون رفته و با سایر عوام که در بَیداى
جهالت و ضلالت سرگردان مى‏چرخند و از راه مقصود بى‏خبرند و ایشان را هرگز
ترقى نیست، مساوى خواهد بود.
دویّم، محافظت بر نماز جمعه و عیدین و آیات. با اجتماع شرایط إلّا مع القدر
المسقط که اگر سه جمعه‏ى متوالى ترک نماید بى‏علّتى، دل او یا «زنگ» گیرد به
حیثیتى که قابل اصلاح نباشد.
سیّم، محافظت بر نماز رواتب معهوده‏ى یومیه که ترک آن را معصیت شمرده‏اند
الّا چهار رکعت از نافله‏ى عصر و دو رکعت از نافله‏ى مغرب و وتیره، که ترک آن
بى‏عذرى نیز جایز است.
چهارم، محافظت بر صوم سنّت که سه روز معهود است که پنج‏شنبه‏ى اول و
چهارشنبه‏ى وسط و پنج‏شنبه‏ى آخر بوده باشد از هر ماهى، که معادل صوم دهر
است، چنان‏که بى‏عذرى ترک نکند؛ و اگر ترک کند، قضا کند یا به مدّى از طعام
تصدّق نماید.


پنجم، محافظت بر صوم ماه مبارک رمضان و تکمیل آن، چنان‏که زبان را از لغو و
غیبت و دروغ و دشنام و نحو آن، و سایر اعضا را از ظلم و خیانت و نظر از حرام
وشبهه بیشتر ضبط کند که در سایر ایام مى‏کرده.
ششم، محافظت بر زکات واجب بر وجهى که تأخیر و توالى جایز ندارد مگر
عذرى باشد، مثل فقد مستحق یا انتظار افضل مستحقین و نحو آن.
هفتم، محافظت بر انفاق حق معلوم الناس. اعنى مقرر سازد که هر روز یا هر هفته
یا هر ماه از مال خود چیزى به سایل یا محروم مى‏داده باشد به قدر مناسب مال
چنانچه اخلال به آن نکند؛ و اگر کسى را نیز مطلع نسازد بهتر است: (والذین فى
اموالهم حق للسائل و المحروم[87]) ففى الحدیث: «انّه غیر الزکوة».
هشتم، محافظت بر حُجَه‏الاسلام؛ چنانچه در سال وجوب به فعل آورد و
بى‏عذرى تأخیر روا ندارد.
نهم، زیارت قبور مقدسه‏ى پیغمبر و ائمه‏ى معصومین صلوات اللّه‏ علیهم،
خصوصا امام حسین علیه‏السلام؛ چه، در حدیث [آمده] که: «زیارت حسین علیه‏السلامفرض
است بر هر مؤمن. هر که ترک کند، حقى از خداوند و رسول را ترک کرده است»؛
و در حدیث دیگر آمده است که: «هر امامى را عهدى است بر گردن اولیا و
شیعه‏ى خود؛ از جمله‏ى تمامى وفاى به عهد، زیارت قبور ایشان است.»
دهم، محافظت بر حقوق اِخوان و قضاى حوایج ایشان؛ چه، تأکیدات بلیغه بر
آن شده بلکه بر اکثر فرایض مقدم داشته‏اند.


یازدهم، تدارک نمودن هرچه از مذکورات فوت شده باشد وقتى که متنبه شود؛
مَهما أمکن.
دوازدهم، اخلاق مذمومه مثل کبر و حسد و نحو آن را از خود سلب کردن به
ریاضت و مضادّات اخلاق پسندیده مثل حسن خلق و سخى و صبر و غیر آن بر
خود بستن تا ملکه شود.
سیزدهم، ترک منهیات جملةً، و اگر بر سبیل ندرت، معصیتى واقع شود، زود به
استغفار و توبه و انابت تدارک نماید تا محبوب حق شود: (ان اللّه‏ یحبّ
التوّابین[88])، «ان اللّه‏ یحبّ کلّ مفتن توّاب.»
چهاردهم، ترک شبهات که موجب وقوع محرّمات است؛ و گفته‏اند که هر که
ادبى از آداب را ترک کند، از سنّتى محروم شود؛ و هر که سنّتى را ترک کند، از
فریضه محروم شود؛ و ترک مجالست بطّالین و مغتابین و آنها که سخنان پراکنده
گویند و روزى گذرانند کنند؛ یعنى خلاص نشود، چه هیچ چیز مثل این نیست
در ایجاد قسوت و غفلت و تضییع وقت.
پانزدهم، در ما لا یعنى یه خوض نکردن که موجب قسوة و خسران است؛ و
فى‏الحدیث: «من طلب ما لا یعنیه فاته ما یعنیه.» و اگر از روى غفلت صادر شود،
بعد از تنبیه تدارک نماید به استغفار و انابت: انّ الذین اتّقوا اذا مسّهم
طائف من الشیطان تذکّروا فاذا هم مبصرون و اخوانهم یمدّونهم فى الغى ثم لا
یقصرون.[89])


شانزدهم، کم خوردن و کم گفتن و کم خفتن را شعار خود ساختن که دخلى تمام
در تنویر قلب دارد.
هفدهم، در روز، قدرى از قرآن را تلاوت کردن و اقلّش پنجاه آیه است به تدبّر و
تأمل و خضوع؛ و اگر بعضى از آن در نماز واقع شود بهتر است.
هجدهم، قدرى از اذکار و دعوات، ورد خود ساختن در اوقات معیّنه، خصوصا
بعد از نمازهاى فریضه، و اگر تواند که اکثر اوقات زبان را مشغول ذکر حق دارد، و
اگر که جوارح در کارهاى دیگر مصروف باشد زهى سعادت. از حضرت امام
محمد باقر علیه‏السلام منقول است که زبان مبارک ایشان اکثر اوقات تر بود به کلمه‏ى
طیّبه‏ى «لا اِلهَ اِلّا اللّه‏»؛ اگر چیزى مى‏خورده‏اند و اگر سخن مى‏گفته‏اند و اگر راه
مى‏رفته‏اند، الى غیر ذلک؛ چه، این ممدّى و معاونى است قوى مر سالک راه
حق را؛ و اگر ذکر قلبى نیز مقارن ذکر لسانى سازد، به اندک زمانى فتوح بسیار
روى مى‏دهد؛ و تا مى‏تواند سعى نماید که دم به دم به دل متذکر حق مى‏بوده
باشد که: (و لذکر اللّه‏ اکبر[90]) تا غافل نشود، که هیچ امرى به این نمى‏رسد در
سلوک، و این مددى قوى است در ترک مخالفت حق سبحانه و تعالى در
معاصى.
نوزدهم، صحبت عالم و سؤال از او و استفاده‏ى علوم دینیه به قدر حوصله‏ى
خود. تا مى‏تواند سعى کند که علمى بر علمى بیافزاید. «اکیس الناس مَنْ جَمَعَ
عِلم الناس الى على علمه.»[91]صحبت اعلم از خود را فوزى عظیم شمرد و اگر

عالمى یابد که به علم خود عمل کند، متابعت او را لازم شمرد و از حکم او
بیرون نرود، و پیرى که صوفیه مى‏گویند عبارت از چنین کسى است؛ و مراد از
علم، علم آخرت است نه علم دنیا، و اگر چنین کسى نیابد و اعلم از خود نیز
نیابد با کتاب صحبت دارد و با مردم نیکوسرشت که از ایشان کسب اخلاق
حمیده کند؛ و هر صحبتى که او را خوشوقت و متذکر حق و نشئه‏ى آخرت
مى‏سازد، از دست ندهد.
بیستم، با مردمان به حسن خلق و مباسطت معاشرت کردن تا بر کسى گران
نباشد و افعال ایشان را محملى نیکو اندیشیدن و گمان بد به کسى نداشتن.
بیست و یکم، صدق در اقوال و احوال را شعار خود ساختن.
بیست و دوم، توکل بر حق سبحانه و تعالى کردن در همه‏ى امور؛ و نظر بر اسباب
نداشتن در تحصیل رزق و بسیار به جدّ نگرفتن و فکرهاى دور به جهت آن
نکردن؛ و تا مى‏توان به کم قناعت کردن و ترک فضول نمودن.
بیست و سیّم، بر جفاى اهل و متعلّقان صبر کردن و زود از جا درنیامدن و
بدخویى نکردن که هر چند جفا بیشتر مى‏کشد در تلقّى بلا، زودتر به مطلب
مى‏رسد.
بیست و چهارم، امر به معروف و نهى از منکر به قدر وسع و طاقت کردن و
دیگران را نیز بر خیر داشتن و غمخوارى نمودن و با خود در سلوک شریک

ساختن؛ اگر قوّت نفس داشته باشد. و الّا اجتناب از صحبت ایشان نمودن با
مدارا و تقیه که موجب وحشت نباشد.
بیست و پنجم، اوقات خود را ضبط کردن و هر وقتى از شبانه‏روز وردى خواندن
که به آن مشغول مى‏شده باشد تا اوقاتش ضایع نشود؛ چه، هر وقتى طالبِ
موقّتٌ له است.
و این عمل‏هاست در سلوک. این است آنچه از ائمه‏ى معصومین علیهم‏السلام به ما
رسیده که خود مى‏کرده‏اند و دیگران را امر مى‏فرموده‏اند. امّا چله داشتن و
حیوانى نخوردن و ذکر چهار ضرب کردن و غیر آن که از صوفیه منقول است، از
ایشان وارد نشده و ظاهرا بعضى از مشایخ، امثال اینها را به جهت نفوس بعضى
مناسب مى‏دیده‏اند در سهولت سلوک، بنابراین امر به آن فرموده‏اند؛ و مأخذ
چلّه شاید حدیث «من أخلص للّه اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمة من قلبه
على لسانه»[92]باشد و مأخذ ترک حیوانى «لا تجعلوا بطونکم مقابر الحیوانات[93]» و
نحو آن؛ و شکى در آن نیست که گوشت کم خوردن و در خلوت نشستن و به
فراغ بال و توجه تمام مشغول ذکر بودن، دخلى تمام در تنویر قلب دارد.
و از جمله امورى که عمده است در سلوک، اجتناب از شوایب طبیعت و
وساوس عادت نوامیس عامّه؛ چه، سالک را هیچ سدّى عظیم‏تر از این امر
نیست و بعضى از حکما، اینها را رؤساى شیاطین نامیده‏اند.
و هر قبحى که از کسى سرمى‏زند، چون نیکو بنگرى به یکى از این سه منتهى

مى‏شود:
[1]و امّا شوایب طبیعت، مثل شهوت و غضب و توابع آن از حبّ مال و جاه و
غیر آن: (تلک الدّار الآخرة نجعلها للذین لایریدون علّوا فى الارض و لا فسادا[94])
و؛ [2] امّا وساوس عادت، مانند تسویلات نفس امّاره و تزیینات او و اعمال
غیرصالحه، خیالات فاسده و اوهام کاذبه و لوازم آن از اخلاق رذیله و ملکات
ذمیمه: (قل هل أنبئکم بالأخسرین أعمالاً الّذین ضلّ سعیهم فى الحیوة الدنیا و
هم یحسبون أنهم یحسنون صنعا[95]). و؛ [3] امّا نوامیس عامّه، مانند متابعت
غولان آدمى‏پیکر و تقلید عالمان جاهل است و اجابت استغوا و استهواى
شیاطین جنّ و انس و مغرور شدن به خدع و تلبیسات ایشان به دنیا: (ربّنا أرنا
الذین أضلاّنا من الجن و الإنس نجعلهما تحت اقدامنا لیکونا من الاسفلین[96]).
امّا بعضى رسوم و اوضاع، مانند لباس و معاشرت با ناس که در عرف زمان مقرّر
نباشد، که متابعت جمهور در آن باید کرد به حسب ظاهر، تا در پوستین این کس
نیفتند؛ چه، امتیاز باعث وحشت و اختلاف مى‏شود مگر آن که متابعت در آن،
مخالفت با امر مهم دینى [باشد] که ترکش ضرر به سلوک داشته باشد که در آن
هنگام، متابعت لازم نیست مگر از باب تقیه، و امثال این امور براى بصیر زمان
منوط باید داشت.
خاتمه، و هر که این 25 چیز مذکور را بر خود لازم گرداند و به جدّ مى‏کرده باشد

از روى اخلاص، أعنى ابتغاء لوجه اللّه‏ لالغرض دنیوى عاجل، روز به روز حالش
در ترقّى باشد و حسناتش متزاید و سیئاتش مغفور و درجاتش مرفوع. پس اگر از
اهل علم باشد، اعنى مسایل علمیه‏ى الهیه از احوال مبدأ و معاد و معرفت نفس
و امثال آن، آنها بر گوشش خواند و دانستن آنها را ـ کما هو ـ مقصد اقصى داند و
کمال اهتمام به معرفت آن دارد و از اهل آن همّت که بفهمد، روز به روز معرفتش
متزاید مى‏گردد به الهام حق به قدر کسب استعدادى که از عبادات و صحبت
علما و سخنان ایشان او را حاصل مى‏شود؛ و الا صفاى باطنى و دعاى سبحانى
و نحو آن از کمالات در خور سعى و توجه مى‏باید و بر تقدیر، او را قُربى به حق
سبحانه و تعالى حاصل مى‏شود و حجتى و نورى؛ و محبت کامل و نور وافر،
ثمره‏ى معرفت است و معرفت کامل به حدّى مى‏رسد که اکثر امور آخرت او را
مشاهده مى‏شود و در این نشئه؛ چنانچه از حارث‏بن‏نعمان منقول است و
حدیث او در کافى مذکور است؛ و محبّت هرگاه اشتداد یافت و به حدّ عشق
رسید و در ذکر حق مشتهر گشت، تعبیر از آن به لقا و وصول و فناء فى‏اللّه‏ و بقاء
باللّه‏ و نحو آن مى‏کنند و این غایت از ایجاد خلق [است]؛ چنانچه در حدیث
قدسى وارد است: «کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لکى
اعرف»[97]، و فى‏التنزیل: (ما خلقت الجن و الانس الّا لیعبدون[98]) قیل أى لیعرفون؛
و عبّر عن المعرفة بالعبادة؛ لانّها لاتنفکّ عنها و انّما عبّر عن اللّازم بالملزوم لئلّا
یتوهم ان المقصود أىّ المعرفة کانت، بل المعرفة الخاصة التى لا تحصل إلّا من

جهة العبادة؛ چه، معرفت از انواع متعدده و طرق متکثره است و هر معرفتى
موجب قرب و وصول نمى‏شود؛ چه، اکثر عامّه را نیز معرفتى از راه تقلید حاصل
است و متکلمین را نیز معرفتى از راه دلایل جدلیّه که مقدمات آن از مسلّمات و
مقبولات و مظنونات ترکیب یافته و فلاسفه را نیز معرفتى از راه براهین عقلیه که
مقدّمات آن از یقینیات مرکب شده هست؛ و هیچ از اینها موجب وصول و
محبّت نمى‏گردد. پس هر که معرفت از راه عبادت او را حاصل شد، او ثمره‏ى
شجره‏ى آفرینش است و مقصود از ایجاد. دیگران همه به طفیل او موجود
شده‏اند و از براى خدمت او.
حافظ:
گرچه وصالش نه به کوشش دهند
آن قدر اى دل که توانى بکوش
اگر به مقصد رسیدى زهى سعادت و اگر در این راه مُردى زهى شهادت:
اگر در راه او مردى شهیدى
وگر بردى سبق زین العبیدى
(و من یخرج من بیته مهاجرا الى اللّه‏ و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره
على اللّه‏[99])
عطّار:
در غرور این هوس گر جان دهم
به که دل بر دکّه و دکّان دهم
والتوفیق من اللّه‏ العزیز العلیم و الحمد للّه‏ ربّ العالمین.»


نامه‏ى دوم
شخصى عریضه خدمت مرحوم جنّت‏مکان آقامحمّد بیدآبادى نوشته و از
آن‏جناب طلب ارشاد نمود، ایشان در جواب نوشته‏اند:
«اى برادر صاحب نوشته! این روسیاه، چاره از براى نفس خود، سواى این
نمى‏داند که او را به ریاضات شرعیه گوشمال داده، از ستّه‏ى ضروریه به قدر
ضرورى اکتفا نموده، آن قدر را نیز به محض امتثال فرمان صاحب شریعت به
عمل آورد نه به شهوت طبیعت، و از مستحبات شرعیه به قدر مقدور، چیزى را
فروگذاشت نکند، و از مواضع تهمت، احتیاط بلیغ نموده، و از مخالطت اَبناى
زمان کناره گیرد، و با هر که خلطه نماید اولاً ملاحظه نماید هرگاه از شرکاء مأمور
به باشد بکند و إلّا ترک کند؛ و تمامى اوقات، فکر خود را در بى‏قدرى دنیا و
جلالت آخرت، مصروف دارد، و فکر مرگ بسیار نماید به طورى که بدن به
اهتراز آید، و در همه‏ى امور، استعانت به غیر حق از احدى نجوید، و تسلّط
شیطان را به قلّت اکل در حلال و کثرت مواظبت ادعیه‏ى صحیفه‏ى کامله از خود
دور سازد تا رفته رفته چنان شود که در فضایل ابوذر مذکور است که او را در هر
حرکت و سکون، نیّت صادق باشد؛ و استغفار بسیار نماید و لاحول بسیار گوید
و به اعتقاد درست و یقین بداند که: (انّ الهدى هدى اللّه‏[100]و رسوله لایهدى الا من
احب) تا حالى به هم رساند که در همه‏ى امور تفویض به حق نموده، مدح و ذم

مردم نزد او مساوى شود. بعد از آن، هرگاه شخصى که شأن او باشد در معارف
الهى فکر نماید، اکثر اوقات در مظاهر اسماء و صفات فکر نموده تا به حدّى
رسد که برگ درختان سبز در نظرش دفتر معرفت شود.
سرّ توحید تو معلوم شد از...
صد دهن نغمه‏سرا باشد و یک آواز است
فقرات مرقومه ناشى از مالیخولیا نباشد، چاره این است و الّا به شربت افتیمون
استعلاج باید شود.
قال الشّاعر:
صُمٌّ اذا سمعوا خیرا ذکرت به
و ان ذُکِرتُ بشر عندهم سمعوا
والسلام»
نامه‏ى سوّم
سومین نامه‏اى که در این مجموعه‏ى نفیس از آقامحمّد بیدآبادى، آمده است،
شامل مباحث عمیق عرفان نظرى و نیز بیان شرایط و آداب سلوک عملى است.
این نامه نیز مانند دیگر مکتوبات بیدآبادى در پاسخ به پرسش برخى از اهل
سلوک نوشته شده و در آن شخص سایل، نخست، معناى یک بیت شعر را
پرسیده و سپس با جویا شدن از احوال بیدآبادى، از او درباره‏ى ضروریات
سلوک الى‏اللّه‏ توضیح خواسته است. عارف بیدآبادى در پاسخ به او، با بیان
معانى بیت مذکور و اشاراتى به حالات شخصى‏اش، به بیان برخى از اوامر و
نواهى لازم براى سالک بر اساس آیات و روایات پرداخته است. در پایان این
نامه، کاتب که خود را محمّدباقر یزدى نامیده است ـ و از علماى زمان خود در

اصفهان بوده ـ تصریح نموده است که این نامه را به اشاره‏ى یکى از علماى بزرگ
عصر نوشته است. که با توجه به برخى قرائن و نشانه‏ها، گویا منظورش از آن
عالم بزرگ، سیّد حجه‏الاسلام شفتى بوده است.
«بسم اللّه‏ تعالى
تقدیر به یک ناقه نشانده است دو محمل
لیلاى وجود تو و سلماى عدم را[101]
لیلى و سلمى دو اسم‏اند که شعراى عرب، تعبیر از مایُتَعشّق به، به آن مى‏کنند و
مراد از عدم، عدم مقابل وجود مى‏تواند بود و فناى در سیر هم مى‏تواند. بنا بر
اول، بعد از تحقیق مراتب محققه در نزد محققان اهل عرفان، نظر به حکایت
قدسى «کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لکى اعرف» سرایت
حبّ از هر علّتى نسبت به معلول که تعبیر از آن در مبادى عالیه به عنایت و
إفاضه مى‏کنند و در متوسطات ذوى‏الشعور به اراده و در ادانى غیر ذوى‏الشعور
به میل، پس سلسله‏ى وجود را مشار الى عدمْ سلماست؛ چون که تمایز به
تنزّلات منازل وجود به جز از عدم به چیز دیگر نیست. پس در نصفه‏ى نزولى،
هر عالى، عاشق آن است که جمال خود را در آینه سافل بنماید به فقد سافل
بعضى از کلمات عالى را، هرچه از کمال دارد از وجودات، از عالى است. پس

نمایش عالى در سافل است به اعدام او. پس عدم سلماست در نصفه نزولى و
وجودْ لیلاست در نصفه‏ى صعودى، و آن واضح و مناسب تعبیر نیز ظاهر است
که لیلا معشوق موجود و سلما معشوق معدوم است. پس اول شخصى که
عنایت ازلى متوجه او شده و بعبارةٍ اُخرى، اول تنزّل که عنایت او به عنایت ازلى
سرایت در مابعد خواهد نمود لیلاى وجود که معشوق کلّ مابعد است در نزول
هر دو بر مَطیه سیر او نشسته در دو محمل؛ چون‏که وجود و عدم هرگز ممزوج
هم نمى‏شوند مگر به تغایر اضافه، و إلّا بنابر ثانى، چون‏که فناى در فنا و بقاى در
بقا مطلوب حقیقى مى‏باشد و ممدوح، خود بیان حال نموده که «ما عبدتک
خوفا من نارک و لا طمعا فى لجنّتک بل وجدتک اهلاً للعبادة فعبدتک»[102]و
مقدمات خیو و عمر، شاهد مدعى است. پس مى‏گوید که تقدیره لیلاى وجود
تو را که صحو در صحو است ـ و این، مقام معشوق حقیقى است ـ با سلماى
عدم که محو در محو است و باز معشوق حقیقى، بر مطیّه‏ى نفس تو نشانیده در
دو محمل، نظر به آن که فنا و محو از خود است و بقا و صحو به قیّوم است جلّ
جلاله:
پس عدم گردم عدم چون ارغنون
گویدم کانّا الیه راجعون[103]
بعبارةٍ اخرى، چون حق تعالى فاقد هیچ کمال نیست؛ پس عدم به وجهى
من‏الوجوه دراو راه ندارد؛ به خلاف مصنوع اول، چون فاقد بعض کمالات است.
پس لیلاى وجود و سلماى عدم، هر دو بر ناقه‏ى او نشسته است:


شد مدتى که گفت و شنو با تو رونداد
اى بى‏نصیب کوشم و اى بى‏نوا لبم
نعم‏الحبیب با اشتغال با امور متعارفه در مکاتیب و غیره پاس تعارف داشتن،
تخم غفلت کاشتن است، همان به که به شرح احوال کثیرالاختلال خود پردازد،
شاید که منشأ عبرت دیگران شود. مجمل از شرح مفصلِ آن، آن که روح را کتاب
تحصّل کمال به فصل اخیر نرسیده و هنوز انموذجى از نقد محصّل معرفت،
حاصل نشده و حرفى از درس عشق به گوشش برنخورده و بوى شراب محبتى
از میکده‏ى ولایت به مشامش نرسیده و چاشنى ذوق مودّتى نچشیده، بلکه به
اعتبار ممارست علوم رسمیه، دماغ مَدرس ادراکش مُخبَط گشته، حجرات
مدرسه اعضا و جوارحش از طلبه قوى و مشاعر خالى مانده:[104]
در مدرسه هر علم که آموخته است
فى‏القبر یضرّه و لا ینفعه[105]
و جسم را مدت اجتماع چهار دیوار عناصر به انقضا رسیده، هر ساعتى خرابى
تازه رومى‏دهد و نزدیک شده که معمار تن، دست از مرمت خرابه‏ى بدن
برداشته، ایّام فرصت منقضى شود و هنوز قلب بشرى که حاصل ازدواج ابوین
بل خلاصه‏ى ایجاد کونین است، اسیر سرپنجه‏ى حواس ظاهرى و شکار سِباع
قواى سَبُعى و پامال دوابّ شهوات بهیمیت و به سبب اِخلاد به ارض مادّه، به
زنجیر سلاسل و اغلال تعلقات جسمانى و هواجس نفسانى که نمونه‏ى
سلسله‏ى ذرعها سبعون ذراع[106]است و پاى خود را بسته در چاه عمیق طبیعت

معذّب است و آن طایر قدسى را قفس بدن، راه عالم اصلى بسته، به اتّباع
شهوات، فطرت جبلى از دست رفته، پر و بال استعداد ترقّى شکسته است و گاه
که یاد وطن پدرى مى‏کند، ناله‏ى «یا حسرتى على ما فرّطت فى جنب اللّه‏»[107]به
گوش ساکنان افلاک مى‏رساند و به امثال این اشعار مترنّم مى‏شود:
دستم زکوتهى به گریبان نمى‏رسد
خون شد دلم ز درد و به درمان نمى‏رسد
خاطرم ریز و راحتى مرا مى‏بین و فکر خویشتن کن؛ «فان العاقل من ایقظ بغیره»،
و تا توانى خود را از خویش و بیگانه یگانه و در میان ایشان از همه بیگانه کن.
«خشک‏لب بودن تو را اندر لب دریا خوش است.» یقین بدان که تا در قفس تن
گرامى نشوى.
این تجربه حاصل در دریا کن؛ یعنى همه روزه از حس بکاه و به عقل افزا و به
علوم متعلّقه به بدن از معاملات و عبادات زیاده از قدر ضرورت، اشتغال منما که
مورث قسوت مى‏شود. چنانچه شاهد است: «لا تطلبوا علم ما لا تعلمون و لّما
عملتم بما علمتم فانه لم یزدد من اللّه‏ الا بعدا»[108]، بلکه به عبادات خالصه و
ریاضات شرعیه استعانت جسته به تبدیل اخلاق و تشدید اعتقادات که امور

نفسى و قلبى است به کمال برسان. «مِن أقل ما اوتیتم الیقین و عزیمة الصبر.»
یا طالب الجسم کم تسعى لخدمته
فانت بالنفس لا بالجسم انسان
سعى نما که انسان انسانى و عالم ربّانى شوى و عالم باللّه‏ و بامرللّه‏ باشى.
خرچرانى را کمال ندانى
داده‏ى خود سپهر بستاند
نقش اللّه‏ جاودان ماند
علوم متعلّقه به دنیا از دنیاست، به قدر بلاغت کفایت و زیاده ملعون است. در
اجرت عبادتى و معامله و عقود نمى‏باشد. و آخر دعویهم ان الحمدللّه‏ رب
العالمین[109]الى اللّه‏ اته بقلب سلیم[110]من الامور الجثة.
جان[111]پدر! ره چنان [ رو که] ره‏روان رفتند. مانند زنان در پى رُخَص مرو و خود را
فریب مده. بر نفس تنگ بگیر. «ضیّقوا مجارى الشیطان بالجوع»[112]امر مرشد کل
است. مجارى شیطان تمامى حواس حیوانى است [و] اختصاص به گلو ندارد.
(لاتمدن عینیک الى ما متعنابه ازواجا منهم زهرة الحیاة الدّنیا[113])، (انّ السمع و
البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولا[114]) (ذرهم یأکلوا و یتمتعوا او یلههم
الامل فسوف تعلمون[115])، (یعلمون ظاهرا من الحیوة الدنیا و هم عن الاخرة هم

الغافلون[116])، (ذلک مبلغهم من العلم[117]).
با زاهدان مگویید اسرار عشق و مستى
بگذار تا بمیرد در قید تن پرستى
در بیان معناى (فلینظر الانسان الى طعامه[118]) فرموده‏اند: «انظر عملک عمّن
تأخذه»[119]؛ و «اقعد لهم کل مرصد[120]». خصوصیت به جهاد اصغر ندارد، بلکه در
اکبر، ضرورتر است. تن‏پرورى کار گاو شیار و خر بار است آدمى را به آن چه کار
است؟ اسب تازى را سوقان گرفتن ضرور است تا منازل بعیده را در کمال
سرعت طى تواند نمود: (یا ایّها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه‏
لعلکم تفلحون[121])
من آنچه شرط بلاغست با تو مى‏گویم
تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال
قال بعض أهل المعرفة: و اعلم أن الرّضا من مقامات الیقین و أحوال المحبّین و
مشاهدة المتوکلین و هو داخل فى کلّ أفعال اللّه‏ تعالى؛ لأنها عن قضائه و لا یکون
فى ملکه الا بقضاه. فعلى العارفین به الرضاء بالقضاء ثم رُدّ ذلک الى تفصیل العلم
و ترتیب الأحکام. فما کان من خیر و برّ أمر به او ندب إلیه رضى به العبد، و اجبه

شرعا و عقلا و وجب علیه الشکر، و ما کان من شى‏ء نهى عنه و تهدد علیه، فعلى
العبد أن یرضى به عدلاً و قدراً یسلمه لمولاه حکمه او حکما؛ و علیه ان یصیر
علیه و یُقِرّ به ذنبا و یعترف به لنفسه ظلما و رضى بعود الأحکام علیه بالعقاب و
إن اجترحه بجوارحه اکتسابا، و یرضى بأن لله سبحانه الحجة البالغة علیه و أن لا
عذر له فیه، و یرضى بأنّه فى مشیة اللّه‏ تعالى: مِن عفو عنه برحمته و کرمه ان شاء،
أو عقوبة له یُعِدّ له و حقّه إن شاء. لأنّ الموقنین و المحبّین لا یُسقطون الأمر
بالمعروف و النهى عن المنکر و لا ینکرون إنکار المعاصى و کراهتها بالالسنة و
القلوب من قبل ان الایمان فرضها والشرع ورد بها و لان الحبیب کرهها، و کانوا
معه فیما کَرِه کما کانوا معه فیما أحبّ و مقام الیقین‏لا یُسقط فرائض الإیمان، و
مشاهدةُ التوحید لا تُبطل شرایع الرسول و لا تُسقط اتّباعَه، فمن زعم ذلک، فقد
افترى على اللّه‏ و رسوله و کذب على الموقنین و المحبین. ألم تر ان اللّه‏ سبحانه
تعالى ذم قوما رضوا بالدنیا و رضوا بالمعاصى و رضوا بالتخلف عن السوابق؟
فقال سبحانه: (رضوا بالحیوة الدنیا و اطمأنوا بها[122]) فذمهم بذلک. فقال تعالى:
(ولتصغى الیه أفئدة الذین لا یؤمنون بالآخرة و لیرضوه و لیفترقوا ما هم
متفرقون[123]) فعابهم به. و قال تعالى: رضوا بان یکونوا مع الخوالف و طبع على
قلوبهم[124]، یعنى مع النساء فى القعود عن القیام بالجهاد و هو جمع... فمن رضى
بالمعاصى و المناکیر منه أو من غیره، و ادعى ان ذلک یدخل فى مقام الرضا

الذى یحاذى علیه بالرضا، أو انه حال الراضین الذین وصفهم اللّه‏ تعالى و
مدحهم، فهو مع هؤلاء الذین ذم اللّه‏ و مقته. و فى الخبر: «من شهد منکرا فرضى
به کانّه قد فعله» . و فى الحدیث: «الدال على الشر کفاعله» . و قد جاء فى الخبر:
«لوان عبدا قتل بالمشرق و رضى بقتله آخرُ بالمغرب کان شریکه فى قتله.»
[در پایان نامه، کاتب چنین نوشته است:]
و هذه من إفادات العارف الاوحدى مولانا آقامحمد البیدآبادى حشره اللّه‏ مع
ائمه الطاهرین و حرره محمدباقر الیزدى باشارة من اوجب اللّه‏ تعالى طاعَته على
بل علىّ الجمیع، أعنى الاستاد الکامل العالم العامل، و الفاضل الکامل، المتخلّق
باخلاقه، بهجة الزمان، عین الأعیان، علامة العلماء، زبدة الفضلا، الکرام، جامع
المعقول و المنقول، حاوى الأصول و الفروع، قدوة الحاج و ملاذ الخاصّ و العامّ
و ثِمار الأنام و الأیتام، جعله اللّه‏ محروسا عن شرّ الایام و اللّیالى و استمر ظلّه
العالى علىّ و على رؤوس أقرانى.


مأخذ و منابع
1. آثار و مکاتبات آقا محمد بیدآبادى
بیدآبادى، محمد 1358. «مبدأ و معاد» (التوحید على نهج التجرید)، منتخباتى
از آثار کلماى الهى ایران، به کوشش آشتیانى، ج 4، تهران.
بیدآبادى، محمد 1352. «رساله در طریق تخلیه و تحلیه» حسین مدرسى
طباطبایى، مجله وحید، ش 4 د 11، تهران.
بیدآبادى، محمد 1352. «رساله همتیه» حسین مدرسى طباطبایى، مجله
وحید، ش 4 د 11، تهران.
بیدآبادى، محمد 1372. «آداب السیرو السلوک» على صدرایى خویى، پیام
حوزه، س 2، ش 6، قم.
بیدآبادى، محمد 1376. حسن دل، صدرایى خویى و نورمحمدى، قم:
نهاوندى.
بیدآبادى، محمد 1332. «نامه به صدرالدین کاشف دزفولى» مصباح العارفین،
اهواز.
بیدآبادى، محمد 1357. «نامه به ملا محمد على قاینى» مجله وحید، ش 246 و
247، تهران.
بیدآبادى، محمد 1357. «نامه به کاشانى و طهرانى»، مجله وحید، ش 246 و
247، تهران.
بیدآبادى، محمد 1379. «نامه به سید حسین قزوینى»، دو نامه چاپ نشده از
بیدآبادى على کرباسى زاده اصفهانى، مجله حوزه اصفهان، ش 3، اصفهان: دفتر

تبلیغات اسلامى.
2. سایر منابع مورد استفاده
کلینى، شیخ محمد. بى تا. اصول کافى، ترجمه سید جواد مصطفوى، الجزء
الاول.
فیض کاشانى، محسن 1358. علم الیقین، الجزء الاول، قم: بیدار
مجلسى، محمدباقر 1363. بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه
غزالى، محمد 1403. احیاء العلوم، الجزء الاول، بیروت
کلباسى، ابوالهدى 1317. البدر القام، تهران
معلم حبیب آبادى، محمدعلى 1337. مکارم الآثار، ج 1، اصفهان: نشر نفائس
مخطوطات
بحرانى، سیدهاشم بى تا. البرهان فى تفسیرالقرآن، ج 4، قم: اسماعیلیان
حسینى اشکورى، سید احمد 1422، تراجم الرجال، ج 2، قم: دلیل ما
عرفى شیرازى، محمد بى تا. دیوان شعر. به کوشش جواهرى، تهران: سینایى
کرباسى زاده، اصفهانى، على. 1380. حکیم متأله آقا محمد بیدآبادى، تهران:
پژوهشگاه علوم انسانى
عراقى میثمى، محمود 1352. دارالسلام، تهران: اسلامیه
حسینى طهرانى، سید محمدحسین. (بى تا). رساله لب اللباب، تهران: حکمت




________________________________________
[1]ـ براى مطالعه و آشنایى بیشتر در این خصوص، بنگرید به: حکیم متألّه بیدآبادى، صص
17- 59
[2]ـ "نامه به قزوینى"، فصلنامه حوزه اصفهان، ش، ص 72
[3]- تراجم‏الرجال، ج 2، ص 131
[4]- نور / 35
[5]- آل عمران / 67
[6]ـ "نامه به قزوینى"، فصلنامه حوزه اصفهان، ش 3، ص 72 - 76
[7]ـ رساله‏ى تخلیه و تحلیه، ص 395
[8]ـ بنگرید به متن نامه‏ى اول بیدآبادى در ادامه‏ى همین گفتار
[9]ـ "نامه به طهرانى و واعظ کاشانى"، مجله «وحید»، ص 40
[10]ـ حسن دل، ص 55
[11]ـ همّتیه، صص 391 ـ 390
[12]ـ "نامه به عبداللّه‏ کاشانى"، مجله وحید، ص 38
[13]ـ همان؛ حسن دل، ص 80
[14]ـ بنگرید به: حسن دل، صص 26، 29، 30، 33، 37، 40 و 52؛ "نامه به عبداللّه‏ کاشانى"،
ص 38؛ "نامه به طهرانى و واعظ کاشانى"، ص 40؛ تخلیه و تحلیه، ص 391
[15]ـ حسن دل، ص 24، 30، 37، 59، 74، 76 و 78
[16]ـ همان، صص 60 ـ 59
[17]ـ مبدأ و معاد، صص 310 ـ 311
[18]ـ اشاره به آیه
[19]ـ حسن دل، صص 42 و 54
[20]ـ همان، ص 38
[21]ـ اسراء /70
[22]ـ همان، ص 94
[23]ـ همان، ص 104
[24]ـ همان، ص 45
[25]ـ لبّ اللّباب، صص 159 ـ 158
[26]ـ حسن دل، ص 36
[27]ـ "نامه به صدرالدین دزفولى"، مصباح العارفین ص 139؛ حسن دل، ص 29
[28]ـ انبیاء /87
[29]ـ تخلیه و تحلیه، صص 395 - 397
[30]ـ دارالسّلام، ص 318
[31]ـ "نامه به ملا محمدعلى قاینى"، ص 41
[32]ـ حسن دل، ص 53
[33]ـ آداب السیر و السلوک، ص 269
[34]ـ حسن دل، ص 24
[35]ـ "نامه به قاینى"، ص 41
[36]ـ البدرالتمام، صص 2 و 9؛ مکارم الآثار، ج 1، ص 68
[37]ـ حسن دل، ص 68
[38]ـ همان، صص 41- 43
[39]ـ تخلیه و تحلیه، ص 394؛ حسن دل، صص 87 -88
[40]ـ همتیه، ص 390
[41]ـ حسن دل، صص 50 ـ 51
[42]ـ همان، ص 35
[43]ـ آداب السیر و السلوک، ص 269
[44]ـ همان، ص 36
[45]ـ آداب السیر و السلوک، 269؛ حسن دل، ص 36
[46]ـ آداب السیر و السلوک، صص 270 ـ 269
[47]ـ حسن دل، ص 68
[48]ـ همان، ص 77
[49]ـ "نامه به قاینى"، ص 42؛ حسن دل، صص 89-88
[50]ـ آداب السیر و السلوک، ص 269
[51]ـ حسن دل، ص 21
[52]ـ "نامه به قاینى"، صص 42 ـ 41؛ حسن دل، ص 87
[53]ـ همان، ص 86
[54]ـ حسن دل، ص35
[55]ـ "نامه به قائنى"، ص 42؛ حسن دل، صص 87 - 88
[56]ـ حسن دل، ص 27
[57]ـ همتیه، ص 389
[58]ـ حسن دل، ص 98
[59]ـ همان، ص 81 - 82
[60]ـ همان، ص 22 - 23
[61]ـ همان، ص 22 - 23
[62]ـ همان، ص 91
[63]ـ همان، صص 35 و 60
[64]ـ همان، ص 37
[65]ـ همان، ص 95
[66]ـ همان، ص 28
[67]ـ همان، ص 39
[68]ـ حسن دل، ص 27
[69]ـ همان، ص 75
[70]ـ همان، صص 69 -70
[71]ـ همان، ص 68
[72]ـ "نامه به قاینى"، ص 42
[73]ـ همان، ص 71
[74]ـ همان، ص 38
[75]ـ همان، ص 100
[76]ـ مزّمل /8
[77]ـ عنکبوت /69
[78]ـ بقره /197
[79]ـ بقره /282
[80]ـ «من علم و عمل بما علم ورّثه الله علم مالم یعلم» علم الیقین 1:9
[81]ـ عن ابى عبدالله علیه‏السلام قال: العلم مقرون الى العمل فمن علم عمل و من عمل علم و العلم یَهْتِفُ بالعمل فان اجابه و إلا ارتحل عنه. امام صادق علیه‏السلام فرمودند: علم با عمل هم دوش است، هر که بداند باید عمل کند و هر که عمل کند باید بداند. علم، عمل را صدا زند اگر پاسخشم گوید بماند وگرنه کوچ کن. اصول کافى، ترجمه مصطفوى 1: 55
[82]ـ «خدا عملى را جز با معرفت نپذیرد و معرفتى نباشد مگر با عمل. پس کسى که معرفت دارد، همان معرفت او را به عمل دلالت مى‏کند و کسى که عمل نکند، معرفت ندارد، همانا بعضى از ایمان از بعضى دیگرش بوجود آید.» اصول کافى 1: 54
[83]ـ احزاب /21
[84]ـ آل عمران /31
[85]ـ عنکبوت /45
[86]ـ بقره /151
[87]ـ الذاریات /19
[88]ـ بقره /222
[89]ـ اعراف /201
[90]ـ عنکبوت /45
[91]ـ در نسخه اصلى این گونه آمده، اما با جستجو در منابع روایى به جاى «اکیس» و «على»، «اعلم» و «إلى» ذکر شده است. به عنوان نمونه ر.ک از رسول خدا صدوق، محمدبن على ابن بابویه مشهور به شیخ صدوق، اللمالى ص 74.
[92]ـ بحار 70: 242
[93]ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید جلد 1 ص 26 خطبه 151 بحارجلد 41 ص 148
[94]ـ قصص /83
[95]ـ کهف /104
[96]ـ فصلت /29
[97]ـ حدیث قدسى مشهور که از حضرت داود علیه‏السلام و نیز از پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده است.
[98]ـ ذاریات /56
[99]ـ
[100]ـ آل عمران /73
[101]- در حاشیه‏ى صفحه، در کنار شعر، یادداشت شده است: «فى على ع». این بیت، از
قصیده‏اى است که عرفى شیرازى در نعت حضرت رسول اکرم(ص) سروده است. (دیوان عرفى: ص 9)
[102]ـ شرح غرر و درر 2: 580
[103]ـ مولانا جلال الدین محمد، مثنوى معنوى، جلد 3، طبع میرخانى از کل کتاب ص 300
[104]- در متن «منده» آمده که ظاهرا «مانده» مى‏باشد.
[105]ـ از اشعار شیخ بهایى
[106]ـ اشاره است به این آیه‏ى شریفه: ثم فى سلسلة ذرعها سبعون ذراعا... الحاقة /32
[107]ـ زمر /56
[108]ـ قال على بن الحسین علیه‏السلام: مکتوب فى الانجیل لاتطلبوا علم مالا تعلمون و لمّا تعملوا بما علمتم فان العلم اذا لم یعمل به لم یزدد صاحبه الاکفرا و لم یزدد من اللّه إلاّ بعدا، امام سجاد علیه‏السلام فرمودند: در انجیل نوشته شده است که تا بدانچه دانسته‏اید عمل نکرده‏اید از آنچه نمى‏دانید نپرسید؛ همانا علمى که به آن عمل نشود، جز کفر [ناسپاسى] دانند، و دورى او را از خدا نیفزاید. اصول کافى 1: 56
[109]ـ یونس /10
[110]ـ «الا من أتى اللّه بقلب سلیم» شعرا /89
[111]- احتمال مى‏رود که از این قسمت به بعد، نامه‏ى مستقل دیگرى باشد که کاتب در ادامه‏ى نامه‏ى قبلى آورده است.
[112]ـ احیاء العلوم 1: 232
[113]ـ طه /131
[114]ـ اسراء /36
[115]ـ حجر /3
[116]ـ روم /7
[117]ـ نجم /30
[118]ـ عبس /24
[119]ـ عن ابى عبدالله علیه‏السلام فى قوله تبارک و تعالى «فلینظرالانسان الى طعامه» قلت ما طعامه؟ قال: «علمه الذى یأخذه عمن یأخذه» البرهان، 4: 429
[120]ـ «و اقعدوا لهم کل مرصد» توبه /5
[121]ـ آل عمران /200
[122]ـ یونس /7
[123]ـ انعام /113
[124]ـ توبه /87