ابزارهای سیاستی

سیاست های حمایتی دولت نقش چشمگیری در یادگیری و همپایی فناورانه در کشورهای در حال توسعه بازی می کنند. طی دو دهه اخیر در ایران قوانینی به تصویب رسیده اند که توسعه فناوری و پر کردن شکاف فناورانه با کشورهای پیشرو را هدف گرفته اند. پژوهش حاضر با بکارگیری رویکرد کیفی و روش تحلیل اسنادی به مقایسه تطبیقی سیاست های موجود در قوانین مذکور و سیاست های موجود در تجارب موفق همپایی فناورانه در کشورهای در حال توسعه پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که: اول، تنوع سیاست ها در این قوانین تشابه زیادی با سیاست های موثر بر یادگیری و همپایی فناورانه در کشورهای در حال توسعه دارد؛ دوم، همچون تجارب سایر کشورهای در حال توسعه، در قوانین کشور سیاست های غیرمالی با فاصله چشمگیری از سیاست های مالی قرار دارند؛ سوم، مشابه تجربه کشورهای در حال توسعه، در ایران نیز کفه ترازو به سمت سیاست های طرف عرضه است و به سیاست های طرف تقاضا کمتر توجه شده است. علیرغم وجود قوانین و سیاست های متعدد و متنوع، عدم توفیق ایران در یادگیری و همپایی فناورانه را می توان به افقی و غیرتخصصی بودن ابزارهای سیاستی و همچنین چالش هایی که در مرحله اجرای سیاست ها ظهور پیدا می کنند، نسبت داد.

فهم اثر سیاست های وضع شده در پاسخ به شکست های بازار و سیستم همواره مورد توجه محققان بوده است. آنها در مسیر مطالعات خود تلاش کرده اند با توسعه مفهوم افزودنی رفتاری، نگاه خروجی محور به ارزیابی سیاست را بسط داده تا بتوانند اثر مداخلات دولت را بر رفتار بنگاه رصد نمایند. در این تحقیقات بر توانمندی نوآوری و خردبنیان های آن به عنوان مبین های رفتاری بنگاه در ارزیابی مداخلات کمتر تمرکز شده است. از اینرو پژوهش حاضر با تاکید بر توانمندی نوآوری به عنوان یک افزودنی رفتاری تلاش می کند، اثرات سه سیاست تنظیمی طرح ژنریک، نظام قیمت گذاری و نظام تعرفه گمرکی را بر رفتار نوآوری در شرکت های تولید دارو بسنجد. پژوهش حاضر از دسته پژوهش های آمیخته با استفاده از استراتژی مطالعه چند موردی و ابزار تحلیلی نگاشت شناختی است که الگوی اثر سیاست های تنظیمی را در سه سطح اهداف سیاستی پنجگانه (گسترش بازار، افزایش دسترسی پذیری، ارتقای کیفیت، انگیزش تحقیق و توسعه و ارتقای زنجیره تولید)، خردبنیان های توانمندی نوآوری (هوش نوآوری، تصمیم گیری، ترکیب و راهبری) و عملکرد نوآورانه (محصول و فرآیند) ترسیم کرده است. همچنین با استفاده از تحلیل حساسیت اثرات ذیل 26 سناریو، چگونگی تغییرات سه سطح مولفه مورد توجه قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهد هر چند اعمال این سیاست ها بر اهداف سیاستی گسترش بازار دارویی، دسترس پذیری و ارتقای زنجیره تولید دارویی کشور و همچنین بر نوآوری فرآیند مفید بوده و توانسته الگوهایی را در هوش نوآوری و راهبری شرکت ها ایجاد نماید اما اثر منفی آنها بر کیفیت دارو و انگیزش تحقیق و توسعه و همچنین نوآوری محصول و خردبنیان ترکیب قابل توجه است.

سیاست نوآوری تقاضامحور مجموعه ای از اقدامات عمومی برای افزایش تقاضای نوآوری، بهبود شرایط ادراک نوآوری یا بهبود بیان تقاضا به منظور ترغیب و انتشار نوآوری می باشد. این مقاله با بهره گیری از روش فراترکیب به دنبال ارائه دسته بندی جدیدی از ابزارهای سیاستی معرفی شده در مطالعات این حوزه می باشد. به این منظور بر اساس روش فراترکیب 252 مقاله و کتاب شناسایی شده از پایگاه های رسمی مقالات معتبر مورد بررسی قرار گرفته و پس از طی مراحل لازم 105 مقاله و کتاب مورد تحلیل نهایی قرار گرفته. تجزیه وتحلیل مقالات و نتایج روش فراترکیب نشان داد که ابزارهای تحریک طرف تقاضای نوآوری را می توان در قالب سه زمینه اصلی دسته بندی نمود که عبارتند از سیاست های محرک تقاضای دستگاه های دولتی(B2G)، سیاست های محرک تقاضای مصرف کنندگان نهایی(B2C) و سیاست های محرک تقاضای کسب وکارهای بزرگ تر (b2B). تحلیل انجام شده بیانگر این است که در دسته سوم از ابزارهای مذکور محققان مطالعات کمتری داشته اند و ابزارهای صریح و عملیاتی ارائه نشده و  خلاء پژوهشی در این دسته به چشم می آید که نیازمند پژوهش های بیشتر است .

تحریم برخی از صنایع در کشور طی سالیان گذشته، موجب شد تا بسیاری از شرکت های بزرگ صنعتی به دنبال تأمین نیازمندی ها از شرکت های داخلی باشند. در این شرایط و با توجه به اینکه بسیاری از نیازمندی ها در سایه همکاری شرکت ها رفع می شود، توسعه همکاری فناوارنه ضروری به نظر می رسد. علیرغم لزوم همکاری های فناورانه در شرایط کنونی، همکاری های فناورانه با چالش های جدی روبروست و در برخی از موارد این همکاری ها شکل نمی گیرد. در اینجا دولت می تواند با به کارگیری ابزارهایی این همکاری ها را توسعه دهد. هدف مقاله حاضر، شناسایی ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه شرکت های بزرک صنعتی با شرکت های دانش بنیان برای نیل به وضعیت مطلوب در ایران است. در این راستا با بررسی اسناد و مستندات و مصاحبه هدفمند از خبرگان این حوزه، ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه استخراج و با روش تحلیل مضمون موردبررسی قرار گرفت. این ابزارها را می توان در سه دسته ابزارهای تحریک عرضه، ابزارهای تحریک تقاضا و ابزارهای بهبود زیرساخت دسته بندی کرد.

مُدهای حکمرانی برای یک نظام یا دستگاه سیاست گذاری، زمینه ساز طراحی و پیاده سازی برنامه های سیاستی در سطح کشور، بخش یا یک حوزه فناورانه محسوب می شوند. در عین حال این مُد ها در طول زمان و به دلایل مختلف، خود نیز قابل تغییر هستند که در نتیجه موجب تغییر سلسله وار در تنظیمات برنامه های سیاستی خواهند شد. به شکل خاص، مُد حکمرانی عاملی جدی برای وقوع تغییرات در صنعت بوده و در مقابل تغییرات محیطی نیز می توانند عامل موثری برای تکامل مُد حکمرانی باشند. هم تکاملی مُدهای حکمرانی و صنعت، توجه هم زمان به چگونگی شکل گیری تغییرات در هر دو مسیر را طلب می کند. علی رغم اهمیت این موضوع، مطالعات کمتری به بررسی این اثرات متقابل پرداخته اند که این امر می تواند موجب نادیده گیری نقش این هم تکاملی و در نتیجه پیش بینی پذیری و قابلیت اجرای کمتر برنامه های سیاستی شود؛ بنابراین هدف اصلی مقاله، بررسی هم تکاملی صنعت و مُدهای حکمرانی در حوزه بازی های دیجیتال است که همواره با تغییرات گسترده مواجه می شود. بر این اساس، یک مطالعه موردی با پردازش و تحلیل داده های تاریخی و مصاحبه با خبرگان در خصوص هم تکاملی صنعت بازی های دیجیتال و مُدهای حکمرانی بنیاد ملی بازی های رایانه ای انجام شد. نتایج این تحقیق مشخص می کند که مُد حکمرانی مسلط این نهاد در دوره های مختلف، تغییراتی را در صنعت رقم زده و رخدادهای صنعت نیز متقابلا باعث تکامل در مُدهای حکمرانی بنیاد به ترتیب از شرکت محوری به قانون محوری، بازارمحوری و سپس شبکه محوری شده اند. این تحقیق می تواند درک دقیق تری از ماهیت و اهمیت مُدهای حکمرانی برای طراحی برنامه های سیاستی برای سیاست پژوهان و سیاست گذاران حاصل کند.  

هدف از این مقاله، تحلیل محتوای اسناد کلان مرتبط با علم و فناوری به منظور بکارگیری و استفاده از آنها در تدوین برنامه ششم توسعه است. در این پژوهش، اسناد کلان مرتبط با علم و فناوری کشور شامل سند سیاست های کلی علم و فناوری، سند سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، نقشه جامع علمی کشور، سند چشم انداز بیست ساله و برنامه پنجم توسعه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. این اسناد، مبتنی بر اهداف و ابزارهای سیاستی و همچنین گروه های هدف، مطالعه و مواد مرتبط آنها تحلیل شده اند. روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تلخیصی بوده بدین مفهوم که نخست چارچوب ارزیابی، استخراج و بر اساس مؤلفه های آن، مبادرت به تحلیل محتوا شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که اهداف سیاستی ارتقاء ظرفیت پژوهش و بهبود عملکرد فناوری و نوآوری، دارای بالاترین فراوانی تکرار بوده اند. از منظر ابزارهای سیاستی و بر اساس نوع مداخله دولت، حمایت مالی برای تحریک طرف عرضه و سیاست های اصلاحی شرایط کلان، دارای بالاترین فراوانی تکرار می باشند. از سوی دیگر، سیاست های تقویت طرف تقاضا، حمایت های مالی کاتالیزوری بر اساس نوع مداخله و همچنین سیاست های تقویتی برای کاربران دانش در بخش خصوصی در میان ابزارهای سیاستی دارای پائین ترین فراوانی تکرار بوده اند. نتایج این پژوهش همچنین نشان داده که تدوین احکام سیاستی در حوزه علم و فناوری نیازمند استفاده از اهداف و ابزارهای سیاستی متنوع و ترکیب ابزارها برای اثربخشی بیشتر است.

تغییرات سریع فناورانه و نوآوری های فراوان، حاصل تغییر دیدگاه شرکت ها و دولت ها از فعالیت های منزوی و جزیره ای به سمت همکاری ها و فعالیت های جمعی است. این رویکرد در پیشینه موضوع تحت عنوان نوآوری باز شناخته شده و توجه محققان بسیاری را به خود جلب کرده است. به منظور شناسایی این مفهوم و آشنایی با چگونگی پشتیبانی سیاست ها از آن، در این مقاله ضمن بررسی مفهوم، سابقه و روش های نوآوری باز، به شیوه های سیاست گذاری و ابزارهای سیاستی ارتقاء آن پرداخته شده است. بر این اساس یک ماتریس 3×3 مشتمل بر دو بُعد برای نوآوری (درون سو، برون سو و دوسویه) و فرآیند دانش (خلق، انتشار و بهره برداری) ارائه و ابزارهای سیاستی تقویت هر یک از این ابعاد پیشنهاد شده اند. در پایان نیز شیوه همکاری فناورانه و نوآورانه در طول زنجیره ارزش داروهای زیستی در ایران، از طریق مطالعه موردی یک شرکت داروساز بررسی شده است.  

یکی از رویکردهای مهم در سیاست تدارکات عمومی حامی نوآوری، رویکرد خریدار-تأمین کننده است که بر تعاملات میان عرضه و تقاضا و بسترهای ارتباطی مرتبط با آن تمرکز دارد. مسأله تحقیق این است که چگونه می توان با این چارچوب نظری، الگوی تدارکات عمومی حامی نوآوری در تجهیزات صنعت ایران را طراحی نمود؟ برای پاسخ گویی به این سوال، از روش تحقیق مطالعه موردی کیفی  در خصوص تجربه تأمین 10 قلم کالای اساسی صنعت نفت ایران و تحلیل مقوله محور داده های کیفی استفاده شده است. روش جمع آوری داده ها در گام اول، مستندات و گزارش های سیاستی مرتبط با پروژه ده قلم کالای اساسی و در گام دوم مصاحبه های هدفمند و انجام مصاحبه ها به صورت نیمه ساختاریافته است. الگوی سیاستی ارائه شده در این مقاله برای تدارکات عمومی حامی نوآوری تجهیزات صنعت نفت ایران با رویکرد خریدار-تأمین کننده در چهار بخش اهداف و دستور کار سیاست، ساماندهی سمت تقاضا، نظام ارزیابی تأمین کنندگان و ارتباط نهادی عرضه و تقاضا تدوین شده است. در این الگو، اولویت توسعه فناوری بر تأمین، نظام خرید مبتنی بر استانداردگذاری و فهرست تاییدشده، الگوی ارزیابی فناورانه و نیز تأمین مالی مجزا و اصلاح قوانین مربوط به مناقصات و خرید دولتی مورد توجه قرار گرفته است.  

به کارگیری مناسب ابزارهای سیاستی نقش کلیدی در موفقیت همکاری های فناورانه بین شرکت ها دارد. پژوهش حاضر با روش مطالعه موردی، به بررسی 13 همکاری فناورانه 3 شرکت بزرگ با 13 شرکت کوچک فناور ایرانی در بازه زمانی 10 ساله (1385-1395) در حوزه فناوری های نانو، زیستی و اطلاعات و ارتباطات (فاوا) پرداخته است. در مجموع با انجام 27 مصاحبه نیمه ساختاریافته با افراد درگیر در این همکاری ها در طرفین همکاری و تحلیل محتوای کیفی آن ها با کدگذاری محوری، ابزارهای سیاستی مورد استفاده در همکاری های مورد مطالعه شناسایی شده است. نتایج نشان می دهد حمایت های مالی در قالب ارائه وام و یارانه از پرکاربردترین ابزارهای سیاستی در همکاری های هر 3 حوزه فناوری نانو، زیستی و فاوا می باشد. به علاوه، ابزارهای سیاستی مورد استفاده در همکاری های حوزه فاوا محدود به ابزارهای ایجاد انحصار در تولید و ارائه وام هایی از جانب نهادهای حمایتی مربوطه بوده است. در مقابل، در همکاری های فناوری حوزه نانو و زیستی طیف متنوعی از ابزارها نظیر خریدهای تضمینی، ارائه حمایت های مالی، میانجی گری، مشوق های صادراتی و اعمال تعرفه بر واردات مورد استفاده قرار گرفته اند. شناسایی ابزارهای سیاستی مشوق همکاری های فناورانه شرکت های بزرگ و کوچک و نیز کاربرد آن ها، به سیاست گذاران در راستای حمایت فعال تر و اثربخش تر از همکاری های فناورانه کمک شایانی می نماید.  

هدف: این مقاله با هدف بازطراحی بخش هایی از آیین نامه ارتقاء اعضا هیئت علمی در راستای تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه تهیه شده است. روش شناسی: این پژوهش از روش شناسی علم طراحی کمک می گیرد و در چهارچوب آن از مصاحبه نیمه ساخت یافته با خبرگان و متخصصان در طراحی و نیز از گروه کانونی برای اعتبارسنجی نتایج بهره برده شده است. یافته ها: پس از تحلیل بندهای مختلف آیین نامه و شناسایی ارتباط این بندها با انواع مسیرهای ارتباط صنعت و دانشگاه، 11 بند پیشنهادشده است که در آن ها به مسیرهای ایجاد شرکت های زایشی و پژوهش مشترک با صنعت اولویت و امتیاز بیشتری اختصاص داده شده است. بحث و نتیجه گیری: ارتباط صنعت و دانشگاه یکی از سیاست های شناخته شده در دنیا برای بهره گیری از هم افزایی بین دانشگاه و صنعت در جهت رشد و توسعه اقتصادی است. ارتباط صنعت و دانشگاه متأثر از عوامل مختلفی است و در این میان نقش ابزارهای سیاستی بر ایجاد ارتباط صنعت و دانشگاه بسیار اساسی است؛ ابزارهایی که در قالب قوانین و آیین نامه ها زمینه های نهادی این ارتباط را ایجاد کرده و بر رفتار و تصمیمات کنشگران دخیل دراین ارتباط اثر مستقیم می گذارند. آیین نامه ارتقا یکی از ابزارهای سیاستی و اثرگذار است که رابطه مستقیم با اعضای هیئت علمی به عنوان کنشگران اصلی بخش دانشگاه دارد و با یک طراحی مناسب می تواند فعالیت های اعضاء هیئت علمی را به سوی تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه سوق دهد. این مقاله ضمن حفظ ساختار کنونی آیین نامه با پیشنهاد بندهایی تلاش می کند این آیین نامه را به ابزار سیاستی کاراتری برای تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه تبدیل کند.

توسعه محصول جدید فرایندی است که توسط آن محصول یا خدمت جدیدی به مشتریان عرضه می شود. با توجه به کوتاه تر شدن چرخه عمر محصولات و تحولات تکنولوژی توسعه محصول جدید از اهمیت بالایی برخوردار است. در طول فرایند توسعه محصول جدید ریسک های مختلفی وجود دارد. ریسک های فناورانه از مهم ترین این ریسک ها محسوب می گردد که مدیریت و کاهش این ریسک ها به موفقیت فرایند توسعه محصول جدید کمک شایانی می کند. مدیریت ریسک در توسعه محصول جدید از سه قسمت شناسایی، تحلیل و کنترل (پاسخ) ریسک ها تشکیل می شود. شناسایی، تحلیل و ارزیابی و پاسخ به ریسک ها، نیازمند خلاقیت بالا و روشی سیستماتیک می باشد که TRIZ و ابزارآن به میزان بالایی دارای این ویژگی ها می باشد. روش تعیین مقدماتی شکست (AFD) یکی از روش های I-TRIZ می باشد که روشی برای شناسایی و تحلیل شکست ها و ریسک ها بالقوه ارائه می دهد. در این تحقیق مدلی جامع برای شناسایی، تحلیل و ارزیابی و پاسخ به ریسک ها با استفاده از ابزار TRIZ، در فرایند توسعه محصول جدید ارائه گردید است. مدل پیشنهادی این تحقیق توسط خبرگان دو صنعت دفاعی که در زمینه های طراحی محصول صاحب نظر بوده اند توسط روش مدل سازی ساختاری تفسیری (ISM) موردبررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان میدهد که مدل پیشنهادی تحقیق از نظر اعتبار و توالی گام ها مورد تایید دو صنعت مذکور واقع گردیده است.