فاطمیان

ظهور دولت ایوبیان (567-648 ق/1172-1253م) زمانی واقع شد که از یک طرف خلفای عباسی در واپسین سال های حیات خود به سر برده و از اداره سرزمین های اسلامی ناتوان بودند. از طرف دیگر حملات مهاجمان مغول از شرق و صلیبیان از غرب جهان اسلام نیز به این ناتوانی دامن می زد؛ لذا تلاش صلاح الدین در جهت برقراری ثبات نسبی در مصر و شام با احیا و تثبیت مذهب تسنن به ویژه بازپس گیری بیت المقدس، دورنمای جدیدی را در قلمرو جهان اسلام ترسیم کرد. به علت ناهماهنگی هنر و سیاست در این دوره هیچ سبک واحدی برای هنری چون نگارگری خلق نشد. ازجمله نسخه های مصور باقی مانده از دوره ایوبیان نسخه ای از کلیله ودمنه ، مقامات حریری و کتاب مختارالحکم و محاسن الکلم است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که دولت ایوبیان انتقام از فاطمیان اسماعیلی را بر همه شیعیان تعمیم داده و مذاهب چهارگانه اهل سنت را در مصر به صورت کاملاً افراطی تبلیغ می کردند. همین امر ازیک طرف منجر به مهاجرت شیعیان به جنوب مصر، شام، یمن، ایران و هند و تقیه کردن یا هضم شدن در گروه های دیگر مانند صوفیان می شد و از طرف دیگر مذاهب چهارگانه اهل سنت هم تقویت می شد.  اهداف پژوهش بازشناسی سیاست های مذهبی و هنری ایوبیان؛ واکاوی تحولات مذهبی و هنری در دوره حاکمیت ایوبیان. سؤالات پژوهش در زمان حاکمیت دولت ایوبی گستره جغرافیای مذهبی و هنری دستخوش چه تغییراتی بوده است؟ سیاست های مذهبی و هنری سلاطین ایوبی چه عللی داشت؟

آبگینهسازی ازجمله هنرهای مهم و روبهرشد در دوران اسلامی بوده است. این هنر در دوران سلجوقیان ایران و همزمان با آن در دوران فاطمیان مصر، تجلیگاه چنان ابتکارات بیبدیلی است که عصر شکوهمند تاریخ شیشهگری اسلامی در هر دو سرزمین محسوب میگردد. علاوهبر همزمانی این دو دوران، وجود روابط اقتصادی و فرهنگی بین دو ملت فرض وجود تأثیر و تأثرات را در هنر آبگینهسازی هرچه بیشتر به ذهن متبادر میکند. ازاینرو چنین سؤالی مطرح میگردد که به چه میزان تشابهات میان آثار شیشهای این دو سرزمین وجود دارد و کدامین مؤلفه ها میتوانند راهگشای تفکیک و شناسایی آثار این دو سرزمین باشند. آیا نقوش روی آبگینه ها میتواند بهعنوان یکی از گزینه ها موردِتوجه و استناد باشد و وجوه تفاوت و شباهت در نقوش آثار آبگینه فاطمیان و سلجوقیان کدام است. ازاینرو هدف پژوهش حاضر، شناسایی وجوه اشتراک و افتراق نقوش آثار شیشهای در دوران سلجوقیان و فاطمیان بهمنظور دستیابی به مؤلفه هایی در شناخت و تفکیک آبگینه ایران و مصر است. بههمین منظور، نمونه هایی از آثار شیشهای متعلق به این دو سرزمین در زمان حکمرانی سلجوقیان و فاطمیان طی سده های 5 و6 هجری قمری، انتخاب و بررسی شد. این تحقیق، بهروش تطبیقی- تاریخی با استناد به منابع کتابخانهای همراه با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام شده است.درنهایت، نتیجه بررسیهای انجامشده نشان داد که تا قبل از این دوران، کمتر از نقوش روی آثار شیشهای استفاده میشد. وجه مشترک حضور روح اسلامی بر هنر این سرزمینها سبب پیدایی نقوشی نوشتاری چون دعا برای صاحبظرف، نام هنرمند و سفارشدهنده روی آثار شیشهای گردیده است. همچنین، تشابهات فرم و نقشمایه های تزئینات نمایانگر تأثیرات متقابل بین صنعت شیشه در دو سرزمین است. باوجود همه وجوه اشتراک، در مواردی تمایزات محسوسی وجود دارد که درنتیجه ویژگیهای متفاوت سرزمینها بهوجود آمده است.

بدون تردید و بر اساس مستندات مادی موجود فاطمیان یکی از ادوار مستقل تمدن انسانی را در مصر رقم زدند. چند چهره تاریخ علم جهانی ارائه کردند و تمدن آن ها زیرساخت مادی تمدنی مصر تا چند قرن بعد از آن ها شد. از جمله نهاد آموزشی الازهر که سلطه آموزشی آن هزار سال دوام داشت. تشکیلات اداری ایوبیان و ممالیک در اصطلاح و در سازمان همان تشکیلات فاطمیان است. عصر فاطمیان دوره توسعه و ابتکار در حسبه، پزشکی، علوم پایه، معماری و شهرسازی، فلسفه، الهیات، فقه، ادبیات، علوم قران، نیروی دریایی، شیمی فیزیک و تغذیه و فرهنگ و هنر جشن و نمایش و تشریفات و توسعه مراسم تشیع غدیر و عاشورا است. ابعاد فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر فاطمیان در افریقیه حاکی از اغازی نو درتمدن است. دوره جدید شهرسازی و عمران افریقیه با ورود، فاطمیان در افریقیه آغاز شد، فاطمیان چند شهر بزرگ سلطنتی، بندر مهدیه و منصوره و شهر زویله را بنا کردند. استحکامات نظامی و مراکز عبادی و آموزشی متعددی از جمله مسجد جامع بزرگ مهدیه را که تاکنون باقی است. تأسیس نمودند، بیشترین توسعه جامع قیروان در عهد فاطمی صورت گرفت، سبک معماری آن ها در ایجاد دروازه های بسیار بزرگ، سبک خاصی در عمران و شهرسازی است. بندر مهدیه از عمده ترین نقاط تجاری و صدور فرهنگ و تمدن اسلامی در مدیترانه غربی بود و کشتی های بزرگی از هند، ایران، اندلس، یونان بسیاری از ملل مسلمان و مسیحی همواره در آن توقف داشتند و کالاهایی را به اقصی نقاط جهان حمل می نمودند. فاطمیان را می توان بنیان گزار نیروی دریایی مسلمانان در مدیترانه دانست، ناوگان عظیم فاطمی بسیاری از تحرکات مخالفان در مدیترانه را تحت سلطه داشت و بر مدیترانه حکومت می کرد. پیشرفت فوق العاده ای در ساخت سلاح های جدید نظامی در عصر فاطمی در افریقیه پدید آمد، از جمله کارهای ابن القیّار در ساخت «النار المحرقه» است. بنیان گزاران مکتب طبی قیران از جمله طبیب شیعه احمدبن جزّار، شیبانی ادیب و متفکر ایرانی در عصر اغلبی از حامیان فاطمیان بودند و در سایه حمایت آن ها علم طب و ادبیات و فرهنگ عربی و اسلامی توسعه پیدا کرد. طبیب دونش بن تمیم (360 ه ، 971 م) آثار بسیاری در طب تألیف کرد از اطبای دربار منصور و قائم فاطمی در افریقیه بود. بناهای جدید فرهنگ و تمدن اسلامی که فاطمیان در افریقیه بنا نهادند در عصر زیری و بنو حماد دنبال شد و در تهیه و ضرب سکه، چندین دارالضرب فاطمی از جمله مهدیه، منصور و سیسیل تأسیس شد. در سکه های عصر فاطمی، سکه های شیشه ای سیسیل در نوع خود بی نظیر است. در صنعت شیشه و ساخت ظروف بلورین توسعه قابل توجهی در عصر فاطمی پدید آمد که برخی از آثار آن ها در موزه های اروپایی موجود است؛ صقلیه عصر فاطمی که زیر سلطه خاندان کلبی بود که از سوی فاطمیان حدود صد سال در سیسل حکومت کردند، خاطر دوره طلایی فرهنگ و تمدن اسلامی را در عرصه های مختلف در خود دارد. نظام آموزشی و تشکیلات اداری و حکومتی فاطمیان در افریقیه از نخستین سازمان های پیشرفته در قرون وسطی است؛ فاطمیان نخستین سازمان دهی مخفی برای تأسیس دولت و خلافت موفق را در غرب جهان اسلام سامان دادند. از بدیهیات تمدن نگاری عظمت وشکوه بی نظیر تمدن در عصر فاطمیان است. ویژگی این دوره ،تاسیس و اصالت و پویایی و زایا یی تمدن اسلامی عصر فاطمیان است که تا ادوار ایوبی و ممالیک را در دایره نفوذ و استحکام خود داشت و همچنان در اسمان تمدن اسلامی نور افشانی می کند، معتبر ترین مدرک در نگاه کلی به تمدن عصر فاطمیان قضاوت ابن خلدون است .ابن خلدون در مقدمه که تمدن نگاری دول اسلامی است برخی دول مغربی را بدوی و بی فرهنگ و تمدن دانسته است واز فاطمیان با عنوان صاحب حضاره با صفت استعظام و شکوه تمدنی یاد کرده است و تاسیس بنای با هیبت و عظیم را از وجوه تمدنی ان ها دانسته و با اصطلاح \" عظم مبانیها \" این فرهنگ و شیوه تمدنی فاطمیان را وصف نموده است. وجه اهمیت فرهنگی و تمدنی ان ها توسعه فقه اهل بیت در برابر فقه مالکی حنبلی و شافعی و تقسیم فکر حقوقی است. ابن خلدون این جابجایی فقه ها را ذکر کرده است و بر فاطمیان نام مروجان فقه اهل بیت را اطلاق نموده است .برای شکوه و استعظام تمدنی فاطمیان فقط وجود ابن هیثم کفایت می کند. ابن خلدون در وصف و تبیین علم مناظر ریشه های یونانی آن را ذکر کرده است و می نویسد در بین اسلامیان ابن هیثم در این علم تالیفاتی دارد. هفتصد سال گذشت تا تاریخ علم مدرن ابن هیثم را کشف کرد و اورا در نیمه دوم قرن بیستم پدر علم نور معرفی کرد .فرضیه پژوهش این است که استعظام تمدنی و حضارت فاطمیان، دافع امواج کینه و بد گویی از فاطمیان بویژه حاکم است که با دو انگیزه صلیبی و احقاد مذهبی همچنان در جریان است و ابن خلدون که خود با واژه های تمدنی از فاطمیان یاد کرده است، از این غرض ها بدور مانده است و مواضع متعادل نسبت به فاطمیان دارد. چهار وجه فایده تاریخنگاری تمدن فاطمیان این است که :1- تمدن فحل است.2- کارکرد تمدنی تشیع است .3- نقش کالبدی در تمدن جهانی است. 4- بازدارندگی است که پرداختن به وجه تمدنی فاطمیان، دافع از تهاجم تاریخنگاری معاند است.

قصه ها و داستان ها به عنوان یکی از بخش های مهم فرهنگ عامه رابطی بین مردم اکنون با گذشته اند که مبانی فرهنگی و اعتقادی را از نسلی به نسل دیگر منتقل می کنند. بر مبنای رویکردهای تاریخ گرایی نو و بافت روایی و داستانی متون تاریخی، برخی از داستان ها نیز حاوی بافت تاریخی اند که بررسی آنها در کنار منابع تاریخی سودمند است. افسانه بوستان خیال از قصه های عامیانه ای است که بنای آن بر تاریخ خلفای فاطمی مصر و شیعیان اسماعیلی است که بر اساس حوادث تاریخی رخ داده در زمان چهار خلیفه نخست فاطمی در مصر، آغاز می شود. مؤلّف این شخصیت های تاریخی را به عرصه افسانه آورده، داستان های موهوم به آنها نسبت داده است. این جستار چگونگی حضور مذهب اسماعیلیه و خلفای فاطمی را در این داستان دنبال می کند و به نقد و بررسی آن براساس منابع و روایت های تاریخی به شیوه توصیفی-تحلیلی می پردازد. یافته های این پژوهش و نقد آنها بیانگر صحت برخی از روایت های نویسنده بر اساس منابع تاریخی و اعتقادی این فرقه مذهبی-سیاسی است، اما در مواردی تفاوت هایی نیز وجود دارد. چهره خار ق العاده ای که نویسنده از برخی از خلفای فاطمی ارائه داده است بسیار به جنبه تقدس و الوهیت این خلفا نزد راویان معتقد به این مذهب نزدیک است.

دولت فاطمیان (297، 567ق) در استمرار حرکت اسماعیلی و با تکیه بر آموزه های آنان، از دولت های پر تلاش برای احیای آثار شیعی و تأثیرگذار بر اندیشه های شیعیان با درازای 270 سال خلافت بود. مقریزی (766، 845ق) نیز از مورخان غیر شیعی و پرآوازه عصر ممالیک (ایوبیان) در مغرب اسلامی بود. عصری که به رغم درخشش تاریخ نگاری در آن دوره، از دشمنی با شیعیان و فاطمیان فروگذار نبود. مقریزی پس از دو قرن فاصله زمانی خود با فاطمیان، با اندیشه ای غیر شیعی و در فضای سنگین سیاسی مذهبی عصر مملوکی، فاطمیان شیعی را با نگاهی جامعه شناسانه و رویکردی تمدنی بررسی کرد و آنان را با تدبیرترین دولت اسلامی و دوره آنان را درخشان ترین دوره حاکمیتی مصر ارزیابی کرد. اهتمام ویژه مقریزی به تاریخ فاطمیان و تمجید او از آثار و دستاوردهای آنان محققان را به کاوش چرایی آن واداشته و سبب تدوین آثاری در تبیین رابطه مقریزی با فاطمیان شده است. در این میان، ناصر رباط استاد دانشگاه «ام آی تی» در رشته تاریخ و کلام و نیز مدیر برنامه آغاخان با مطالعه گزاره های تاریخی و بررسی جهت گیری های سیاسی مذهبیِ مقریزی و با بهره گرفتن از روش توصیفی تحلیلی در پی کشف این رابطه برآمد و اشتراک آن دو را در تبار و جغرافیایی واحد پیوند دهنده اصلی مورخِ مغربیِ سُنی با دولت فاطمیِ شیعی دریافت. تباری که مقریزی آن را بر اثر دشمنی تمار عیار دولت مملوکی با فاطمیان، کتمان کرد و به عنوان یک عالم منتقد انقلابی مسلک (متمایل به ظاهریه) در مقام نقد مملوکان و ستایش از دستاوردهای فاطمیان جلوه نمود و با این حال، هرگز به عقاید فاطمیان تمایلی نشان نداد. مقاله پیش رو برگردان این مطالعه ارزشمند از زبان انگلیسی به فارسی است.

فاطمیان (567 297ق) خلافتی شیعی بودند که پس از فعالیت های تشکیلاتی مخفی توسط سازمان دعوت اسماعیلیان و با استفاده از ظرفیت های موجود درمیان قبایل بربر شمال آفریقا دولتی تشکیل داده و با فتح مصر و بنای شهر قاهره چشم انداز خود را در فتح شرق اسلامی آشکار کرده و به رقابت با خلافت عباسیان پرداختند. نگاه و عملکرد فاطمیان در دوره مغرب (297-362ق) و مصر(632-567ق) از چند جهت متفاوت بود. این تحقیق با روش تحلیلی و رویکرد تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد پاسخ به این پرسش است که فاطمیان در دوره مغرب و مصر درخصوص حج گزاری و آیین های مربوط به حج و حرمین چه تفاوت هایی داشتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که حج به عنوان نقطه اشتراک امت اسلامی و حرمین به عنوان مناطق مورد احترام همه مسلمانان بود؛ ولی این موضوع برای فاطمیان مغرب به عنوان حکومتی محلی دور از مرکز جهان اسلام و فاطمیان مصر به عنوان یک خلافت، امپراطوری رقیب عباسیان در یک پایه نبود. فاطمیان مغرب مشکلات اجتماعی و درگیری هایی که با امویان اندلس داشتند و حج و حرمین در اولویت مسائل این دولت نبود؛ فاصله جغرافیایی از مرکز جهان اسلام نیز آن را تشدید می کرد. در مقابل، فاطمیان مصر به دلیل تثبیت در مرکز جهان اسلام و رقابت با عباسیان به تسلط سیاسی برحج وحرمین و برگزاری آیین های اجتماعی مربوط به آن اهتمام داشتند. نگاه جهانی واقدامات راهبردی ناشی از آن نیز در توجه به این مسأله مؤثر بود. از طرفی ضرورت مرزبندی با قرامطه و نزدیک شدن به افکار عمومی امت اسلامی بویژه اهل سنت نیز ایجاب می کرد به مسأله حج وحرمین اهمیت زیادی نشان دهند. 

شاخصه هنر انتشار ایدئولوژی است .فاطمیان با کاربرد هنر ایدئولوژی خود را آشکار وماندگار ساختند و پیام آن ها برای همیشه در سینه تاریخ با مواد و موضوعات هنری ثبت شده است. در حالی که حکومت عربی اموی وعباسی ،سب علی ع وحذف وپنهان نمودن حقیقت اهل بیت در اندلس بود،فاطمیان پیوستگی نام محمد وعلی را با زبان هنر تثبیت کردند.پیام فاطمیان صدو پنجاه سال پس از سقیفه و قتل حسین این بود که جدایی نام محمد و علی ، روند غیر طبیعی قدرت پس از پیامبر بود و اعلام کرد دولت عربی اموی و عباسی که بر مبنای افتراق و فقط تعصب عربی پدید امدند شبیه پادشاهی روم وبیزانس و ساسانی است و روند طبیعی قدرت اسلامی نیست . این پیام در تحف و اشیا ء هنری فاطمیان ازجمله درگرافیک پیوستگی نام محمد و علی در بناهای بزرگ فاطمیان و مسکوکات و طراز منعکس شد .باشکوه ترین لحظه تجلی قدرت ایدئولوژیکی بوسیله هنر ، وقتی بود که پرده ای با تزئینات طراز فاطمیان به کعبه پوشاندند. موزه های سوئیس ، برلین ، نیویورک ، شهرها ی فرانسه، لندن، مندون روسیه ، هلند موزه امستردام و نورنبرگ المان، ایتالیا ،مصرمیراثی ارزشمند از هنر فاطمیان دارد که شرق شناسانی جون مارسی ،کونل ، کاله و... ان ها را وصف کرده اند. فاطمیان توسط هنرازپنج خلافت عربی انتقامی گرفتند که در روی تاریخ و اشیاء ثبت شده است . بیش از یک هزاره است که تاریخ فاطمیان با وجود تحریف صلیبی و تخریب ناصبی بوسیله عناصر هنری مقاومت می کند. تنوع و گستردگی هنر فاطمیان ابعاد هنر اسلامی با ریشه های باستانی را در بر می گیرد و از سویی نوعی از هنر اسلامی با ررنگ سیاسی اجتماعی و فلسفه خاصی است.

خلافت فاطمی در قاهره، برای تقویت جایگاه سیاسی و اجتماعی، به مقبولیت مردمی نیازمند بود تا در برابر خلافت عباسیان و پیروان اهل سنت مصر توانمند باشد. رویکرد خشونت بار آنها در مغرب، آسیب های فراوانی به خلافت فاطمیان وارد کرد و مقبولیت اجتماعی را از دست دادند؛ بنابراین بررسی رویکرد آنها در به دست آوردن مقبولیت مردمی و کارکرد نشاط اجتماعی از بایسته های پژوهش درباره فاطمیان است. نوشتار کنونی با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد تاریخی، کارکرد نشاط اجتماعی آیین های مردمی مصر را در مقبولیت اجتماعی خلفای فاطمی واکاوی کرده است. در این زمینه، مقاله برای روشن شدن تأثیر نشاط اجتماعی در مقبولیت مردمی، کارکرد فرهنگی آموزشی و کارکرد اجتماعی نشاط اجتماعی را در زمینه توانمندسازی و مقبولیت خلافت فاطمیان برای رویارویی با خلافت عباسی و همراه کردن مردم مصر با اندیشه های تشیع بررسی کرده است. بررسی ها نشان داد برگزاری آیین های مردمی با کارکردهای سه گانه فرهنگی نشاط اجتماعی شامل کارکرد نمادین، کارکرد آموزشی و کارکرد تحمل پذیری و نیز کارکردهای سه گانه اجتماعی نشاط اجتماعی شامل کارکرد نظارت اجتماعی، کارکرد سرسپردگی به خلفای فاطمی و کارکرد انسجام اجتماعی در زمینه اهداف فاطمیان بسیار راهگشا بوده است؛ همچنین مقبولیت مردمی خلافت فاطمی را به همراه داشته است.

احتفال به معنای برگزاری مراسم جشن ولادت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، تطورات تاریخی گوناگونی را به خود دیده که در این نوشتار به پنج برهه تاریخی اشاره شده است. این مراسم به صورت رسمی و عمومی در قرن چهارم در دوره فاطمیان مصر با هدف تعظیم و بزرگداشت مقام پیامبر اکرم(ص) پایه گذاری شد. بی درنگ از سوی مسلمانان در سایر سرزمین های اسلامی، از قبیل شامات، حجاز، خراسان بزرگ و شمال آفریقا دنبال شد و در سده های هفتم و هشتم، چهار گوشه جهان اسلام شاهد برگزاری مراسم احتفال مولدالنبی(ص) بود. هم زمان، ورود گرایش ها و اندیشه های انحرافی مانند صوفیه به این مراسم، آن را از مسیر اصلی منحرف کرد و کج روی های اخلاقی و فقهی را در آن پدید آورد. به منظور تقابل با این بدعت ها، عالمان دینی به مرزبندی میان این مراسم و انحرافات آن پرداختند که با ظهور فرقه وهابیت، رویکرد اصلاحی عالمان، به نفی و انکار اساس این مراسم از سوی وهابیان تبدیل شد. لزوم جداسازی میان اشکالات محتوایی این مراسم با برگزاری اصل آن، نتیجه ای است که از بررسی این تطورات تاریخی به دست می آید.

در فاصله سال های 86– 264ق، مسلمانان به سلسله حملاتی دریایی برای فتح شهر بندری سرقوسه دست یازیدند. این مقاله پس از بررسی زمینه ها و علل حملات، بدین نتیجه دست یافته است که حملات مسلمانان به سرقوسه با اهداف گسترش دین اسلام و نیز دستیابی به منابع اقتصادی سرقوسه و سلطه بر راه تجاری دریای مدیترانه صورت گرفت. پیامد حملات که پس از دو سده و اندی کوشش مستمر، به فتح سرقوسه انجامید، برای مسیحیان زیان بار بود و برای مسلمانان نیز به دلیل نداشتن سیاستی درست برای حفظ شهر، دستاوردی نداشت. چه، از یک سو، به ویرانی آثار فرهنگی- تمدنی و تخریب شهر و در نتیجه مهاجرت سکنه به سرزمین های امن تر بیزانس و کاهش جمعیت انجامید. از سوی دیگر مناقشات سران نظامی مسلمان صقلیّه با والی سرقوسه- ابن ثمنه- و فزون خواهی برای دستیابی به مناطقی بیشتر در صقلیّه، باعث استمداد ابن ثمنه از رُجار نُرماندی برای شکست رقبای سیاسی شد. سرانجام، نورمان ها به بهانه غارت و تعدّی فردی مسلمان موسوم به ابن عبَّاد به کلیساها، در 479ق سرقوسه را بازستاندند.

سلسله فاطمیان، شیعه اسماعیلی بودند که خود را به حضرت محمد(ص) منسوب می کردند. بنیانگذاری این حکومت در تونس انجام شد و در مصر به پایان رسید. تأثیر این دوره را نمی توان در شکل گیریِ صنایع هنری همچون، آبگینه نادیده گرفت. هدف از پژوهش پیش رو شناسایی نقوش گونه های جانوری، مفاهیم و کارکرد آن ها در آثار آبگینه فاطمیان است. از این رو دو پرسش زیر صورت بندی شده است. الف: گونه های جانوری مورد استفاده در تزئینات آبگینه فاطمیان کدامند؟ ب: کارکرد وکیفیات زیباشناسانه نقوش جانوری آثار آبگینه این دوره چیست؟ این پژوهش، به روش تاریخی، با رویکردی توصیفی-تحلیلی و استناد به منابع کتابخانه ای، به سرانجام رسیده است. نتایج پژوهش نشان می دهد: گونه های جانوری اجرا شده بر آبگینه فاطمیان شامل پرندگان، آبزیان، چهارپایان و موجودات افسانه ای می باشند که تنها به دلیل جنبه زیبایی بر آثار اجرا نشده اند بلکه وجه نمادین آن ها نیز مورد نظر بوده است. این نقوش تداعی گر معانی و مفاهیم خاص بوده و ریشه در باورها و اعتقاداتِ فرهنگ این دوران داشته است که در قالب نقوش مذکور، نمود یافته و نیز یادآور الهه ها و نماد خانوادگی فاطمیان است. این نقوش غالباً در یک خط سیر متوالی بر پیرامون آثار دیده می شوند که گاه نقش جانوران به تنهایی یا در ترکیب با نقوش نوشتاری، هندسی و گیاهی نیز به شیوه تراش، قالب و رنگ گذاری اجرا شده است.

 مصر در عصر اول خلافت فاطمیان به دلایل متعدد، شاهد گرانی های پیاپی بود. پیامدهای این بحران ها که منجر به انباشت طلا و حذف تدریجی آن از معاملات تجاری می شد، آن چنان جدی بود که الحاکم بامرالله فاطمی (ششمین خلیفه فاطمی و شانزدهمین امام اسماعیلی) را به اصلاح سیاست های پولی واداشت. پرسش نوشتار حاضر این است که اصلاحات اقتصادی الحاکم بامرالله چگونه بر کاهش پیامدهای بحران مستنصریه تأثیر گذاشت؟ یافته های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده های تاریخی کتابخانه ای است، نشان می دهد مهم ترین اصلاحات اقتصادی الحاکم بامرالله شامل تثبیت نظام پول دو فلزی (درهم و دینار)، تأسیس «دیوان مفرد» و بازتوزیع نقدینگی در قالب صدقات و بخشش های حکومتی به منظور بازگرداندن طلاهای ذخیره شده به چرخه مبادلات اقتصادی بوده است. این اصلاحات توانست از رواج پول های کم ارزش به جای درهم و دینار پیشگیری کند. در نتیجه، شدت بحران های اقتصادی مصر را در بلندمدت و به ویژه پس از قطع ارتباط مصر با زیریان و کاهش واردات طلای مغرب و همچنین غارت ذخایر حکومت در بحران مستنصریه، کاهش داد.

تاکنون پژوهش های دامنه داری در زمینه تاریخ نگاری در دوره فاطمیان مصر صورت گرفته است؛ اما هنوز زوایای ناگفته بسیاری نزد مورخان و محققان تاریخ وجود دارد. آنچه مقرر است در این وجیزه بررسی شود ، با ورود فاطمیان به مصر و ابداع و تغییر در نظام و ساختار شهری مصر، شیوه تألیف و سبک نگارش آثار خطط به  عنوان بارزترین گونه تاریخ نگاری محلی در مصر تحول یافت. یکی از کسانی که توانست با ورود به عرصه سیاست در زمینه تاریخ نگاری نیز جایگاه مهمی برای خود کسب کند و منشأ آثار متعددی از جمله در تاریخ نگاری محلی و خطط باشد، ابن زولاق است وی با تألیف کتاب فضائل مصر و اخبارها و خواصها توانست اطلاعات متنوع و ارزشمندی درباره تاریخ محلی و خطط مصر از دوره باستان و دوره اسلامی تا زمان خود مؤلف، به دست دهد و مرجعی مهم برای آثار پس از خود و مورخان خطط محسوب گردد. در این نوشتار برآنیم تا ضمن بررسی اجمالی تاریخ نگاری محلی دوره فاطمیان به معرفی یکی از مهمترین آثار نوشته شده در این زمینه یعنی فضائل مصر و اخبارها ابن زولاق با روش  معمول تاریخی،توصیفی-تحلیلی بپردازیم.

جغرافیای جهان اسلام از دیر باز مورد توجه جهان اسلام و بوده و همچنان هست اسلام در قرن چهارم و پنج هجری قمری در اوج قدرت علمی و تمدنی جهان اسلام قرار داشت.در شرق جهان اسلام بسیار حرف زده شده و مقالات وکتابها نوشته شده است اما برای محققیان ودانشجویان و محققان جهان اسلامی برای غرب جهان اسلامی اندکی ناشناخته تر بنظر می رسد لذا بران شدیم تا گوشه ای از تمدن بزرگ اسلامی که در غرب و شمال آفریقا گسنرده شده بودند را بررسی کنیم بعد از مصر مغرب الادنی و مغرب الاوسط و مغرب الاقصی و همچنین بعد ها اندلس اسلامی گرچه در بعضی از نقاط مهم و باارش بومیان ان منطقه با مسلمانان حتی علویان همسو شدن و برای رسیدن به حکومت قدرتمند تلاش کردن و لذا شناخت تمدن و تاریخ سیالسی بدون اطلاعات جغرافیایی تاریخ مقدور نیست در این نوشتار تا حدودی بر این مفاهیم و تاریخ آن منطقه کمکی کرده باشیم.

یکی از بحران های اساسی که دولت فاطمیان از بدو ورود به مصر با آن مواجهه بودند، بحران نان و کمبود آن است.آنان برای کنترل و مدیریت تبعات آن راه کارهای متعددی اعمال کردند. این مقاله در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد :فاطمیان، برای کنترل کمبود یا گرانی نان و یا بحران های ناشی از آن چه سیاست اقتصادی را اتخاذ کردند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد اقدامات فاطمیان در جهت مدیریت بحران نان متمرکز بر«کنترل عرضه» به مثابه کنترل عوامل انسانی اخلال گر بازار نان بیش از «کنترل تقاضا» بوده است.علاوه بر این آنان در مدیریت بحران نان بسته به علل ایجاد آن، اقداماتی از جمله: کاهش یا توقف موقت صادرات غلات، برنامه ریزی جهت افزایش واردات غلات، تخصیص یارانه نقدی به آرد و نان و توزیع مستقیم آن ، اصلاح شبکه توزیع و کاهش سهم واسطه ها در چرخه تولید و توزیع، دخالت مستقیم در تعیین وقیمت گذاری نان ، کنترل انحصار و احتکار در شبکه تأمین و توزیع نان و برخورد با عوامل انسانی اخلال گرو سودجو، خرید اعتباری غلات از تولید و توزیع ، فعال کردن نهادهای اقتصادی تنظیم کننده بازار و لغو انواع مالیات های خرید و فروش غلات؛انجام دادند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی و تحلیلی متکی بر داده های گردآوری شده از منابع تاریخی است.

در مطالعه شهرسازی دوره فاطمیان با وجود آنکه اغلب قاهره در کانون توجه قرار می گیرد، اما دوره حضور مستقیم آنها در مغرب را می توان یکی از ادوار مهم شهرسازی تاریخ مغرب اسلامی و نیز دوره فاطمیان به شمار آورد که طی آن دو شهر مهدیه و منصوریه (صبره المنصوریه) بنا نهاده شد. در این پژوهش با در پیش گرفتن روش مطالعه تاریخی شهرهای اسلامی (با اتکا بر ابعاد، زمان و موقعیت جغرافیایی)، شهرهای فاطمی مغرب یعنی مهدیه و منصوریه مورد بررسی قرار گرفته اند. بنا بر یافته های این پژوهش، شهر مهدیه (نخستین شهر فاطمی مغرب) در موقعیتی حساس و خطیر از نظر تاریخی برای فاطمیان بنا نهاده شد که به نوعی واکنشی با ماهیت تمدنی در قبال مخاطرات امنیتی پیش روی فاطمیان بود. مهدیه افزون بر اینکه برای مقطعی کوتاه به کانون تحولات سیاسی افریقیه تبدیل شد، به سبب موقعیت خاص جغرافیایی آن، در اوایل قرن چهارم قمری به پایگاهی مهم تبدیل شد که از طریق آن فاطمیان بر بحر متوسط (دریای مدیترانه) تسلط یافتند. همچنین شهر منصوریه -که از نظر طرح اولیه و مدوّر بودن شبیه بغداد ارزیابی می شد و الگوی فاطمیان در بنای شهره قاهره نیز بود- به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی (مکان یابی) آن، در سه دهه پایانی حضور فاطمیان در افریقیه، به کانونی مهم برای فعالیت های اقتصادی و تحولات فرهنگی منطقه تبدیل شد.

امنیت به عنوان نیاز اساسی جوامع، در طول تاریخ ابعاد مختلفی پیدا کرده و بُعد اقتصادی آن به عنوان هدفی میانی برای ملل مسلمان، همواره از اولویت بیشتری برخوردار بوده است. امان نامه جوهر صقلّی فرمانده سپاه فاطمیان به مردم مصر، یکی از مهم ترین اسناد تاریخی درباره توجه مسلمانان به موضوع امنیت اقتصادی است. مصر در آستانه ورود فاطمیان، بر اثر بحران های سیاسى متعدد، در شرایط اقتصادی نامتعادلی قرار داشت و همین امر سبب شد جوهر صقلّی بتواند با تنظیم امان نامه ای مکتوب که در آن تأمین امنیت، به ویژه امنیت اقتصادی مصریان تضمین می شد، زمینه های فتح این سرزمین را بدون مقاومت و خون ریزی فراهم آورد. مقاله حاضر تلاش دارد با تحلیل محتوای این امان نامه، وعده فرمانده فاطمیان برای تأمین امنیت اقتصادی در مصر را مورد بررسی قرار دهد و به این سؤال اساسی پاسخ دهد که چه ارتباطی میان شورش های سیاسی دوره اول خلافت فاطمیان در مصر (358-487ق) با موضوعات مطرح شده در این سند، به منظور تأمین امنیت اقتصادی وجود دارد؟ یافته های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده های تاریخی و همچنین تحلیل محتوای متن امان نامه، نشان می دهد که شورش های سیاسی این دوره، براساس علل شکل گیری آنها، در شش سنخ کلی قابل طبقه بندی می باشند که همگی با مضامین امان نامه در زمینه تأمین امنیت اقتصادی مرتبط اند.

تاریخ نگاری اسماعیلیان به دلیل ابتنا بر فلسفه نظری خاص خود در برخی جنبه های نگرشی مانند عامل محرک تاریخ، الگوی حرکت تاریخی و اندیشه پیشرفت در تاریخ با جریان مسلط تاریخ نگاری سنتی دارای تفاوت هایی بنیادین است. این مسئله با اثرگذاری مستقیم بر حجم نگارش تاریخ، موضوع، هدف، رویکرد و روشِ نگارش تاریخ از سوی مورخان اسماعیلی مذهب، آثار تاریخ نگارانه اسماعیلیانِ نخستین و به تبعِ آن فاطمیان را تحت تأثیر قرار داده است، به گونه ای که بسیاری از محققان این حوزه را بر این باور واداشته که اساساً اسماعیلیان فاقد سنت تاریخ نگاری خاص خود هستند. موضوعی که در این مقاله به دنبال بررسی آن هستیم، تحلیل رابطه تاریخ نگاری با قدرت سیاسی در دوره فاطمیان و برسی تأثیر آن در رویکرد و موضوع تاریخ نگاریِ مورخان فاطمی در ادوار مختلف حیات سیاسی این دولت است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تحولات سیاسی پیرامون جایگاه امام به عنوان نقطه محوری در اندیشه اسماعیلی تا چه اندازه سبب تحول در رویکرد و موضوع تاریخ نگاری در دوره فاطمیان شده است. شیوه پژوهش در این مقاله به روش تحلیل محتوای کیفی و استخراج داده ها مبتنی بر گزینش گزاره های معنادار از منابعِ کتابخانه ای است.

این نوشتار رویکردهای سیاسی و نظامی سلاجقه ایران و فاطمیان مصر را در نحوه واگذاری اقطاعات نظامی و استغلال به امیران آن دو حکومت مقایسه می کند. مقاله با بهره گیری از روش مقایسه ای مبتنی بر وصف و تحلیل به این یافته ها رسیده است که سلجوقیان و فاطمیان که در اندیشه گسترش قلمرو نفوذ خود بودند در رفتاری مشابه هم در عرصه نظام زمین داری مبتنی بر اقطاعات، اراضی را برای افزایش انگیزه و اطاعت محض فرماندهان نظامی، به آنان واگذار می کردند. اما این رویکرد با گذشت زمان، به اقتدار امرای نظامی و افول این حکومت ها انجامید. فاطمیان بر خلاف سلاجقه که اقطاع استغلال را فقط به امیران نظامی اعطا می نمودند، دیوان سالاران را هم از این نوع اقطاع بهره مند می کردند.

فاطمیان اسماعیلی پس از تثبیت قدرت و حکومت خویش در مصر (358-565ق./965-1171م.)، در اندیشه گسترش اندیشه اسماعیلی در سراسر دنیای اسلام و سیطره برآن، به ستیزه با خلافت عباسی (132-656ق./749-1258م.) پرداخته و در صدد براندازی آن بودند. از سیاست های آنها برای رسیدن به این هدف، گسترش فعالیت دعوه فاطمی در مناطق مختلف و تکاپوهای نظامی در مناطق زیر سلطه عباسیان برای پیشروی و نفوذ در این مناطق بود. یکی از مناطقی که می توانست به عنوان پایگاهی برای هر دو نوع فعالیت تبلیغی و نظامی فاطمیان قرار گیرد، ایالت جزیره بود که موقعیت سرزمینی و بافت اجتماعی آن، دست فاطمیان را در سیطره بر بغداد و براندازی عباسیان و روآوری آسان تر به قلمرو شرقی خلافت عباسی باز می کرد. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی در صدد است تا ضمن بررسی سیاست های فاطمیان به ویژه تکاپوهای نظامی آنان در ایالت جزیره، بدین پرسش پاسخ دهد که فاطمیان برای حضور در ایالت جزیره چه سیاستی را به کار بستند؟ یافته پژوهش نشان می دهد که به دلایل اهمیت جغرافیایی- راهبردی و بافت جمعیتی قبیله ای برخوردار از نیروی انسانی، فاطمیان هم از طریق فعالیت های داعیان خود و هم از طریق هم پیمانی با حکام محلی و فعالیت های نظامی فرماندهان حامی خود تلاش داشتند در ایالت جزیره حضور پیدا کنند.