شیشه گری اسلامی

شیشه گری دوران اسلامی در سده های پنجم و ششم ه.ق در سرزمین های اسلامی به اوج رشد و شکوفایی خود رسید و با ابداعات و نوآوری هایی در حوزه ساخت و تزیین توأم بود که پس از این دوره، الهام بخش شیشه گری جهان گردید. این مقاله با مطالعه شاخصه های شیشه گری اسلامی در دوران اوج آن با هدف معرفی و طبقه بندی نوآوری های صورت گرفته در شیوه های ساخت و تزیین تولیدات شیشه ای، در صدد پاسخ به این پرسش است که طی سده های 5 و 6 ه.ق در حوزه ساخت و تزیین محصولات شیشه ای، کدام تحولات فنی در سرزمین های اسلامی صورت گرفته است؟ این پژوهش بر اساس هدف از نوع کاربردی و بر اساس ماهیت و روش از نوع پژوهش های توصیفی- تحلیلی است. روش گردآوری داده های آن از نوع کتابخانه ای و ثبت مشاهدات نگارندگان بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد شیشه گری اسلامی در سده های پنجم و ششم هجری بسترهای مناسبی برای ایجاد تحول و نوآوری داشته که این تحولات را می توان در چهار گروه رنگ و مواد اولیه شیشه، فرم و شیوه های ساخت، تزیینات و کاربرد طرح نمود. مطالعه آثار شیشه ای منتسب به این دوره تاریخی، همزمان با ارتقای کیفی مواد اولیه شیشه و تنوع رنگی، تنوع در فرم و شیوه های ساخت آثار و تزیینات و کاربرد نوآورانه را نشان می دهد. در مجموع می توان ادعا کرد شیشه گری اسلامی در ایران، عراق، سوریه و مصر از شاخصه های فنی متمایزی نسبت به دوران قبل از آن برخوردار بود که با حمله مغول در سده هفتم هجری در ایران متوقف و به مراکز شیشه گری عراق، سوریه و مصر منتقل شد و بعدها از این مناطق به غرب رسید و با تجربیات شیشه گری غرب درآمیخت.

آبگینهسازی ازجمله هنرهای مهم و روبهرشد در دوران اسلامی بوده است. این هنر در دوران سلجوقیان ایران و همزمان با آن در دوران فاطمیان مصر، تجلیگاه چنان ابتکارات بیبدیلی است که عصر شکوهمند تاریخ شیشهگری اسلامی در هر دو سرزمین محسوب میگردد. علاوهبر همزمانی این دو دوران، وجود روابط اقتصادی و فرهنگی بین دو ملت فرض وجود تأثیر و تأثرات را در هنر آبگینهسازی هرچه بیشتر به ذهن متبادر میکند. ازاینرو چنین سؤالی مطرح میگردد که به چه میزان تشابهات میان آثار شیشهای این دو سرزمین وجود دارد و کدامین مؤلفه ها میتوانند راهگشای تفکیک و شناسایی آثار این دو سرزمین باشند. آیا نقوش روی آبگینه ها میتواند بهعنوان یکی از گزینه ها موردِتوجه و استناد باشد و وجوه تفاوت و شباهت در نقوش آثار آبگینه فاطمیان و سلجوقیان کدام است. ازاینرو هدف پژوهش حاضر، شناسایی وجوه اشتراک و افتراق نقوش آثار شیشهای در دوران سلجوقیان و فاطمیان بهمنظور دستیابی به مؤلفه هایی در شناخت و تفکیک آبگینه ایران و مصر است. بههمین منظور، نمونه هایی از آثار شیشهای متعلق به این دو سرزمین در زمان حکمرانی سلجوقیان و فاطمیان طی سده های 5 و6 هجری قمری، انتخاب و بررسی شد. این تحقیق، بهروش تطبیقی- تاریخی با استناد به منابع کتابخانهای همراه با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام شده است.درنهایت، نتیجه بررسیهای انجامشده نشان داد که تا قبل از این دوران، کمتر از نقوش روی آثار شیشهای استفاده میشد. وجه مشترک حضور روح اسلامی بر هنر این سرزمینها سبب پیدایی نقوشی نوشتاری چون دعا برای صاحبظرف، نام هنرمند و سفارشدهنده روی آثار شیشهای گردیده است. همچنین، تشابهات فرم و نقشمایه های تزئینات نمایانگر تأثیرات متقابل بین صنعت شیشه در دو سرزمین است. باوجود همه وجوه اشتراک، در مواردی تمایزات محسوسی وجود دارد که درنتیجه ویژگیهای متفاوت سرزمینها بهوجود آمده است.