سفال

پژوهش در مورد آثار سفالین دوران اسلامی ایران قدمتی بالغ بر صد سال دارد که در نتیجه آن تاکنون انبوهی از کتب و مقالات به چاپ رسیده اند؛ اما هم چنان یافته های جدیدی در کاوش ها و بررسی های باستان شناسی به دست می آیند که بخشی از ابهامات موجود را بر طرف کرده یا دانش ما را در مورد این آثار کامل تر می کند. در برنامه کاوش باستان شناسی دست کند زیر زمینی تهیق نمونه های متنوعی از سفالینه های بدون لعاب و لعاب دار به دست آمد که تاکنون هیچ پژوهشی در مورد آن ها صورت نگرفته است. بر همین اساس، هدف اصلی پژوهش حاضر طبقه بندی، گاهنگاری نسبی یافته های سفالین به دست آمده در کاوش تهیق و تبیین برهمکنش های فرهنگی این یافته ها با دیگر مناطق است. دو پرسش اصلی این پژوهش نیز در ارتباط با دوره زمانی سفالینه های تهیق و نیز مرکز یا مراکز تولیدی این آثار است. روش گردآوری داده های این مقاله اسنادی-میدانی و روش پژوهش آن توصیفی-تحلیلی است. این آثار با توجه به مطالعات مقایسه ای صورت گرفته احتمالاً متعلق به قرون میانی اسلامی باشند. هم چنین براساس داده های موجود، احتمال داده می شود بیشتر این آثار وارداتی از مناطق نزدیک یا هم جواری در فلات مرکزی ایران هم چون: ذلف آباد فراهان، مشکویه زرندیه، آوه، ری و کاشان، باشند؛ اما هیچ نمونه وارداتی از مناطق دور تر مانند کردستان، زنجان و کرمان و کشور هایی چون چین و هند، در این آثار شناسایی نشد.

پیوند ناگسستنی میان ادبیات و هنر باعث ورود مضامین ادبی به تزئینات هنر اسلامی شده است. ازجمله این مضامین ماهی است که به دلیل مضامین عمیق عرفانی و نمادین، از دیرباز تاکنون موردتوجه هنرمندان عرصه های مختلف و ادبا بوده است. این تحقیق از نوع کیفی و توصیفی-تحلیلی سعی بر آن دارد تا با استخراج مضامین عرفانی نقش ماهی در اشعار مولانا( مثنوی معنوی) بازتاب آن در هنر سفالگری عصر معاصر را با رویکرد عرفانی مورد تجزیه وتحلیل قرار دهد. در راستای این هدف مهم ترین سؤال به صورت زیر قابل طرح است: نقش ماهی در آثار سفالین عصر معاصر می تواند متأثر از مضامین عرفانی خصوصاً اشعار مولانا باشد؟ بر اساس تجزیه وتحلیل اطلاعات که به روش تفسیری صورت گرفته است مشخص گردید که این نقش مایه حامل معانی عرفانی بوده و در آثار سفالین عصر معاصر نمودی از انسان کامل و بهشتی به شمار می آید

متون دست اول تاریخی و شواهد باستان شناختی نظیر محوطه های باستانی و مواد فرهنگی (سفال، سکه و ..) و نیز کتب جغراف یانویسان ق رون اولی ه ی اسلامی آگاهی هایی از تقسیمات اداری ایالت پارس در دوران تاریخی به ما می دهن د و جملگی شهرستان نائین را جزء کوره ی اصطخر فارس می دانند. شهرستان نائین یکی از بخش های استان اصفهان در حاشیه-ی کویر است. شواهد متعدد و آثار برجای مانده از منطقه پاکوه نایین، نشان از اهمیت این منطقه در روزگار باستان به ویژه در دوره ی ساسانی دارد. پاکوه در 30 کیلومتری شمال غرب شهرستان و محوطه ی شیرکوه در 6 کیلومتری غرب روستای سپرو واقع شده است. به دلیلِ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی، منطقه مستعد شکل گیری استقرارهای انسانی در طول زمان های مختلف بوده است. از جمله شواهد حضور ساسانیان در این منطقه می توان به قلعه، صفه و بنای چهارطاقی آن، اشاره نمود که حاکی از اهمیت این منطقه در دوران پیش گفته است و احتمالاً در گذشته این محل، در مسیر راهی با اهمیت قرار داشته است که ساسانیان در آن اقدام به احداث قلعه ی در فراز کوه شیرکوه (کوه زرد) در آن کرد ه اند. مقاله حاضر با روش ارزیابی شواهد باستان شناختی و متون نوشتاری به حضور ساسانیان در این بخش از فلات مرکزی پرداخته و نتیجه اولیه بدست آمده نشان از اهمیت آن در دوره ساسانی دارد.

در کاوش های نجات بخشی سد داریان منطقه هورامان در استان کردستان چندین مکان کاوش شدند که محوطه های سرچم، برده مار و کناچه ازجمله آن ها هستند. در این سه محوطه آثار دوره اسلامی، دوران تاریخی، عصر آهن I، مفرغ متأخر، و دوره مس سنگی شناسایی شد که شناخت منابع خاک سفال های آن به دلیل شیوه معیشت این ناحیه که جمعیتی متحرک دارد، حائز اهمیت است. کوهستانی بودن منطقه هورامان و قرارگیری آن در مجاورت منطقه زاگرس مرکزی و بین النهرین باعث شده تا شیوه معیشت مردمان باستانی آن مورد سؤال باشد و شناخت منابع خاک سفال ها می تواند اطلاعات مفیدی در مورد منشأ جغرافیایی سفال های ناحیه و استفاده کنندگان آن در اختیار قرار دهد. برای این هدف تعداد 42 عدد سفال از سه مکان شامل غار کناچه و دو محوطه برده مار و سرچم برای آزمایش XRD و XRF انتخاب شد. علاوه بر نمونه های سفال، 3 نمونه خاک از اطراف این محوطه ها نیز مورد آزمایش XRD و XRF قرار گرفت. محوطه برده مار و کناچه متعلق به دوره اسلامی و محوطه سرچم چهار دوره زمانی از دوران تاریخی تا دوره مس سنگی را دربر می گیرد. تنوع محوطه ها، تنوع کاربری مکان ها و نیز گوناگونی سبک های سفالی بر جامع بودن شناخت ما از منابع خاک سفال های باستانی منجر شده است. بر اساس نمونه های موجود، احتمالاً سفال های هر سه محوطه در دوره های شناسایی شده تولید محلی است و تشابه زیادی باهم دارند. این تشابه در طول زمان و نیز در مقایسه با ترکیب خاکه ای منطقه دیده می شود و تمامی گونه های سفال حتی نمونه هایی که دارای نسبت کمی در مجموعه سفال ها بودند از خاک های محلی ساخته شده اند. این نتایج برای غار کناچه که احتمالاً توسط رمه گردانان مورد استفاده بوده اند نیز صادق است.

ساخت اشیای سفالین از دوران پیش از تاریخ تا به امروز همواره مورد توجه انسان ها بوده است. از طرفی نگرش ایرانیان از دیرباز نسبت به آب موجودیتی مقدس بوده است. آب در فرهنگ ایران از جمله چهار عنصر اصلی تشکیل دهنده این جهان است؛ بدیهی است که برای این مایع مقدس ساخت ظروفی که در شأن آن باشد ضروری بوده است. تحلیل ریخت شناسانه مشربه های دوره میانی اسلامی کاشان با هدف شناخت عمیق و معرفی دقیق ویژگی های ساختاری و ریخت شناسانه شکل های متنوع این دسته از ظروف شکل گرفته است. سوال مطرح شده در این پژوهش این است که مشربه های سفالی دوره میانی اسلامی کاشان از منظر ریخت شناسی چگونه اند؟ روش این پژوهش به صورت توصیفی_تحلیلی و ریخت شناسانه با هدف کاربردی و یافته اندوزی به روش میدانی و اسنادی انجام شده است. نمونه های مورد بررسی به صورت غیر تصادفی و شامل 40 مورد برگرفته از مشربه های سفالی دوره میانی اسلامی کاشان است که در موزه ها و کتب معتبر ارائه شده اند و به دلیل تنوع در شکل مشربه ها انتخاب شده اند. ریخت شناسی ظروف این منطقه با توجه به شکل ظاهری یعنی شکل دهانه، گردن، دسته، لوله، مخزن و پایه مورد تحلیل قرار گرفت. نوع و تنوع هرکدام از اجزای تشکیل دهنده آثار در جداولی توصیف و تحلیل شدند. این ظروف ابتدا براساس نوع دسته دار بودن یا بدون دسته بودن ظروف و سپس با توجه به شکل لوله ظروف تقسیم بندی شدند و سپس به بررسی اجزاء این ظروف پرداخته شد. نتایج تحقیق علاوه بر اطلاعات کامل شکل این ظروف نشانگر تنوع بسیار در شکل این آثار است که حاکی از خلاقیت هنرمند صنعتگر بوده و می تواند الهام بخش هنرمند امروز باشد.

دشت میان کوهی خوی به لحاظ دارا بودن شرایط جغرافیایی و ظرفیت های زیست محیطی مناسب، درطول هزاران سال اقوام مختلف را به سوی خود جذب کرده و زمینه ساز ایجاد استقرارهای انسانی در ادوار مختلف بوده است. الگوی پراکندگی محوطه های شناسایی شده در این دشت میان کوهی در عصرمفرغ، ظهور و وجود یک مرکز بزرگ به نام «محوطه دوزداغی» را نشان می دهد که در این دوره به مرکزی بسیار مهم و بزرگ تبدیل می شود. محوطه دوزداغی با ارتفاع 1200 متر از سطح دریا، محوطه ای است با وسعت بیش از 16 هکتار و با 24 متر ارتفاع از سطح اراضی اطراف و بلندترین محوطه پیش از تاریخی دشت است که درکنار رودخانه دائمی قودوخ بوغان و چشمه سار ها و تالاب های زیبای اطراف آن شکل گرفته است. یکی از مهم ترین پرسش های موجود در رابطه با دشت خوی به دلیل همجواری آن از یک سو با منطقه قفقاز جنوبی و شرق آناتولی و از سوی دیگر حوضه دریاچه ارومیه و چگونگی ارتباطات و تعاملات منطقه ای و فرامنطقه ای دشت خوی با مناطق همجوار است که نیازمند مطالعه و پژوهش است. فرض نیز بر این است که با توجه به آنالیز برخی از مواد فرهنگی مانند ابسیدین و نشان دادن ارتباطات فراوان با منطقه قفقاز و شرق آناتولی گمانه زنی در این محوطه نیز با هدف آشکار ساختن این ارتباطات بوده است. این محوطه دارای آثار فرهنگی از دوره های نوسنگی، مس وسنگ، مفرغ و عصرآهن است که به دلیل قرارگرفتن در مسیر مواصلاتی فلات ایران به آناتولی و نیز واقع شدن در مسیر بزرگراه مهم بازرگانی منشعب از جاده خراسان بزرگ (جاده ابریشم)، از موقعیت ممتازی جهت مبادلات تجاری و فرهنگی برخوردار بوده است. وجود معدن نمک به عنوان کالای صادراتی در این محوطه و هم چنین ابزارهایی از سنگ ابسیدین (کالای وارداتی) در 7 نوع و رنگ متفاوت، شاهد این مدعاست. درصد حجم پراکندگی سفالینه ها در سطح محوطه نشان می دهد که دوره پویایی و شکوفایی این محوطه در عصرمفرغ بوده و به نظر می رسد که در این دوران و برای اولین بار در دشت خوی، می توان از وجود یک مرکز با مساحت بیش از 16 هکتار سخن گفت که وجود چنین مرکزی به احتمال زیاد درراستای تجارت فرامنطقه ای بوده است. در این پژوهش، 20 نمونه سفال عصرمفرغِ گردآوری شده از بررسی سطحی و گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه مورد مطالعه و گونه شناسی قرار گرفته است.

سفال ها در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همواره هنری جاودان و ماندگار بوده اند و در هر دوره باورها و افکار حاکم بر جوامع را در نقوش خود انعکاس داده اند. در این میان سفال های دوره سلجوقی بسیار حائز اهمیت هستند. نقوش این سفال ها اغلب در فضایی اسطوره ای حماسی ترسیم شده اند. برخی از این نقوش حاوی مضامینی هستند با بن مایه تقابل نور و ظلمت، که اصل بنیادین حکمت ایران باستان است. در این مقاله، که به روش کیفی است، به بررسی تأثیر این بن مایه کهن ایرانی بر نقوش سفال های دوره سلجوقی اشاره می شود. در نتیجه پژوهش مشخص می شود که تداوم بنیان های حکمت ایران باستان که در آن نور، قطب خیر و مثبت و ظلمت، قطب شر و منفی است، در سفال های دوره سلجوقی به خصوص در نقوشی که تحت تأثیر شاهنامه فردوسی ترسیم شده اند، دیده می شود. سفال ها دارای نقوشی هستند که یا به طور مستقیم نمادهای نور و ظلمت یا خیر و شر در آن ها ترسیم شده و یا محتوا و درون مایه نقوش نشان از تقابل این دو قطب دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی عهده دار بررسی تداوم این بن مایه کهن ایران باستان بر نقوش سفال سلجوقی است.

این مقاله به بررسی فرآیند تولید هنر سفالگری "کلپورگان" با رویکرد مردم شناسی هنر می پردازد و به دنبال پاسخ به این پرسشهاست که:1.چه دانش بومی در شیوه ساخت این سفالینه ها نهفته است؟2.اطلاعات و اصطلاحات بومی رایج در ساخت آنها چیست؟"کلپورگان" روستایی مرزی در استان سیستان و بلوچستان که به سفالینه ها و استمرار شیوه سنتی ساخت آنها مشهوراست. فعالیت سفالگری این منطقه تنها توسط زنان، به روش دست ساز با ابزار ساخت بومی ، نقش پردازی ذهنی و با تولید و توزیع اندک در حال اجراست. زنان حرفه سفالگری را اجدادشان آموخته و این دانش بومی تولید سفال را به عنوان یک فرهنگ شفاهی نسل به نسل حفظ کرده و انتقال داده اند. واژه ها و نام های بومی و محلی برای نقوش وابزار کار بخشی از هویت فرهنگ بلوچ و منزلت شغلی این هنر محسوب می شود.نقش مایه هایی که هر کدام بازنمودی از فرهنگ،آداب و رسوم و طبیعت منطقه بلوچستان است. روش پژوهش در این مقاله میدانی و گردآوری داده ها از طریق مصاحبه با مطلعین کلیدی و زنان سفالگر، عکسبرداری، فیلمبرداری انجام شده که برآیند آن تصویری مناسب از سنت سفالگری کلپورگان،شیوه های فرآوری مواد اولیه،مراحل ساخت و تولید را در بر می گیرد.

سرزمین ایران از اولین و مهم ترین مراکز تولید ظروف سفالی متنوع است. نقاشی روی سفال قدمتی طولانی دارد. هنرمند سفالگر در طول تاریخ شکل گیری سفال از شیوه های مختلف نقش اندازی و نقوش متفاوت استفاده کرده است. بعضی از نقوش جنبهٔ مقدس و آیینی دارند و از اعتقادات و باورهای مردم سرچشمه گرفته اند. این نقوش به صورت طبیعی یا تجریدی زینت بخش سفال ها شده اند. یکی از نقوشی که در آثار هنری ایران از دیرباز تاکنون به کار رفته نقش مایه ماهی است که از بن مایه های بسیار ماندگار در هنر ایران است، هنرمندان ایرانی آرزوی آب و تقدس آب را با نماد ماهی بر سفال نقش بستند، نقشی که یادآور برکت و روزی است. هدف از این پژوهش بررسی ویژگی های بصری نقوش ماهی و مضامین این نقش روی سفال های قبل از اسلام در ایران است. سوالات تحقیق از این قرار است:۱. ویژگی های بصری نقوش ماهی ها روی سفال ها چیست؟ ۲. نقش ماهی بر سفال های قبل از اسلام در ایران دارای چه مضامینی بوده است؟ روش انجام این تحقیق تحلیلی-توصیفی است. جهت گردآوری اطلاعاتِ متن، از منابع کتابخانه ای، سایت های معتبر جهت تهیه مقالات، شکل ها و کتاب های الکترونیکی استفاده شده است. روش تجزیه و تحلیل شکل ها به صورت کیفی می باشد و از لحاظ بصری، مضمونی و مفاهیم به توضیح نقوش روی سفال، با تأکید بر نقش ماهی، پرداخته شده است.نتیجه این که، نقش ماهی به علت فرم انعطاف پذیر و متنوعی که دارد، هم از لحاظ بصری و هم از لحاظ نمادین و مفهومی مورد توجه هنرمندان سفالگر ایرانی بوده که به صورت انتزاعی و نزدیک به طبیعت نقش اندازی شده و استفاده از این نقش بر ظروف سفالی نشانهٔ حیات انسان بوده که از خاک، آب و گِل شکل گرفته است.

اسب در هنر ایران، نمادی خورشیدی از درخشش معنوی رستاخیز و زندگی است و مسلمانان آن را به سعادت و خوشی ربط می دهند. با پیشرفت سفالگری در دوران سلجوقی و با نگاهی گذرا به سفالینه های برجای مانده از این دوره نقش مایه اسب به وفور و در قالب صحنه هایی از قبیل سوارکاری، شکار، جنگ و مضامین ادبی به تصویر درآمده است. آنچه در این پژوهش موردمطالعه قرارگرفته است، حضور نقش اسب، به عنوان یکی از نقوش اصلی سلجوقی در این سفالینه ها است. شناسایی عوامل تعیین کننده استفاده از نقش مایه اسب و پاسخ به سؤالات مهمی چون: نقش مایه اسب در سفالینه های سلجوقی چگونه کارشده است؟ نقش مایه اسب در این دوره، با چه مضامینی ترکیب شده است؟ بدیهی است که می تواند ما را با نحوه زندگی و هنر مردم آن دوره یاری کند. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، اسنادی (کتابخانه ای) بوده است. این تحقیق باهدف مطالعه دقیق بر روی نقش مایه اسب به ریشه یابی این نقش و موارد استفاده آن در هنر سفالگری آن دوره پرداخته است . نتایج حاصل از تحقیق فوق، نشانگر آن است که هنرمند سلجوقی با تکیه بر آثار دوره های پیشین، سعی در نمایش نقش مایه های مختلف، بخصوص نقش اسب را داشته است. این نقش مایه در قالب مضامین متعدد و با ترکیب بندی های گوناگون در بستر سفالینه ها سامان یافته و این نشانگر اهمیت و ارزش این نقش مایه، در دوره سلجوقی است.

محوطه خوربس، واقع در جزیره قشم، حدود ده هکتار وسعت دارد. این محوطه باستانی دربرگیرنده مجموعه آثار ارزشمندی از دوران پیش از تاریخ تا سده های متاخر اسلامی است. بر اساس بررسی های سطحی انجام گرفته، مشخص شد که شمار قابل توجهی از آثار این محوطه باستانی، متعلق به دوران متاخر اسلامی است. آثار عمده این محوطه استقراری، شامل: معماری سنگی، گورهای اسلامی، محوطه مسکونی، امامزاده، آب انبار، کانال های هدایت آب و بند خاکی است. هدف این نوشتار، بررسی، مطالعه و گاه نگاری آثاری از این محوطه است که تاکنون پژوهشی مستقل درباره آن انجام نشده است. بنابرین تاکید اصلی پژوهش حاضر بر این است که طی بررسی های انجام شده اهمیت این منطقه در آن زمان چه بوده و چگونه میتوان گاه نگاری آثار منطقه را انجام داد؟ پیش فرض تحقیق نشانگر این است که این منطقه به لحاظ موقعیت سوق الجیشی، نقش مهمی در مبادلات دریایی داشته و همین امر موجب شده است که توجه ویژه یی در سده های اخیر به آن شود. یافته های پژوهش نشان داد که این منطقه بعنوان یک بندر تجارتی اهمیت بسزایی درصادرات و واردات کالاهای مناطق شمال و جنوب خلیج فارس داشته است.

انجام بررسی های باستان شناسی، اولین گام برای شناخت سابقه حضور انسان در یک پهنه جغرافیایی کوچک یا بزرگ است. کاوش های باستان شناسی معمولاً بصورت عمومی، نجات بخشی و پرسشنامه محور بوده و نمونه برداری ها به روش های سامانمند، تصادفی و یا پیمایش فشرده یا عمومی انجام می شود. بر این اساس، فصل اول بررسی و شناسایی جزیره ابوموسی در پاییز سال 1391 انجام گرفت. پیش از این تاریخ، گروه های باستان شناسی دیگری تلاش زیادی در نیل به این هدف کرده بودند اما موفقیتی حاصل نشده بود. پیمایش انجام شده در این جزیره از نوع فشرده در مساحت کمی بیش از یک سوم جزیره به انجام رسید. در واقع به دلیل عدم صدور مجوز مقامات کشوری و نظامی جهت بازدید از دو جزیره تنب بزرگ و تنب کوچک، بررسی کامل باستان شناختی جزیره ابوموسی میسر نشده؛ بنابراین محدوده بررسی شده به شکل لکه ای انجام گرفت. با بررسی بیش از یک سوم خاک جزیره ابوموسی، گروه باستان شناسی موفق به شناسایی و مستندسازی هشت اثر باستانی شامل هفت محوطه و یک بنای ساختمانی متعلق به دوره پهلوی دوم شد که با توجه به ابعاد کوچک محدوده بررسی شده بسیار قابل توجه است. از نظر موقعیت جغرافیایی بررسی در بخش های عمده ای از شمال جزیره، مرکز آن (به جهت قرار داشتن فرودگاه) و بخش جنوبی جزیره (معروف به بخش عرب نشین)، انجام نشد و آثار شناسایی شده تنها مربوط به بخش های کوچکی از مرکز، غرب و شرق جزیره است. نتایج حاصل از مطالعات اولیه نشان می دهد که نمونه های به دست آمده شامل سفال هایی از گونه های پیش از تاریخ دروغین با تاریخ پیشنهادی دوران ایلخانی تا دوران صفوی و با کمی تردید قاجار، سفال های آبی و سفید و چینی و بدل چینی های صفوی و قاجار (کاملاً مشهود)، سفال هایی از نوع سفال نوک اژدری شکل مربوط به اواخر ساسانی و صدر اسلام و سفال هایی مشابه سفال های هزاره اول ق.م است. بنابراین گاهنگاری پیشنهادی این جزیره بر اساس بررسی های پیمایشی انجام شده در بازه زمانی یاد شده در بالا، قرار می گیرد و ضرورت انجام کاوش در آن دوچندان می شود.

در دوران اسلامی، در هنر سفالگری کاشان، تحولات و تغییرات فراوانی صورت گرفته است. این تغییر و تحول گاه در ارتباط با هنرهای دیگر همچون ادبیات، نقاشی، خوشنویسی و گاه نیز با توجه به قابلیت ها و امکانات تزئینی خود سفال مانند انواع فرم، نقش و تکنیک سفالینه بوده است. در این پژوهش، با در نظر گرفتن اهمیت و نقش مهمی که شعر بر تحولات هنر سفالگری، از جمله ایجاد فضایی شاعرانه، بیان مضامین عاشقانه، حماسی، عارفانه و... داشته است، به روش کتابخانه ای و همچنین میدانی، به بررسی تعامل و پیوند شعر با تکنیک سفالینه های دوره اسلامی کاشان پرداخته شده است.

نقوش زیادی روی سفال های دوره مس سنگیِ محوطه های باستانیِ خوزستان به تصویر درآمده است که همواره از دیرباز تا کنون مورد توجه محققان بوده است. به نظر می رسد که این نقوش در تفکرات، بینش و اعتقادات مردمان آن مناطق از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. نقوش به تصویر کشیده شده، می تواند نشانه ای از شرایط و موقعیت جغرافیایی و حتی حاکی از مفهومی نمادین باشد. این مقاله با بررسی یکی از رسوم فرهنگی یعنی آیین زار ساکنان خوزستان با شیوه توصیفی - تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به تحلیل و تطبیق نقوش نمادین موجود بر روی سفال های دوره مس سنگی و گلیم افشار پرداخته است. نتایج نشان می دهد که بینش ها، تفکرات، سنن و باورهای مردم خوزستان از دور ه های پیش از تاریخ تا عصر حاضر ادامه یافته و در دیگر آثار هنری آنها از جمله گلیم رسوخ پیدا کرده است.

در پی تلاش های جواد سماوی (1333-1394 ش.) مجموعه ای از ظروف و آثار پیش از تاریخ و دوره اسلامی گردآوری شده است که دارای تنوع شیشه، نقره، برنز، سنگ، سفال و مفرغ می باشند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی و طبقه بندی ظروف کاربردی سفالین و مفرغی هزاره اول ق.م موجود در این مجموعه و پاسخ به این سوال است که ظروف مفرغی و سفالی موجود در مجموعه سماوی، از لحاظ فرم و کاربرد چه ویژگی هایی دارند؟ روش تحقیق در این پژوهش از حیث هدف کاربردی و از حیث ماهیت، توصیفی- تطبیقی است. به منظور پاسخ به سوال تحقیق، پس از بازدید از مجموعه خصوصی سماوی، ظروف کاربردی مفرغی و سفالی موجود در این مجموعه، به طور وضعی انتخاب و مورد بررسی قرار گرفته اند. روش گرد آوری داده ها، کتابخانه ای و میدانی است. تجزیه و تحلیل اطلاعات، با ترکیبی از روش های کیفی و کمّی انجام شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد ظروف کاربردی و مفرغین هزاره اول ق.م این مجموعه به تعداد 144 ظرف و دارای 77 فرم متفاوت هستند. ظروف سفالین هزاره اول ق.م این مجموعه نیز به تعداد 324 ظرف و دارای 130 فرم متفاوت می باشند. 11 فرم ظروف مفرغین مورد بررسی، شامل بشقاب بزرگ صفحه ای ستاره شکل، پارچ کوچک دسته دار، کاسه منقوش سوزنی شکل، جام پایه دار، دیزی کوچک، سرقلیان، دیگ با لوله شیاردار و دسته و پایه، قوری لوله دار، فنجان منقاری شکل، هاونگ و دسته هاونگ هستند. هم چنین، 15 فرم ظروف سفالی مورد بررسی، مشتمل بر کوزه آبخوری دسته دار، ظرف سفالی لوله دار، ظرف پایه دار، لیوان، کاسه پایه دار، ظرف سوراخ دار، سبو، تنگ کوچک دسته دار، تنگ دسته دار، عطردان گردن بلند، ظرف سفالی، ظرف سفالی لوله دار و کاسه با طرح بادامی شکل است.

بیان مسئله: در رصد سفالینه های پیشاتاریخی تل باکون، پژوهش گران همواره بر مطالعات نظری این هنر بومی تمرکز داشته اند، لیک جنبه کاربردی و کارآفرینانه آن غالباً مورد غفلت واقع شده است. از مهم ترین کانون های سفال گری ایران، منطقه باکون و تل(تپه) معروف آن می باشد. ارزش های هنری و زیباشناختی سفال های تل باکون، یکی از وجوه بالقوه و ظرفیت قابل توجه این آثار در کاربردی کردن این ارزش ها و بهره گیری از آن ها در نقش پردازی هنرها و حرفه های امروزی هم چون طراحی پارچه است. از این رهگذر طرح ها و نقش های سفال تل باکون به واسطه قابلیت های دیداری برجسته و نهفته در خود، برای حضور و بازطراحی مجدد بر زمینه پارچه که خود یکی از دیرینه ترین هنرهای بومی و سنتی است، انتخاب گردیده است. بر این مبنا پرسش اصلی پژوهش این است که انواع نقوش ترسیمی بر بدنه سفال های تل باکون کدام است و چگونه می توان از آن ها در طراحی پارچه استفاده کرد؟ هدف : آشنایی بیش تر با نقوش سفال و بررسی تخصصی این نقوش در زمینه های کاربردی دیگر، هدف اصلی این پژوهش است. روش پژوهش: این تحقیق از نوع پژوهش های کیفی و کاربردی است و روش تحقیق توصیفی -تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها نیز از نوع کتابخانه ای است. یافته ها: برخی از یافته های تحقیق عبارت است از: نقوش سفال تل باکون تماماً دارای فرم انتزاع و خلاصه شده به کمینه ترین شکل ممکن است که به دو صورت اشکال عادی و غیرعادی(اغراق آمیز) دیده می شوند. هم چنین این نقوش به چهار طبقه گیاهی، جانوری شامل حیوانات، پرندگان، خزندگان، حشرات و ماکیان(ماهی)، انسانی و اشکال هندسی، تقسیم بندی می گردند. چه این که هنرمند سفال گر، دست ساخته خویش را علاوه بر نقوش کمینه، با دو الی سه رنگ محدود(اُخرایی، سیاه و قهوه ای)، آراسته نموده است. 

سفال یکی از وجوه برجسته صنعت دوران اسلامی است که در طول این دوران با پیشرفت های چشم گیری در فن تولید و تزئین همراه بود. با توجه به شواهد باستان شناختی سفال گونه موسوم به کوباچه داری حوزه پراکنش گستره ای بوده که از خراسان تا تبریز در ایران و حتی مناطقی خارج از مرز های فعلی ایران در کشور هایی هم چون آذربایجان، را شامل می شود. کتاب «سفالینه گونه موسوم به کوباچه» جدیدترین و شاخص ترین اثر تألیفی پیرامون این گونه سفالی است که به ابعاد باستان شناختی آن می پردازد. برای نقد این کتاب، نگارندگان نخست به بررسی جنبه های ساختاری و روند بیان مطالب کتاب پرداخته و سپس محتوای آن را مورد بررسی قرار دادند. از جمله نقاط قوت کتاب می توان به تمرکز بر وجوه مختلف باستان شناختی این گونه سفالی اشاره کرد. در کنار این نقاط قوت، اما می توان گفت که کتاب از نظر ساختاری اگر در مستندنگاری فصول و ارجاعات دقیقتر می شد، بیشتر می توانست نظر مخاطبان را جلب کند. از سوی دیگر کتاب از نظر محتوایی در گونه شناسی و طبقه بندی سفالها دارای کاستی هست و نویسنده محترم کتاب می تواند در ویرایش های بعدی نسبت به رفع این کاستی های محتوایی اقدام کند.

انسان بر اساس حسی مشترک وجود تناسب را در زیبایی دخیل دانسته است. با این حال زیبایی و تناسب در طول زمان همواره شکل های متفاوت و پیچیدگی های فزاینده ای به خود گرفته است،همانطور که در نقاشی، مجسمه سازی، معماری معابد و بسیاری دیگر از هنرها نمونه های پرشماری از آن وجود دارد. مقاله ی پیش رو به بررسی تناسبات نقوش سفال نوع آقکند می پردازد. فرض نگارندگان بر آن است کهتناسبات طلایی و زیبایی ریشه در ادراک زیبایی شناختی انسان داشته که در نقوش سفال آقکند بازتاب پیدا کرده است.برای رسیدن به نتایج این فرض ضرورت ایجاد می کند، از موضوعی قابل محاسبهبرای توصیف زیبایی بهره ببریم. در راستای به آزمون گذاشتن این فرض، بهبیان مقدماتی از طبقه بندی علوم از دیدگاه پیرس (که شامل علوم هنجاری و غیر هنجاری)، تکامل تاریخی هندسه، ارائه تعریفی از هندسه ایده آل و چیستی آن پرداخته ایم تا بر وجود تناسب طلایی در فضای مثبت و منفی نقوش سفالینه های این دوره با تحلیلی آماری و محاسبات هندسی نائل آییم که همانا هدف اصلی مقاله را در برمی گیرد. بدین ترتیب مولفین 20 نمونه سفال نوع آقکند را با شناسه ی، نقش جانوری در مرکز ونقوش گیاهی بر پسزمینه، به عنوان نمونه جامعه آماری، انتخاب کردند. خاستگاه این گروه سفالینه از روستای آقکند، منطقه ای واقع میان زنجان وتبریز است. که در حوزه ی فرهنگی غرب وشمال غرب ایران ازقرن چهارم هجری تا آغاز حمله ی مغول ساخته شده است. مقاله حاضر به بررسی تناسب وهندسه نهان در سفال نوع آقکند، به عنوان پیکره اصلی مطالعاتی می پردازد که از روش آماری و گردآوری نمونه های موجود در ارائه نتایج بهره برده می شود. نگارندگان بر این باورند که وجود رویکرد هندسی بر اساس تناسب طلایی، تاییدی بر نتایج روانشناختی حاصل از مطالعات گوستاو تیودور فخنر در قرن نوزدهم و دیدگاه پیرس در علوم هنجاری و علوم غیر هنجاریاست.چنانچه با بررسی 20 نمونه نسبت سطح نقش مرکزی به سطح دایره مرکزی سفال نوع آقکند، به معیار عددی تناسبات طلایی نزدیک شویم! بدین ترتیب شاید متقاعد شویم، گونه هایزیبایی در جهان زمانی تجلی می یابد که مواد خلق شده با معیار وزن و عدد از یکدیگر متمایز شوند. از این رو مقاله دو پرسش اساسی راپاسخ می دهد؛ در بررسی زیبایی شناختی سفالینه های آقکند ضرورت بهره گیری از رویکرد محاسباتی چیست؟ آیا زیبایی شناسی این آثار با اعداد قابل سنجش و اثبات است؟  

مطالعه سکونت گاه های انسانی و میزان بهره وری از منابع طبیعی، بخشی از پژوهش های انجام شده در عرصه چشم انداز جغرافیایی است کهدر حیطه جغرافیای تاریخی می باشد . اما در این بررسی ها نوع نگاه انسان به چشم انداز و چگونگی بازتاب آن در آثار انسان ساخت کمتر مورد توجه قرار گرفته است. سفال ها از قدیمی ترین آثار باقی مانده از تمدن های باستانی می باشند که با نقوش متنوعی تزیین شده اند. عناصر محیطی و جغرافیایی از رایج ترین نقوش موجود بر روی این آثار می باشند. شهرسوخته یکی از قدیمی ترین سکونت گاه های انسانی موجود در فلات ایران می-باشد که ظروف سفالی متعددی از آن به دست آمده است. آنچه در این گفتار مورد بحث است، نشان دادن چگونگی بازتاب چشم انداز و عناصر اقلیمی و جغرافیایی بر روی ظروف سفالین شهرسوخته می باشد. لذا در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده، تلاش گردیده تا بدین پرسش پاسخ داده شود که: عمده ترین تصاویر جغرافیایی و اقلیمی رایج بر روی سفال های شهرسوخته شامل چه مواردی بوده، روی چه پدیده هایی تأکید بیش تری انجام گردیده است؟ جمع آوری اطلاعات در این پژوهش، با استفاده از منابع میدانی و کتابخانه ای انجام گردیده، نمونه های مورد بررسی به شیوه انتخابی از مجموعه آثار موجود در موزه جنوب شرق ایران و آثار مکتوب منتشر شده در این خصوص برگزیده شده اند. نتایج این تحقیق حکایت از آن دارد که: اگرچه در برخی از این آثار هنرمندان ادراک خود از محیط جغرافیایی را به صورت نقشه ای مسطح با شاخصه های برجسته محیطی ترسیم کرده اند، اما در بیش تر موارد، به نمادپردازی از چشم اندازهای محیطی پرداخته اند. به طوری که می-توان گفت: ترسیم چشم انداز در اینگونه آثار را بر اساس اهمیت نمادین آن ها انجام گرفته است.همچنین بررسی کمّی نقوش روی سفالینه های شهرسوخته نشان می دهد که تصویرگری از آب و عناصر مرتبط با آن بیش ترین و آثار انسان ساخت کمترین تعداد را به خود اختصاص داده اند.

سفالگری در بلوچستان ایران به عنوان بخش وسیعی از استان سیستان و بلوچستان، دارای پیشینه ای پربار است. امروزه این هنر ارزشمند و بومی در معدود روستاها و مراکز سفالگری این سرزمین به شیوه ای سنتی در حال جریان است. این مقاله سعی دارد با مطالعه تطبیقی سفالگری در مراکزی چون روستاهای «کَلپورگان»، «کوهمیتَگ» و «هولَنچَکان» بلوچستان، به وجوه اشتراک، افتراق و شاخصه های مهم سفالگری این سرزمین بپردازد؛ با این هدف که با شناخت ویژگی های سفالینه ها، به وجود تشابهات و تفاوت های احتمالی هنر آنان پی برده و با در نظر گرفتن ارتباط فرهنگی بین این مراکز، زمینه های تقویت ارزش های هویتی آنان را بیابد. از این رو به طرح این سؤالات پرداخته است: 1- چه ارتباطی بین مراکز سفالگری بلوچستان شامل «کلپورگان»، «کوهمیتگ» و «هولنچکان» وجود دارد؟ 2- شاخصه های سفالگری بومی و فعال مناطق روستایی بلوچستان کدام است؟ پژوهش پیش رو با استفاده از داده های گردآوری شده به صورت میدانی و کتابخانه ای و بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد تطبیقی به ارزیابی و مقایسه تطبیقی این سه منطقه تولید سفال در بلوچستان پرداخته است. با بررسی های انجام شده در نهایت این نتیجه حاصل شد که میان سفالینه های مراکز سفالگری بلوچستان تطابقاتی وجود دارد؛، از جمله تشابهاتی در حوزه ساخت، فرم و نقش پردازی دیده می شود که نشأت گرفته از فرهنگ، سرزمین و جغرافیای مشترک قوم بلوچ است و در کنار آن وجود افتراق جزئی میان این سفالینه ها وجود دارد که ناشی از تفاوت های فردی سفالگران و شرایط طبیعی حاکم بر این مراکز است؛ بنابراین سفال این سه منطقه دارای روابط فرمی و محتوایی در ضمن ویژگی های منحصربه فرد هویتی است.