علی بادپا

قلب جزئی از بدن است که با نفس انسان ارتباط جسمانی دارد و ابزاری در خدمت نفس برای ارتباط با عقل مجرد است که این ارتباط در بدن انسان به وسیله مغز صورت می پذیرد. حاصل این ارتباط یا در ادراک و شناخت انسان ظهور و بروز می یابد یا به عنوان محرکی برای انجام فعل توسط نفس است. در صورت نخست یا به واسطه ابزار حسی موجب شناخت می شود و یا بدون واسطه ابزار حسی شناخته می گردد؛ اما محرک بودن عقل نیز به واسطه حکم عقل نظری صورت می پذیرد. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای به بررسی آیه 46 سوره حج: «أَفَلَمْ یَسیرُوا فِی الأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها» پیرامون تعامل عقل و قلب در فرایند تکامل نفس انسان می پردازد. ازجمله یافته های تحقیق چنین است: اگر این ارتباط با عوامل درونی و بیرونی تقویت گردد، حاکمیت عقل بر قلب بیشتر خواهد شد. این حرکت از عقل فطری که خدای متعال با آفرینش قلب در اختیار انسان قرار داده است، صورت می گیرد و در این صورت، نزاعی میان عقل و قلب متصور نیست و سیر شکوفایی نفس انسان به درستی صورت می پذیرد.

مسئله حدوث یا قدم زمانی عالم از مباحث مهم و محل نزاع بین حکما و متکلّمان بوده است. متکلمان اسلامی غالباً با توجه به ظاهر متون دینی معتقد به حدوث زمانی کل جهان اعم از عالم فرشتگان و عالم طبیعت شده اند و در مقابل آنان حکمای اسلامی مجردات و ماده اولیه عالم طبیعت را فوق زمانی دانسته و بر حدوث ذاتی تأکید داشته اند. ملاصدرا نیز درعین اعتقاد به حدوث ذاتی عالم بر اساس مبانی خاص خود به ویژه حرکت جوهری، سعی کرده نظریه خاصی را درباره حدوث زمانی عالم مطرح کند که نه مخالف ظاهر آیات و روایات باشد و نه اشکالات وارد بر نظر متکلمان را داشته باشد. با توجه به موضوع مقاله، در این نوشتار سعی شده آیات مورد استشهاد صدرا در باب حدوث زمانی از مجموعه آثارش بررسی شود و احادیثی که می تواند در باب حدوث عالم مورد توجه قرار گیرد - هر چند متکلمان بدان نپرداخته اند-، در تطبیق بر نظر متکلمان یا نظر صدرا مورد تحلیل قرار گیرد. در این تحقیق با تحلیل آیات و روایات به این نتیجه رسیده ایم که هر چند ظاهر ایات قرآن کریم و روایات، بر مسبوق بودن عالم به عدم دلالت دارد ولی صراحتی بر حدوث زمانی کل عالم یا ایجاد عالم پس از عدم آن در زمان ندارد. وجود زمان مستقل از عالم و مقدم بر عالم، علاوه بر مشکلات عقلی با ظاهر آیات و روایات نیز سازگار نیست؛ از این رو به نظر می رسد دیدگاه صدرالمتألهین از سایر دیدگاه ها با آیات و روایات مطابقت بیشتری دارد.