مطالعات تاریخ فرهنگی

آیین های مربوط به جشن در زندگی انسان اهمیت خاصی دارند. به ویژه، اگر این آیین ها جایگاه دینی داشته باشند در همبستگی و پایداری مردم تأثیرگذارند. به دلیل الگو بودن معصومان (ع) برای شیعیان و همچنین آمیختگی این آیین ها با باورهای نادرست، بررسی و شناخت آیین های جشن در سیره معصومان (ع) از جایگاه مهمی برخوردار است. این نوشتار در پی آن است که با روش گردآوری کتابخانه ای در منابع تاریخی و روایی و با رویکرد توصیفی تحلیلی به بررسی هویت فرهنگی آیین های جشن در سیره معصومان (ع) بر پایه شاخص های مفهومی سه گانه شادی، آراستگی و شادباش  گویی بپردازد. دستاورد پژوهش نشان می دهد معصومان (ع) آیین های جشن ها را با اهداف دینی مانند یکتاپرستی، هم گرایی اجتماعی، شادمان  سازی، انگیزه  بخشی و یاری دیگران فرهنگ سازی می کردند و در این میان به آیین های عرفی مردم نیز توجه داشتند. توجه به برخی آیین ها در جشن غدیر مانند عبادت کردن، تنها در سیره نظری امام صادق (ع) و شادباش گویی، تنها در سیره عملی پیامبر(ص) را می توان در زمره آیین های جشن شیعی دانست.

اخلاق از اساسی ترین الزامات زندگی اجتماعی است و رعایت آن همواره از دغدغه های بزرگان جوامع بوده است. اینکه تا چه اندازه می توان انتظار داشت افراد یک جامعه، کنشگران اصول اخلاقی آن باشند به بافت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن جامعه بستگی دارد؛ زیرا اخلاقیات در بستر تاریخی سرزمینی شکل گرفته و سترگ شده اند و از تمام این دگرگونی ها در درون خود تأثیر پذیرفته اند. چه بسا یک امر اخلاقی در ادوار بعدی اخلاقی شمرده نشود یا آنچه در جامعه ای اخلاقی شمرده می شود، در جامعه ای دیگر غیراخلاقی انگاشته شود. بنابراین، نمی توان از کنشگران اخلاق در جامعه انتظار داشت در هر شرایطی تن به انجام اصول اخلاقی دهند یا هر کنشی را اخلاقی شمارند. در این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی کوشیده شده به این سؤال پاسخ داده شود از دیدگاه عبید زاکانی در جامعه فاقد ثبات سیاسی و اقتصادی، اخلاقیات تا چه اندازه دستخوش تغییر و دگرگونی شده اند و چه گروه های اجتماعی بیشترین نقش را در این دگرگونی ها داشته اند؟ فرضیه این مقاله آن است که اخلاق از آشفته  بودن اوضاع سیاسی و اقتصادی چندان متأثر می شود که می تواند اصالت مفاهیم خود را از دست بدهد و در گرداب رویدادها چندان فرو افتد که از خویش بیگانه شده و حتی آنچه پیش تر غیراخلاقی بوده، اخلاقی انگاشته شود. در چنین جامعه ای، لذت طلبی، کوته نگری، فرد محوری و منفعت طلبی بدون توجه به اخلاق جمعی رشد می کند. عبید شاعرِ دل نگرانِ الزاماتِ اخلاقی و فراتر از آن متفکری اجتماعی است که نسبت به محیط پیرامون خود بی تفاوت نبود. او نقش و جایگاه برجسته ای به بزرگان و نخبگان طبقات مختلف جامعه در واژگونی مفاهیم اخلاقی می دهد که با پشت پا زدن بر سنن اخلاقی پیشین، اخلاقی نو می آفرینند و منافع قدرت و ثروت خود را تأمین می کنند و توده مردم را نیز متأثر از خویش می سازند و جامعه ای را شکل می دهند که بیگانه با تاریخ و فرهنگ خود شده است.

در دوره ناصرالدین شاه قاجار فعالیت های عمرانی زیادی در شهر ری (قصبه شاه عبدالعظیم) صورت گرفت که از جمله آن ها ساخت تعدادی باغ بود. وجود نام باغ های بسیار در متن های تاریخی این دوره، نشان از فراوانی آن ها دارد، اما با تخریب ها و ساخت و سازهای گسترده و گسترش و یکپارچگی تهران و ری در دوره مدرن، حتی نام بسیاری از این باغ ها نیز باقی نمانده است. این پژوهش نخست در پی یافتن نام و نشان این باغ ها و در مرحله بعد مکان یابی آن ها در شهر ری معاصر است تا ضمن معرفی، بتوان گام نخست را برای حفاظت از بقایای این بناهای تاریخی برداشت. در این پژوهش با مطالعه متن های تاریخی و یافتن سرنخ هایی از موضوع و در ادامه بررسی تصویرهای هوایی قدیمی تلاش شده است مکان باغ ها در صورت امکان پیدا شود. این پژوهش نشان می دهد دست کم سیزده باغ در اطراف این قصبه کوچک ساخته شده بود. از این تعداد، تنها بخش هایی از شش باغ طغرلیه، طوطی، ملک التجار، حسین آباد، صفائیه و دولت آباد در حال حاضر باقی است. از سایر باغ ها یا تنها نامشان مشخص شده و جایشان پیدا نشده است و یا با وجود پیدا شدن مکان، کاملاً تخریب شده اند.

چشم انداز زبانی حوزه ای در جامعه شناسی زبان است که به مطالعه متون نوشته شده در فضای عمومی می پردازد. در این حوزه مفاهیمی همچون الگوی بالا-پایین، الگوی پایین-بالا، نشانه های اطلاع رسانی و نشانه های نمادین و چندزبانگی مطرح اند. با توجه به اهمیت دوران انقلاب اسلامی در تاریخ معاصر ایران، در این پژوهش دیوارنوشته های ماه های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 از منظر حوزه نوین چشم  انداز زبانی بررسی می شوند. پیکره تحقیق کتاب تصاویر دیوارنوشته های انقلاب است که در سال 1361 منتشر شده است. یافته ها نشان می دهد تمام 150 نشانه زبانی مندرج در پیکره تحقیق تابع الگوی پایین-بالا هستند؛ چرا که همگی توسط شهروندان نوشته شده اند. از منظر کارکرد دیوارنوشته ها، 115 دیوارنوشته کارکرد نمادین دارند و 35 دیوارنوشته با هدف اطلاع رسانی درباره تحولات انقلاب نوشته شده اند. دیگر یافته جالب توجه این است که فارسی، زبان غالب دیوارنوشته هاست و شش مورد از آن ها به زبان انگلیسی و یک مورد نیز به زبان اسپانیایی است و در مواردی عبارات عربی نیز مشاهده می شود. همچنین، مشخص شد چشم انداز زبانی تهران در دوران انقلاب اسلامی بستری برای اسطوره سازی و نیز نوآوری های زبانی فراهم کرده است.

از ویژگی های برخی منابع درباری نظیر تاریخ گیتی گشا، وجود پیچیدگی واژگانی و همچنین افراط در تمجید ابنای زمان است که این مسائل سبب قطع ارتباط مخاطب معاصر و تاریخ خواهد بود. این منابع به مواردی پرداخته اند که کشف آن ها صعوبت خوانش را به درک بهتر متن بدل می کند. در تاریخ گیتی گشا مفاهیم تاریخی، سیاسی و فرهنگی در لفافه الفاظ پرطمطراق بیان شده است. در لا به لای متن بافت واژگان زیادی استخراج شد. پرسش اصلی این است که بازیابی بافت واژگان موجود در متن تاریخ گیتی گشا چگونه به توسعه مطالعات فرهنگی عصر زندیه یاری می رساند؟ ارتباط میان بافت واژگان با وجوه گوناگون فرهنگ عامه به چه نحوی قابل مطالعه است؟ به دیگر سخن، کار ویژه بافت واژگان از منظر انسان  شناسی چگونه قابل تبیین است؟ شناخت و تحلیل بافت واژگان موجود در متن تاریخ گیتی گشا به  مثابه کلماتی تخصصی از یک سو و تحلیل واژگان در بستر مطالعات انسان  شناسی از سویی دیگر، اهداف پژوهش حاضرند. نتایج تحقیق در دو محور کمّی و کیفی این است که واژگان «خیام» و «خلاع» فراوانی بیشتری داشتند. لغات یافت شده ذیل مقولاتی چون مواد اولیه، ابزار بافندگی، بافته ها از منظر کاربرد (جامگانی و غیر جامگانی)، طرح و نقش، جغرافیای بافت، رنگ و فن جمع شدند. علاوه بر آن، تحلیل واژگان در بستر انسان  شناسی فرهنگی اطلاعاتی از آیین هایی همچون تعزیت روز عاشورا، رسومی مانند خلعت بخشی و باورهایی همچون جامه سیاه در سوگ را به دست داد. در کل بافت واژگان علاوه بر وابستگی صوری به حوزه هنرهای سنتی، به  طور ضمنی به حوزه های معنایی فرهنگ تعلق دارند.

پژوهش حاضر دگردیسی های در زمانی تابلوهای مسیح و تابلوهای عاشورایی را در دو سطح بیان و محتوا از منظر نشانه  معناشناسی و به صورت تطبیقی بررسی می کند. نتایج تحقیق نشان می دهد در تابلوهای مسیحی، دو سطح بیان و محتوا هم پای هر تحول سبکی و پارادایمی از شیوه کلاسیک تا مدرن و پست مدرن تغییر می کند. در پنج شیوه سبکی شناسایی شده، مسیح به شش شیوه بازنمایی می شود: ارائه دهنده پیام، پادشاه، رنجور شایسته همدلی، رنجور بی اهمیت، زشت و موضوع لذت. بنابراین، بازنمایی مسیح، فرآیندی از مسیح با ارزش به بی ارزش و نهایتاً ضدارزش را نشان می دهد. مسیح در آخرین فرآیند استحاله ارزشی، به ضد مسیح تحول می یابد، اما متن عاشورایی در هر سه شیوه کلاسیک، مدرن و پست مدرن علی رغم تحول در سطح بیان از روایی به وصفی و سپس انتزاعی، و تغییر مخاطب از عام به خاص، در سطح محتوا ثابت مانده و ارزش و معنا (ایدئولوژی) واحدی را بازنمایی می کند. متن های عاشورایی مدرن و پست  مدرن با همه  زمانی و همه  مکانی سازی انتقام عاشورایی و تقابل خیر و شر به سطح، مدرنیسم/پست مدرنیسم مبناگرا یا مبناگرایی مدرن/ پست  مدرن را معنادار جلوه می دهند؛ زیرا همان ارزش هایی را بازنمایی می کنند که متن عاشورایی کلاسیک معرفی می کرد.