تحلیل فرهنگی

در این مقاله، تحول در الگوهای حافظه ایرانیان (با تأکید بر تجربه دیداری شان) تبیین و نقش مناسبات قدرت در آن تحلیل خواهد شد. بدین منظور از انواع تکنولوژی های حافظه ای (شفاهی، سواد (چاپ) و دیجیتالی (الکترونیک)) و تأثیر آن در به وجود آمدن اکولوژی های حافظه ای در دوره های مختلف (پیشامعاصر، معاصر و امروزی) سخن به میان خواهد آمد. سپس، با تکیه بر رویکرد و روش "تحلیل فرهنگی"، نقش مناسبات قدرت در تولید، انباشت و انتقال حافظه های دینی (یا اطلاعات، دانش ها و مناسک دینی) ایرانیان تحلیل می گردد. نشان داده خواهد شد با گذار به دوران معاصر قدرت عاملیّت و بازیگری ایرانیان در حافظه های دینی شان از عامه مردم به نفع نخبگان و دولت تغییر پیدا می کند. درواقع، استدلال این است که در دوران معاصر قدرت تولید و بازتولید ایرانیان درزمینه بازتعریف جایگاه دین در حافظه شان کاهش یافته و در عوض نقش ساختارهای معاصر (همچون سواد)_از خلال تولید حافظه های کلان نخبه گرایانه و نیز دولت- افزایش یافته است. باوجوداین، همان طور که اشاره خواهد شد با ظهور تکنولوژی های حافظه ای دیجیتال (الکترونیک) در تولید، ذخیره و انتقال دانش ها و حافظه های دینی به نظر می رسد اکولوژی حافظه ای ایرانیان یک بار دیگر دگرگون شده و ازاین رو، کلان حافظه ها (ی دینی) جای خود را به حافظه های متکثر می دهند و نقش قدرت عامه ایرانیان در حافظه دینی شان در حال احیا شدن است.

برخلاف موتور پمپ   که یک پدیده تکنولوژیکیِ وارداتی ، صادراتی و استاندارد و دارای یک ساختار قابل تولید انبوه و کپی برداری است، قنات پدیده ای  است سنتی و بومزاد   که ابزارهای آن نیز دست ساز   و متعلق به دوره پیشامدرن است.ابزارهای قنات قابل تولید انبوه نیستند.ساخت برخی از   ابزارهای قنات از عهده خبرگان محلی برمی آید ، اما ساخت برخی از   ابزارهای قنات به   خبرگی، تخصص و مسئولیت بیشتر نیاز دارند و نمی توانند در همان روستا و منطقه و شهر محل قنات تولید شوند. یعنی تولید  ابزارهای قنات به سه دسته کلی تقسیم می شوند:نخست ابزارهایی که سلامت و جان مقنی و همکاران او وابسته به آن است و با بروز مشکل در آن ابزار جان افراد به مخاطره می افتد.دوم ابزارهایی که با وجود اهمیت بسیار آنها، بروز مشکل در آنها به طور مستقیم و فوری جان افراد را به خطر نمی اندازد و سوم ابزارهایی که کارگذاری آن در قنات برای طولانی مدت است . در این نوشتار منظور توضیح چگونگی ساخت ابزاری که در این زنجیره هستند نیست زیرا دیگران به اندازه کافی درباره این ابزار توضیح داده اند؛ در اینجا مقصود توضیح مواردی برای فهم فرهنگی و تمدنی از این ابزار و طرح پرسش هایی در این زمینه است.

اگرچه دانش و دیدگاه مطالعات فرهنگی، موضوع بحث های گسترده ای در فضای دانشگاهی جهانی و تااندازه ای ایران بوده است، اقتضاهای آموزشی این سنت در میدان های علمی، کمتر موضوع بحث بوده است. برنامه مطالعات فرهنگی، ناگزیر آموزش مهارت ها و تحلیل های انتقادی از فرهنگ در کلاس درس را طلب می کند. مقاله حاضر با تکیه بر تجربه آموزشی نویسنده، در پی معرفی برخی چالش های عمده در فرایند یادگیری و یاددهی مطالعات فرهنگی در کلاس های درس است. آموزش، به شیوه ای رسمی و بریده از متن اجتماعی، ابهام و تداخل در ترسیم مرزبندی نظریه فرهنگی، دشواری های مربوط به آموزش انتقادی و ابهام در ترسیم مرزهای عامه پسندی، و گشودگی در برابر آن برای آموزش و پژوهش، چالش های اصلی آموزش مطالعات فرهنگی در ایران به شمار می آیند. استدلال نویسنده این است که اثربخشی مطالعات فرهنگی و حفظ هویت انتقادی و عمل گرایانه و اصلاح گرایانه آن، نیازمند به کارگیری تدابیر آموزشی است تا آن را به شیوه ای پویا در خدمت فهم چندلایه، تاریخی، و موقعیتی جامعه و فرهنگ ایرانی و تلاش برای قرار دادن این فهم در خدمت سیاست گذاری فرهنگی قرار دهد.

دگرگونی های شگرف عرصه اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر، سبب دگرگونی های بنیادینی در بخش های گوناگون زندگی بشر شده اند. نکته مهم این است که ظهور فناوری های مجازی، تنها یک دگرگونی متعارف فنی نیست، بلکه دارای سرشت فرهنگی است. دانشگاه نیز ازجمله نهادهایی است که به گونه ای خاص از این دگرگونی ها تأثیر پذیرفته است. چنین شرایطی، ارتباط بین دانشجویان و استادان، شیوه دسترسی به اطلاعات، و خلق و اشتراک محتوا را دگرگون کرده است. هدف مقاله حاضر، بررسی تجربه مجازی شدن و فرهنگ دانشگاهی است. شیوه انجام پژوهش، کیفی و روش به کار رفته برای انجام آن، روش پدیدارشناسی بوده است. دراین راستا، مصاحبه های نیمه ساختمندی انجام شده است. مشارکت کنندگان به گونه ای هدفمند از میان دانشجویان، دانش آموختگان، اعضای هیئت علمی و مدیران دانشگاه برگزیده شده اند. داده ها با استفاده از روش تحلیل مضمون، تجزیه و تحلیل شده اند که برآیند آن، 10 خوشه معنایی بوده است. نتایج پژوهش، دوگانگی در پاسخ ها را نشان می دهد؛ دسته ای از مصاحبه شوندگان بر کارکردهای مجازی شدن در فرهنگ دانشگاهی در ابعاد ارتباطی، آموزشی، و سبک زندگی تأکید داشته و بر این نظر بوده اند که این فضا، درهایی را به روی دانشگاه ها گشوده است؛ اما دسته دیگر، به پیامدهای منفی مجازی شدن در فرهنگ دانشگاهی و ابعاد گوناگون آن اشاره کرده اند. یافته های پژوهش، گویای این است که با مجازی شدن، تغییرات مهمی در ابعاد گوناگون فرهنگ دانشگاهی رخ داده است که باید در سطوح خرد و کلان به آن ها توجه شود.

به زعم مردم شناسان کلاسیک و جامعه شناسان تاریخی، شکل گیری نظامات سیاسی به پدیده ی اجتماعی اولیه ای مرتبط است که در همه جوامع به صورت نطفه ای وجود داشته است. بر این اساس برداشت جامعه شناسی از مفهوم فرهنگ، جهتی خاص به تحلیل نظام های سیاسی می بخشد و در درجه اول این امر مستلزم روشن ساختن نشانه های فرهنگی، یعنی همان نظام های معنایی است که در درون جامعه ادغام شده اند. مقاله ی پیش رو نیز تلاشی است جهت آشنایی با اندیشه های برتراند بدیع و ابوحامد محمد غزالی و مقایسه ی دیدگاه این دو اندیشمند در خصوص بنیان ها و ویژگی های فرهنگی- اجتماعی نظام سیاسی اسلام. این مقاله برای بررسی رویکرد برتراند بدیع و غزالی از روش مقایسه ای بهره گرفته است. بر اساس داده های بدست آمده که عمدتاً از منابع دست اول و برخی تحلیل های سایر اندیشمندان بر نظریات مطرح شده برآمده است، تحلیل فرهنگی بدیع از نظام های سیاسی، با نظریه امام محمد غزالی در خصوص نظام سیاسی اسلام تا حد زیادی تطابق داشته و در مواردی نیز تفاوت هایی وجود دارد.

از ویژگی های برخی منابع درباری نظیر تاریخ گیتی گشا، وجود پیچیدگی واژگانی و همچنین افراط در تمجید ابنای زمان است که این مسائل سبب قطع ارتباط مخاطب معاصر و تاریخ خواهد بود. این منابع به مواردی پرداخته اند که کشف آن ها صعوبت خوانش را به درک بهتر متن بدل می کند. در تاریخ گیتی گشا مفاهیم تاریخی، سیاسی و فرهنگی در لفافه الفاظ پرطمطراق بیان شده است. در لا به لای متن بافت واژگان زیادی استخراج شد. پرسش اصلی این است که بازیابی بافت واژگان موجود در متن تاریخ گیتی گشا چگونه به توسعه مطالعات فرهنگی عصر زندیه یاری می رساند؟ ارتباط میان بافت واژگان با وجوه گوناگون فرهنگ عامه به چه نحوی قابل مطالعه است؟ به دیگر سخن، کار ویژه بافت واژگان از منظر انسان  شناسی چگونه قابل تبیین است؟ شناخت و تحلیل بافت واژگان موجود در متن تاریخ گیتی گشا به  مثابه کلماتی تخصصی از یک سو و تحلیل واژگان در بستر مطالعات انسان  شناسی از سویی دیگر، اهداف پژوهش حاضرند. نتایج تحقیق در دو محور کمّی و کیفی این است که واژگان «خیام» و «خلاع» فراوانی بیشتری داشتند. لغات یافت شده ذیل مقولاتی چون مواد اولیه، ابزار بافندگی، بافته ها از منظر کاربرد (جامگانی و غیر جامگانی)، طرح و نقش، جغرافیای بافت، رنگ و فن جمع شدند. علاوه بر آن، تحلیل واژگان در بستر انسان  شناسی فرهنگی اطلاعاتی از آیین هایی همچون تعزیت روز عاشورا، رسومی مانند خلعت بخشی و باورهایی همچون جامه سیاه در سوگ را به دست داد. در کل بافت واژگان علاوه بر وابستگی صوری به حوزه هنرهای سنتی، به  طور ضمنی به حوزه های معنایی فرهنگ تعلق دارند.