چشم انداز زبانی

چشم انداز زبانی حوزه ای از زبان شناسی اجتماعی است که در آن تمام نشانه ها و متون زبانی شامل تابلوهای راهنمایی و رانندگی، پارچه نوشته ها و بیلبوردهای تبلیغاتی، دیوارنوشته ها، نام میدان ها و معابر، تابلوهای مراکز اداری و کسب و کار و نیز آگهی های کوچک و بزرگ نصب شده در یک محدوده جغرافیایی بررسی می شود. در پژوهش حاضر، محققان سه منطقه جغرافیایی برخوردار، نیمه برخوردار و نابرخوردار را در شهر ارومیه (مرکز استان آذربایجان غربی) شناسایی کرده و در هر منطقه یک خیابان را به عنوان محدوده اصلی پژوهش انتخاب کردند. از آنجا که ارومیه معمولاً شهری چندزبانه و چندفرهنگی معرفی می شود، محققان کوشیدند بازنمود چندزبانگی را در چشم انداز زبانی آن ارزیابی کنند. پس از عکس برداری، گردآوری و پردازش داده ها در مجموع هشت الگوی زبانی در چشم انداز زبانی ارومیه مشاهده شد که به ترتیب فراوانی عبارتند از: یک زبانه فارسی (9/75 درصد)، دوزبانه فارسی-اروپایی (8/16 درصد)، یک زبانه اروپایی (5 درصد)، یک زبانه ترکی (7/0درصد)، دوزبانه اروپایی-فارسی (6/0)، دوزبانه فارسی-ترکی (4/0)، سه زبانه فارسی-اروپایی-ترکی (2/0)، و یک زبانه کردی (09/0). مقایسه داده ها در سه منطقه ارومیه نشان داد که میان رفاه و توسعه اقتصادی از یک سو و استفاده از الگوهای مختلف یک، دو و چندزبانه از سوی دیگر، ارتباط وجود دارد، به طوری که در مناطق برخوردار و نیمه برخوردار، استفاده از الگوهای یک زبانه اروپایی بیش از منطقه نابرخوردار است. همچنین یافته ها حاکی از آن است که میان متغیر رده شغلی و استفاده از الگوهای زبانی همبستگی وجود دارد. برای مثال، در رده شغلی بوتیک از انواع الگوهای زبانی برای جذب مخاطب استفاده می شود، در حالی که در مشاغلی مانند نانوایی چنین تنوعی مشاهده نمی شود.

چشم انداز زبانی حوزه ای در زبان شناسی اجتماعی است که به بررسی تمام نشانه های زبانیِ قابل مشاهده در یک محدوده جغرافیایی می پردازد. در این پژوهش، ابتدا خیابان ولیعصر تهران به سه ناحیه تقسیم شد: ناحیه یک (میدان تجریش تا تقاطع بزرگراه شهیدچمران)، ناحیه دو (میدان ونک تا تقاطع خیابان شهیدبهشتی) و ناحیه سه (میدان راه آهن تا میدان منیریه). سپس در هفته پایانیِ اسفند 1395، از تمام نشانه های زبانی نواحی مذکور یادداشت برداری و عکس برداری شد. در مجموع، 3180 داده زبانی (اعم از بنرهای بزرگ و آگهی های بسیار کوچک) از محدوده مطالعه حاضر استخراج شد که از این میان، حدود 72 درصد در قالب الگوی یک زبانه فارسی می گنجند و 20 درصد در قالب الگوی دوزبانه فارسی-اروپایی جای می گیرند. الگوی یک زبانه اروپایی و الگوی دوزبانه اروپایی-فارسی نیز به ترتیب 7/5 درصد و 2/2 درصد از کل داده ها را به خود اختصاص می دهند. بنابراین، چشم انداز زبانیِ خیابان ولیعصر تهران به طور عمده به زبان فارسی است، هرچند سهم نشانه های زبانیِ غیرفارسی در سه ناحیه پژوهش برابر نیست، به طوری که در نواحی شمالیِ این خیابان، میزان استفاده از نشانه های زبانیِ غیرفارسی بیش از ناحیه جنوبی است و این امر دوگانه شمال-جنوب را که ناظر بر نوعی شکاف اقتصادی و اجتماعی است تقویت می کند. از این گذشته، تفاوت در شیوه انتقالِ پیام –برای مثال بازنمایی رویداد ملی نوروز- در چشم انداز زبانیِ نواحی شمالی و جنوبی این خیابان را نیز می توان تقویت کننده دوگانه شمال-جنوب دانست. درحالی که در ناحیه 3 شاهد استفاده از پیام های شادباش نوروری صرفاً به زبان فارسی هستیم، این قبیل پیام ها در ناحیه 1 و 2 به زبان های فارسی و البته انگلیسی هستند. تنوع زبانی و نیز صوری پیام های تبریک سال نو نیز به نوبه خود، دوگانه شمال-جنوبِ مطرح شده در این پژوهش را القا می کند. در بررسی داده ها به تفکیک اصناف نیز مشخص شد که کنش گران برخی کسب و کارها مانند بوتیک، دکوراسیون داخلی و خدمات سفر از نشانه های زبانیِ غیرفارسی بیشتر استفاده می کنند.

چشم انداز زبانی به عنوان یکی از شاخه های جدید زبان شناسی اجتماعی به کاربرد و بررسی علائم و نشانه های زبانی به صورت نوشتاری در مکان های عمومی می پردازد. با توجه به این تعریف، تمام علائم جاده ای، بیلبورد های تبلیغاتی، اسم خیابان ها، اسم مکان ها، علائم تبلیغاتی مغازه ها، دیوارنوشته ها و غیره چشم انداز زبانی یک منطقه خاص را تشکیل می دهند. هدف از انجام این پژوهش تحلیل، بررسی و رمزگشایی دیوارنوشته ها در چارچوب مفهوم چشم انداز زبانی است. از آنجا که پدیده چندزبانگی در چارچوب چشم انداز زبانی بسیار پراهمیت است، محققان این پژوهش کوشیدند تا بازنمود چندزبانگی را نیز در دیوارنوشته های کرمانشاه بررسی کنند. دیوارنویسی پدیده ای زبانی اجتماعی و ابزاری برای بیان دل مشغولی ها و اندیشه مردم هر جامعه است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی میدانی است که به شیوه گردآوری اسنادی (عکس برداری)، به مطالعه تعداد 2008 دیوارنوشته شهر کرمانشاه پرداخته است. از میان 2008 دیوارنوشته، 1/95 درصد دیوارنوشته های شهر به فارسی، 08/3 درصد به عربی و 5/1 درصد به انگلیسی است و هیچ دیوارنوشته ای به زبان کردی وجود ندارد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که دیوارنوشته های کرمانشاه بیشتر برگرفته از فرهنگ غیررسمی هستند که توسط توده مردم بر دیوار ها نقش بسته اند. در بررسی بازنمود چندزبانگی در کرمانشاه و در مقایسه سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی، زبان فارسی بیشترین مضامین ارزشی برآمده از فرهنگ رسمی و مضامین تبلیغاتی برآمده از فرهنگ غیررسمی را دربر داشت. دیوارنوشته های انگلیسی بیشتر مربوط به نام ها بودند و دیوارنوشته های عربی نیز مضمون عقیدتی مذهبی داشتند.

چشم انداز زبانی، حوزه پژوهشی نسبتاً جدیدی است که در سال های اخیر نظر پژوهشگران بسیاری را به خود جلب کرده است. در پژوهش حاضر تلاش شده است چشم انداز زبانی غرب ایران با نگاهی دقیق بررسی شود. به این منظور، مجموع 772 تابلو و علائم زبانی در شهرهای کرمانشاه، سنندج و ایلام عکس برداری شدند؛ سپس براساس تمایز از بالابه پایین (دولتی) درمقابلِ تمایز از پایین به بالا (بخش شخصی و خصوصی) طبقه بندی شدند. از مجموع 772 عکس، 578 عکس مربوط به تابلوها و علائم پایین به بالا و 194 عکس مربوط به تابلوهای بالابه پایین بوده است. نتایج چشم انداز زبانی نشان داد که درمیانِ نشانه های دوزبانه، فارسی-کردی بیشترین فراوانی را در سنندج دارد؛ درحالی که نشانه های فارسی-انگلیسی در کرمانشاه و ایلام بیشتر است. در همه شهرها، تابلوهای فارسی-عربی کمترین فراوانی را درمیانِ تابلوهای دوزبانه داشتند. سنندج تنها شهری بود که در آن زبان کردی بر علائم فارسی-کردی غالب بود.

چشم انداز زبانی حوزه ای در جامعه شناسی زبان است که به مطالعه متون نوشته شده در فضای عمومی می پردازد. در این حوزه مفاهیمی همچون الگوی بالا-پایین، الگوی پایین-بالا، نشانه های اطلاع رسانی و نشانه های نمادین و چندزبانگی مطرح اند. با توجه به اهمیت دوران انقلاب اسلامی در تاریخ معاصر ایران، در این پژوهش دیوارنوشته های ماه های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 از منظر حوزه نوین چشم  انداز زبانی بررسی می شوند. پیکره تحقیق کتاب تصاویر دیوارنوشته های انقلاب است که در سال 1361 منتشر شده است. یافته ها نشان می دهد تمام 150 نشانه زبانی مندرج در پیکره تحقیق تابع الگوی پایین-بالا هستند؛ چرا که همگی توسط شهروندان نوشته شده اند. از منظر کارکرد دیوارنوشته ها، 115 دیوارنوشته کارکرد نمادین دارند و 35 دیوارنوشته با هدف اطلاع رسانی درباره تحولات انقلاب نوشته شده اند. دیگر یافته جالب توجه این است که فارسی، زبان غالب دیوارنوشته هاست و شش مورد از آن ها به زبان انگلیسی و یک مورد نیز به زبان اسپانیایی است و در مواردی عبارات عربی نیز مشاهده می شود. همچنین، مشخص شد چشم انداز زبانی تهران در دوران انقلاب اسلامی بستری برای اسطوره سازی و نیز نوآوری های زبانی فراهم کرده است.