مطالعات فرهنگ - ارتباطات (نامه پژوهش فرهنگی سابق)

فضای مجازی، با تشکیل مرزهایی نوین در ارتباطات اجتماعی، زمینه شکل گیری فرصت ها و تهدیدهایی را برای انسان ایجاد کرده است. پژوهش پیش رو تلاش دارد تجربه زیسته بزرگسالان از فرصت ها و تهدیدهای ناشی از فعالیت در فضای مجازی را شناسایی کند. بدین منظور با استفاده از راهبرد نمونه گیری هدفمند از نوع ملاکی، تعداد 22 مصاحبه ایمیلی با سؤال های باز انجام شد. بزرگسالان در چهار خوشه مجزا به سؤال ها پاسخ دادند. برای دقت در تحلیل داده ها، از نرم افزار مکس کیو دی ای نسخه 12 استفاده شد. برای افزایش اتکاپذیری، تأییدپذیری، باورپذیری صحت داده ها، از شیوه های «بازرسی و بازبینی در زمان کُدگذاری»، «بهره گیری از نظرات همکاران پژوهشی و تأئید آن ها»، «تبیین جزئیات دقیق فرایند گردآوری و تحلیل داده ها»، «درگیری طولانی مدت» و سه سو سازی استفاده شد. در بخش فرصت های فضای مجازی و در خوشه های خانوادگی، فرزند یا دانش آموز و جامعه، به ترتیب «آگاهی از اخبار روز و تسهیل در انجام امور خانواده»، «استفاده از اخبار روز، افزایش سطح اجتماعی شدن و همگرایی با دوستان» و «کاهش هزینه ها» به مثابه مهم ترین درون مایه شناسایی شد. در مؤلفه تهدید های فضای مجازی، تقریباً همه درون مایه ها از لحاظ تکرار دارای وزن یکسانی بودند و تنها در دو خوشه فردی و خانوادگی، تکرار کُدهای مربوط به درون مایه اتلاف وقت، بیشتر بوده است. نتایج نشان داد که به رغم وجود فرصت های بی شمار فضای مجازی، به دلیل فقدان آموزش مناسب و کافی، تهدیدهای برآمده از فضای مجازی روز به روز بیشتر نمایان و اثرگذار می شود و ضرورت آموزش فراگیر سواد رسانه ای و مدیریت این فضا بیش از پیش احساس می شود.

یکی از بارزترین وجوه آینده پژوهی به مثابه یک فناوری اجتماعی، تصویرپردازی از آینده مطلوب و طراحی اقداماتی برای تحقق این آینده است. شکل بخشیدن به واقعیت اجتماعی آینده در فضای بین الاذهانی جمعی نیاز به رویکردها و ابزارهایی دارد که عمدتاً از جنس عناصر فرهنگی هستند و ریشه در تاریخ و عناصر نمادین مشترک و ارزش های یک اجتماع دارند. یکی از مهم ترین این عناصر، اسطوره است. در این مقاله ابتدا در چارچوب سنت پژوهش کیفی با تکیه بر روش تأملی و نظرورزی به تشریح نقش اسطوره در ساخت تصاویر ذهنی آینده پرداخته شده است و سپس دو مجموعه تلویزیونی «آب پریا» و «محله گل وبلبل» با استفاده از روش نقد اسطوره ای، تحلیل شده اند تا ظرفیت های رسانه برای بازآفرینی اسطوره ها به دقت بررسی شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که رسانه های جمعی به مثابه یکی از آبشخورهای فرهنگی، ظرفیت بالایی برای استفاده از اسطوره ها به منظور تصویرپردازی از آینده مطلوب جمعی دارند؛ اما نکته مهم، فهم کهن الگوها و تلاش برای بازآفرینی مداوم اسطوره ها در قالب داستان هایی است که نسل های امروز و فردا، بتوانند با آن ها ارتباط برقرار کنند.

هدف اصلی پژوهش بررسی تأثیر شبکه های اجتماعی بر تغییرات و جهت گیری های فرهنگی با توجه به نظریه اینگلهارت است. بر این اساس، پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال بود که؛ شبکه های اجتماعی جهت تغییرات فرهنگی را به سمت ارزش های مادی موردنظر اینگلهارت می برند یا به سمت ارزش های فرا مادی؟ در این پژوهش از روش ترکیبی (تحلیل محتوا و پیمایش) استفاده شد. در بخش پیمایش نگرش های دانشجویان نسبت به ارزش های مادی و فرامادی مدنظر اینگلهارت در شبکه های اجتماعی (در سال 1398) سنجیده شد و در بخش تحلیل محتوا نیز محتوای شبکه های اجتماعی در سال 1398 با ارزش های مادی و فرامادی مدنظر اینگلهارت سنجش شد. نتایج پیمایش در مورد «ارزش های موردتوجه کاربران در شبکه های اجتماعی» نشان داد که 53 درصد دانشجویان به ارزش های فرامادی توجه دارند. یافته های تحلیل محتوا نیز نشان داد که حدود 54 درصد پیام های تولیدشده در سه شبکه اجتماعی توییتر، تلگرام و اینستاگرام دارای ارزش فرامادی هستند. ترکیب نتایج تحقیق نشان می دهد محتوای فضای مجازی منطبق با نگرش های دانشجویان بوده و بیشترین توجه به سمت ارزش های فرامادی است. این یافته ها منطبق با نظریات اینگلهارت است و نشان می دهد سیر فرهنگی کشور همسو با تغییرات فرهنگ جهانی است.

پژوهش پیش رو با هدف مقایسه روابط صمیمانه در کاربران وابسته و غیر وابسته به اینترنت در میان دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی شهر تهران در سال 1397 طراحی و اجرا شده است. روش پژوهش توصیفی است و با تکنیک پیمایش و ابزار اندازه گیری پرسشنامه انجام شده است. یافته های پژوهش نشان داد میزان و نوع روابط صمیمانه در کاربران وابسته و غیروابسته به اینترنت، تفاوت دارد. از میان ابعاد «روابط صمیمانه»، بعد «سطح نزدیکی به دیگری» در کاربران وابسته به اینترنت با کاربران غیروابسته تفاوت دارد. همچنین یافته ها تفاوت معناداری بین «بعد اشتراک گذاری ارزش ها» و «فعالیت مشترک» در کاربران وابسته و غیر وابسته به اینترنت نشان داد. بدین معنی که روابط صمیمانه در میان کاربران وابسته به اینترنت در ابعاد ذکرشده، ضعیف تراز کاربران غیروابسته است. امّا روابط صمیمانه در دو «بعد شناخت از یکدیگر» و «بعد روابط عاطفی» درمیان کاربران وابسته به اینترنت و کاربران غیروابسته تفاوتی ندارد.

موسیقی یکی از پرکاربردترین و شاید از ضروری ترین انواع هنری است که در تولیدات رسانه های صوتی و تصویری نقش مهمی دارد. هر رسانه، معنایی به اقتضای خودش تولید می کند. موسیقی در رسانه رادیو همان معنایی را ندارد که به صورت تصویری از تلویزیون یا در قالب ویدئوکلیپ پخش می شود. موسیقی فقط ترکیب صداهای گوناگون سازها بر اساس اصول خاصی است که احساس و عواطف شنوندگان را تحت تأثیر قرار می دهد. اگر برای موسیقی معنایی وجود داشته باشد، شنوندگان از طریق تداعی، معنایی برای آن تصور می کنند. اگر قطعه موسیقی با کلام باشد یعنی سرود یا ترانه، ترکیب این دو متن، یعنی موسیقی و کلام نیز ممکن است معنای دیگری برای شنونده رادیو به وجود آورد. اگر همین قطعه موسیقی به صورت ویدئو موسیقی یا کلیپ باشد، بیننده با سه متن درهم تنیده مواجه می شود: موسیقی، کلام و تصویر. اگرچه کلیپ متن اصلی است ولی این سه متن کارکرد بینامتنی دارند که می تواند معنای ذهنی بیننده را عوض کند. در این مقاله با استناد به منابع کتابخانه ای، نگاهی به نشانه شناسی موسیقی و بینامتنیت و اقتضائات درک معنا در هر نوع رسانه و همچنین درک معنای موسیقی، به تبیین تفاوت معنایی موسیقی رادیو و ویدئو موسیقی یا کلیپ های تلویزیونی می پردازد.

پژوهش پیش رو به هویت سازی رسانه ای در جریان مذاکرات هسته ای و به طور موردی هویت گروهی نمایش داده شده از کشورهای عضو 1+5 در روزنامه ایران، دوره زمانی 1382 تا 1392، پرداخته است. در دنیای جدید رسانه ها در موضوعات مختلف به کمک سیاست خارجی آمده اند و با طرح موضوعات مختلف سعی در پیگیری منافع خود دارند. در این میان یکی از مهم ترین کارهایی که رسانه ها در این خصوص انجام می دهند هویت سازی از خود و دیگران است تا بدین ترتیب هم به شکل گیری ذهنیت تصمیم گیران کمک کنند و هم افکار عمومی را به سمت وسوی خاصی هدایت کنند. بر همین اساس، دیپلماسی رسانه ای یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین عوامل بر مسائل جدید به طور عام و مسئله روند هسته ای ایران به طور خاص است. سؤال تحقیق بدین صورت مطرح شده است که «هویت سازی رسانه ای روزنامه ایران درخصوص هویت گروهی اعضای 1+5 در سال های 92-82، از چه کاراکترها و مشخصه هایی برخوردار است؟» در این پژوهش یافته های تحقیق با استفاده از روش تحلیل محتوا ضمن تأکید بر سیالیت و برساخته بودن هویت کشورها در روابط بین الملل، هویت های گروهی اعضای 1+5 را در قالب گروه های «دوست» و «دشمن» نمایش می دهد.

جامعه شناسان حوزه خانواده بر این باورند که نوسازی مهم ترین عامل تغییر و تحولات خانواده در کشورهای در حال توسعه است. در ایران نیز پس از ورود نوسازی به کشور، نهاد خانواده طی چند دهه اخیر تغییرات متعددی را تجربه کرده است. پس از انقلاب ایران، سیاست ها و برنامه هایی در راستای حمایت از خانواده در مقابل چالش های پدیدار شده از نوسازی صورت گرفته است. به همین دلیل، هدف این پژوهش مطالعه تغییر و تحولات خانواده در بستر نوسازی و تأثیر آن بر سیاست گذاری ایران در حوزه خانواده است. روش پژوهش، کیفی است و از رهیافت نظریه داده بنیاد به منزله روش عملیاتی پژوهش استفاده شده است. نمونه آماری پژوهش، شهروندان شهر تبریز و انجمن خبرگان در این شهر هستند. راهبرد نمونه گیری، نظری و شیوه نمونه گیری، هدف مند است. یافته ها بیانگر آنند که نوسازی باعث تغییر در الگوهای خانواده، قواعد ازدواج و الگوهای همسرگزینی، عملکردهای خانوادگی، نگرش ها و الگوهای فرزندآوری، متوازن شدن قدرت در خانواده، تغییر در الگوهای اوقات فراغت و تغییر در نگرش ها و الگوهای طلاق شده است. همچنین سیاست های اتخاذشده از سوی دولت ها پس از انقلاب نتوانسته اند آسیب ها و چالش های خانواده را رفع کنند. این سیاست ها با مشکلاتی همچون فراگیر نبودن سیاست ها یا عدم رویکرد کل نگر به خانواده، داشتن رویکرد آسیب محور به خانواده، متعدد بودن نهادهای متولی خانواده، صریح نبودن سیاست های خانواده، مشخص نبودن طریقه دستیابی به سیاست ها، نادیده گرفتن تنوع خانواده ، عدم وجود بینش جامعه شناختی در سیاست ها و تقلیل فضای معنایی و مفهومی خانواده به تأمین نیازهای اساسی، مواجه هستند.

هدف این پژوهش بررسی جامعه شناختی سبک زندگی مصرفی سنتی و مدرن و برخی عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن در بین شهروندان کرمان است. پژوهش پیش رو به شکل توصیفی پیمایشی بوده و جامعه آماری شامل کلیه شهروندان بالای 18 سال کرمان است که از بین آن ها 400 نفر به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای به منزله نمونه آماری انتخاب و مطالعه شد. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه محقق ساخته با تکیه بر چهار مؤلفه اوقات فراغت، مدیریت بدن، الگوی تغذیه و الگوی خرید در دو بعد سنتی و مدرن بود. نتایج تحقیق نشان داد که پاسخگویان از سبک زندگی مصرفی سنتی تری برخوردارند. پاسخگویان در شاخص هایی مانند اوقات فراغت، مدیریت بدن، الگوی تغذیه و الگوی خرید، یعنی هر چهار مؤلفه سبک زندگی مصرفی، سبک سنتی تری داشتند. سبک زندگی سنتی برحسب جنس، سن، وضعیت تأهل و محله مسکونی تفاوت معنی داری را نشان داد. علاوه بر این، سبک زندگی مدرن نیز برحسب سن و وضعیت تأهل تفاوت معنی داری را نشان داد.همچنین سبک زندگی مصرفی در هر دو بعد سنتی و مدرن برحسب پایگاه اقتصادی اجتماعی اختلاف معنی داری را نشان داد. در شرایط امروزی، نقش نهادهای سنتی همچون خانواده و دین در جامعه پذیر کردن افراد افول کرده و نوعی درهم ریختگی فرهنگی بر جامعه حاکم است؛ در چنین شرایطی افراد به خصوص جوانان در ساختن هویتی مدرن و متمایز برای خویش، تحت تأثیر مدرنیته و فرهنگ مصرف گرای آن قرار می گیرند. پایگاه اقتصادی اجتماعی به منزله ترکیبی از عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در ساختن هویت و تمایزیابی افراد نقشی تعیین کننده دارد.

در این مطالعه که به روش کمی (توصیفی - پیمایشی) انجام شد؛ تلاش شد تا میزان مرزبندی و ترددهای فرهنگی بین گروه های سبک زندگی مختلف موجود در شهر تهران، بررسی شود. جامعه آماری، کلیه شهروندان شهر تهران که 16 سال به بالا بودند را شامل می شد. حجم نمونه شامل 625 نفر می شد که به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها، پرسش نامه محقق ساخته بود که میزان همبستگی آن، طبق آلفای کرونباخ بیش از 93 درصد بود. بر اساس داده ها و به روش تحلیل عاملی، پنج سنخ سبک زندگی «نامقید»، «نامساعد»، «منحرفانه»، «دینی»، «مساعد و برخوردار» استخراج شد که محور مرزبندی و ترددهای اجتماعی ساکنان شهر تهران در تعامل با یکدیگر بودند. نتایج، نشان دادند که درجه مرزبندی و ترددهای فرهنگی ساکنان تهران نسبت به گروه های سبک زندگی مختلف، متفاوت است. همچنین درجه مرزبندی و ترددهای فرهنگی  در مقایسه با گروه های سبک زندگی برحسب ویژگی های زمینه ای کنشگران اجتماعی متفاوت است. برای نمونه طبقات اجتماعی بالا، در مقایسه با طبقات اجتماعی پایین، افراد با سطح تحصیلات بالا در مقایسه با افراد با تحصیلات پایین تر، مردان در مقایسه با زنان، ساکنین محلات در خوشه بالاتر نسبت به خوشه های پایین تر، متولدین تهران در مقایسه با متولدین غیر تهران، جوان ترها در مقایسه با میان سال ها و مسن ترها، مطلقه ها و مجردها در مقایسه با متأهل ها و همسر فوت شدگان، بیشتر از مرزهای فرهنگی - اجتماعی، عبور می کنند. نتایج به دست آمده، با احتمال بیش از 99 درصد معنی دار بوده و همه فرضیه ها، تأئید شده اند.

امروزه کشمکش میان صاحبان خصوصی میراث فرهنگی و دولت ها در عرصه های مختلفی نمود پیدا کرده است. یکی از این عرصه ها، اختلاف میان دارندگان اموال فکری با نهادهای نگهداری کننده میراث فرهنگی به خصوص موزه ها، کتابخانه ها و آرشیوها است. در یک طرف دارندگان حقی هستند که با تکیه بر حق انحصاری خود مانع بهره برداری اشخاص ثالث می شوند و از سویی دولت ها و نهادهای عمومی هستند که به تحدید قلمرو مالکیت خصوصی و مدیریت دارایی فکری در قالب میراث فرهنگی می پردازند. متأسفانه برای حل این تعارض قوانین و آیین نامه خاصی وجود ندارد؛ بنابراین مقاله پیش رو با روش تحلیلی توصیفی به بررسی حوزه های این تعارض و سپس ارائه راهکار برای حل آن و سنجش اولویت ناشی از منافع عمومی و خصوصی می پردازد و در انتها نتیجه گیری می شود این تعارض و دوگانگی در تمامی شاخه های گوناگون حقوق مؤلف آشکارا وجود دارد و بنابراین ابتدا توسل به مذاکره و در صورت عدم امکان، ترجیح منافع عمومی بر مصالح فردی می تواند به عنوان راهکاری برای رهایی از این تعارض در نظر گرفته شود.