اسلام و مطالعات اجتماعی

عقلانیت و کنش، واژه هایی هستند که از حیث انتزاعی، به معنای برخاستگی از عقل و اراده اند، اما از حیث انضمامی، مبتنی بر چگونگی نگاه به ماهیت و قوای إدراکی و حرکتیِ انسان، معنای خاص خود را پیدا می کنند. بر همین اساس، در تحلیل وِبر، عقل و کُنش، به روش و عمل برآمده از عقل عملی خودبنیاد و عقلانیت کُنش اجتماعی، نیز به داشتن محاسبه ریاضی وار برای دست یابی به اهداف زندگی، تقلیل و جامعه غربی، جامعه ای عقلانی و در عین حال، مبتلا به بحران معنویت دانسته شده است. اما حکمای اسلامی، مبتنی بر نگاه خود، به ماهیت و قوای انسان، عقل را به معنای ظرفیت ادراک معانی؛ و کُنش را نیز منبعث از إراده برخاسته از قوه شوقیه متاثر از قوا وگرایشات نفوس سافل و عالی انسان می دانند؛ بنابراین، عقلانیت کُنش اجتماعی را به معنای مبتنی کردن کُنش های اجتماعی، بر ظرفیت ادراک معانی مجرد، در مراتب و مصادیق مختلف آن، تعریف و رعایت روش و محاسبه منطقی در کُنشِ اجتماعی را تنها یکی از معیارهای عقلانی بودن در نظر می گیرند و از این حیث، جامعه را نیز دچار بحران معنویت نمی کنند.</span>

هدف پژوهش، پاسخ به این پرسش است که مولفه های ارتباط میان فردی شیعیان با اهل سنت از دیدگاه معصومین(علیهم السلام) طبق کتاب جامع احادیث الشیعه چیست؟ بنابراین، با روش تحلیل محتوای کیفی عرفی و با رویکردی استقرایی، ابتدا داده های موجود، تحلیل شده و با استخراج مفاهیم کلیدی و مقولات اصلی و فرعی، نتیجه نهایی حاصل گشت. بر اساس یافته های پژوهش، در احادیث بر شیوه های ارتباطی در دو مقوله اصلی تاکید شده؛ نخست، شیوه های ارتباطات کلامی شیعیان در تعامل با اهل سنت، مشتمل بر چهار مقوله فرعی: جدال أحسن، تقیّه زبانی، فاش نکردن أسرار و رعایت آداب کُنش گفتاری است که همگی بر سنجیده بودن کلام شیعیان در شرایط گوناگون تاکید دارند. دوم، شیوه های ارتباطات غیرکلامی شیعیان در تعامل با اهل سنت است که هفت مقوله فرعی: أسوه سازی شیعیان، تقیّه رفتاری، برجسته سازی هویت شیعی، تبلیغ غیرمستقیم، همزیستی مسالمت آمیز، ایجاد فضای تکریم ائمه(علیهم السلام) و به کارگیری برخورد های سلبی را در بردارد. علت تنوع این مقولات، اهمیّت توجه به زمینه و شرایط ارتباط و ویژگی های مخاطب است که شیعیان ارتباط گر را ملزم به انتخاب بهترین شیوه ارتباط میان فردی با اهل سنت در هر موقعیتی می سازد. در پژوهش حاضر سعی شده به این بُعد از سخنان معصومین(علیهم السلام) پرداخته شود.

کل نظام هستی، هدف مند و بر پایه قانون علّی - معلولی استوار است. بر همین مبنا، روابط حاکم بر عالَم انسانی و غیرانسانی، مبتنی بر اصل تاثیر و تأثر است. روابط اجتماعی انسان نیز خارج از این سیستم و حتمی بودن نیست. قرآن که دربردارنده قوانین چیستی و چرایی عالم هستی است از هست اجتماعی سخن گفته و بر این دسته از قوانین إلزامی، نام «سُنن» نهاده است که در علوم اجتماعی به آن «سنت های اجتماعی» گویند. با توجه به گستردگی قرآن و محدودیت ظرفیت مقاله، در نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با کمک منابع تفسیری، تاریخی وجامعه شناسی برای شناسایی سنت های اجتماعی، تنها سوره مبارکه اسراء که کلیدی ترین سنت های اجتماعی را یادآور شده بررسی می شود تا مُدل فرایند تحقق سنت ها در جوامع بشری از مبدأ تا مقصد، شناسایی و به عنوان دانشی بنیادین، مفید برای تفسیر وقایع گذشته و تحلیل پدیده های پیش رو باشد. قوانین و سنت های شناسایی شده در این سوره عبارتند از: اصل هدایت گری خدا و هدایت پذیری بشر، اصل تربیتی تشویق و ترغیب، اصل مُرید و مختاربودن انسان، اصل بازخوردگیری و ارزیابی أعمال، سنت إستمهال، پاداش در قالب تنبیه مجرمین و طالحین و پیروزی صالحین و در نهایت، جانشینی اهل حق بر باطل یا سنت استخلاف.

نوشتار پیش رو، به دنبال بررسی و تحلیل نقش مؤثر ایرانیان در مراحل مختلف نهضت جهانی امام زمان(عج)است. این نهضت جهانی به سه مقطع مهم؛ ظهور، قیام و حکومت جهانی تقسیم می شود. ظهور، نویدگر آمدن منجی و قیام، بشارت گر اجرای برنامه های مُنجی و حکومت جهانی، ظرف اجرای تمام آرمان های ادیان الهی در آخرالزمان است. این سه مقطع، زمانی محقق می شوند که پیشاپیش، مناسبات و الزامات آنها از سوی مردم در جامعه، عملیاتی شود. بنابراین، نقش مردم در تحقق آن سه رُخداد عظیم و نیز در اجرای تمهیدات و مقدمات آن ها، نقش مهمی است. بر اساس روایات موجود در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت، در میان نقش آفرینان رُخداد ظهور و قیام، نقش سرزمین ایران و ایرانیان، پررنگ و اساسی است؛به طوری که روایات «رایات السود» که گزارشگر حرکت ها و نهضت های ایرانیان در آستانه ظهور می باشد به جایگاه و نقش بی بدیل ایرانیان، به ویژه نقش رهبران رایات السود؛ یعنی سید خراسانی و شعیب بن صالح در نهضت جهانی امام زمان(عج) به عنوان فرماندهان و سران لشگر حضرت اشاره می کند. نکته آخر این که، رایات السود، برای رُخداد ظهور و قیام دو کاربرد دارد: کاربرد اول، زمینه ساز ِظهور و قیام و کاربرد دوم، از نشانه های ظهور و قیام، تلقی می شود.

نگاه متفاوت فلاسفه مسلمان به مبانی معرفتی، ظرفیت های متمایزی برای تولید علوم اجتماعی فراهم آورده است. ظرفیت های روش شناختی عقل و نقل در سه عرصه: موضوع و غایت، مبانی معرفتی و نظریه های علوم اجتماعی از منظر استاد جوادی آملی، مورد توجه قرار گرفته است. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر، روش شناسی بنیادین و روش آن، تحلیلی است. توجه به پدیده های اجتماعی خُرد و کلان در عرصه موضوع، عدم إنحصار علم به روش تجربی و کثرت گرایی تداخلی روشی، پذیرش وجود جامعه در کنار اصالت فرد و قانون مندی جامعه و همچنین پذیرش انواع انسان از جمله ظرفیت های روش شناختی رویکرد مذکور است که طرح سه گونه تعاملات اجتماعی: استثماری، قراردادی و عاقلانه؛ تقسیم فرهنگ به سه مُدل: استثماری، قراردادی که تحت عنوان فرهنگ سکولار از آن نام برده می شود و فرهنگ متعالی؛ تقسیم جامعه به استبدادی، دموکراتیک و متمدن، در زمره ظرفیت های مبانی انسان شناختی آن است. امکان دستیابی به انواع نظریه های عقلی شامل: نظریه های تجریدی، نیمه تجریدی، تجربی، شهودی و نظریه های نقلی در تولید علم اجتماعی اسلامی نیز از جمله ظرفیت های عقل و نقل در عرصه نظریه پردازی است.

پساسکولاریسم، به معنای گرایش دوباره به دین و تأثیر آن در زندگی مردم است. پژوهش حاضر، به بررسی ارتباط آموزه های دینی بر سبک زندگی دبیرستان های ناحیه چهار قم به روش پیمایشی و با استفاده از پرسش نامه پرداخته است. برای محاسبه حجم نمونه از جدول مورگان، استفاده و برای هر دو گروه (دختر و پسر) به صورت مستقل، نمونه ای متشکل از 360 نفر به طور تصادفی انتخاب شد. تجزیه وتحلیل اطلاعات، با استفاده از آمار استنباطی است که از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، رگرسیون خطی ساده به دست آمده است. در این پژوهش، پرسش نامه سبک زندگی، شش عامل را که با هم ارتباط درونی داشتند، بررسی کرده است. نتایج پژوهش، نشان می دهد که آموزه های دینی در چهار بُعد از سبک زندگی، رابطه معناداری دارند که بیشترین تأثیر در بُعد درک از زندگی و سپس به ترتیب، مسئولیت پذیری اجتماعی، مدیریت إسترس و حمایت اجتماعی بود. نتایج مقایسه میان دو گروه پسران و دختران، نشان دهنده برتری گروه پسران در دو بُعد؛ حمایت اجتماعی و مدیریت إسترس نسبت به دختران و در مقابل، برتری ناچیز گروه دختران در دو بُعد؛ مسئولیت پذیری اجتماعی و درک از زندگی نسبت به گروه پسران است.

انقلاب فناوری اطلاعات، سبب تحول در نشانگرهای قدرت شده است. این تحولِ تکنولوژیکی، باعث شده تا عصر جدید مبتنی بر تکنولوژی ارتباطی را عصر اطلاعات بنامند. یکی از مسائلی که جمهوری اسلامی در این عصر با آن روبه رو است، طراحی الگویی برای مقابله با آرایش رسانه ای و تاکتیک های رسانه ای غرب با توجه به عصر اطلاعات است. دولت امریکا بارها با انواع روش های رسانه ای از تولید محصول تا ساختن زیرساخت های اینترنتِ پایه، تلاش کرده تا افکار عمومی جهانی از جمله ایرانیان را تحت تاثیر قرار دهد. فتنه سال 88، آغازی بر گستره شدن سپهر مجازی بر جغرافیای ایران بود. در این تحقیق پس از کُدگذاری های باز، محوری و گزینشی بر روی مجموعه اسناد و مصاحبه ها، مفاهیم نظری «ظهور جامعه شبکه ای بر بستر وب2» و «اتصال رسانه های فراملی و شکل گیری فضای خودمختاری» رویش کرده است. یافته ها نشان می دهد، الگوی مطلوب تقابلی در مقابل رسانه های رقیب بر دو پایه تولید محتوا و برقراری اتصال شبکه ای استوار است که با ایجاد آرایش چندلایه ای تلاش می کند تا محتوا و پیام موردنظر خود را به عملیات و کُنش تبدیل کند. این لایه ها بر اساس ماموریت خود به لایه های: تولید و توزیع محتوا، لایه عملیات شبکه و لایه عملیات حقیقی تبدیل می شوند. تمام تلاش این لایه ها آن است که ابتدا پیام خود را تولید و توزیع کنند و سپس با جذب اکانت ها بتوانند شبکه خود را بسازند. در نهایت، شبکه ای را که ایجاد شده است بتواند تبدیل به یک کُنش حقیقی شود و بر محیط حقیقی تاثیر گذارد.