اسلام و مطالعات اجتماعی

عدالت و آزادی از دغدغه های همیشگی بشری در حیات سیاسی- اجتماعی بوده است. با توجه به آن که گاه پنداشته می شود که میان آن دو، تقابل یا چالش است، فهم و بررسی رابطه آنها اهمیت بسیار دارد. هدف مقاله، پاسخ به این پرسش است که با توجه به آیات و منطق قرآن کریم، چه رابطه ای میان عدالت اجتماعی و آزادی وجود دارد. برای پاسخ، بر این امر تاکید شده است که با در نظرگرفتن مفهوم محوری احقاق حق در عدالت اجتماعی و با فراگیر شدن آن در جامعه، افراد به حقوق شایسته و بایسته خویش، دست می یابند و یکی از بزرگ ترین آن حقوق، آزادی است که با حضور عدالت، استیفا می شود. این نسبت را می توان با توجه به سخن الهی، در مصادیقی مانند رهایی از حاکمیت طاغوت و استثمار، اجرای احکام و دستورات الهی، محوریت قانون الهی، شورا، امر به معروف و نهی از منکر، رصد و پی جویی کرد. بی اعتنایی به عدالت، بی اعتنایی به آزادی است و بدون آزادی، همه حصه های عدالت در جامعه تامین نمی شود. این بررسی با توجه به روش تحلیلی انجام شده است.

عدالت اجتماعی از محورهای اساسی گفتمان اسلامی است که عمدتا ناظر به رابطه حکومت و مردم از سوی متفکران اجتماعی مورد مباحثه و مداقه قرار می گیرد. بُعد دیگر و مهم عدالت اجتماعی، ناظر به روابط میان افراد جامعه؛ یعنی ارتباطات اجتماعی در سطح افقی جامعه است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. نوشتار حاضر درصدد بازخوانی این سطح از عدالت اجتماعی در گفتمان اسلام با تکیه بر فرمایشات امیرمومنان(ع) در نهج البلاغه به شیوه ای اسنادی و تحلیلی است. این که خود مردم چگونه و در چه قالب هایی از تعاملات اجتماعی میان فردی یا گروهی، می توانند زمینه های تحقق عدالت اجتماعی و یا مجریان آن در این سطح باشند.توجه به مبانی عدالت اجتماعی و کاربست ظرفیت ها و راهکارهای تحقق آن از منظر امام علی(ع) همچون؛ مسئولیت اجتماعی، توجه به حقوق افراد، عدم ثروت اندوزی ظالمانه، حریت انسانی، توجه به منافع عامه مردم، مواجهه مناسب با اقلیت های غیرمسلمان، زدودن شکاف طبقاتی بین مردم، مبارزه با تبعیض نژادی، توجه به نعمات الهی، انتفاع متقابل فرد و جامعه، تعاملات خویشاوندی مطلوب و التزام به عدالت فردی می تواند جامعه اسلامی را در راه رسیدن به سطح مطلوب عدالت اجتماعی در سطح میان فردی جامعه مدد نماید.

عدالت الهی در تکوین و تشریع و عدالت انسانی در جنبه های فردی و اجتماعی مورد توجه و نظریه پردازی، اندیشمندان بسیاری قرار گرفته است. اما در اغلب موارد، عدالت اجتماعی به معنای عام در برابر عدالت فردی قرار گرفته که مانع از توجه به عدالت اجتماعی به معنای خاص و در برابر عدالت سیاسی و عدالت اقتصادی شده است. در این بین، علامه طباطبایی، شهید صدر و سید قطب، تلاش کرده اند ابعاد عدالت اجتماعی به معنای خاص را مورد توجه قرار دهند. در این مقاله، با روش تحلیلی به بازخوانی نظریه سیدقطب درباره عدالت اجتماعی پرداخته و ابعاد عدالت اجتماعی را مورد بازخوانی قرار داده ایم. عدالت ساختاری، عدالت نهادی، عدالت فرهنگی، عدالت در برخورداری از امنیت اجتماعی، دریافت خدمات اجتماعی به ویژه در عرصه های بهداشت، سلامت و درمان، برخورداری از امکانات مناسب برای گذران اوقات فراغت در حوزه های جغرافیایی مختلف و برای گروه های سنی و جنسی متفاوت، تراکم جمعیتی در مناطق شهری، دسترسی به آب سالم، فضای سبز مناسب و استاندارد و اماکن ورزشی و تفریحی از آن جمله ابعاد عدالت اجتماعی است.

با وجود این که واسازی غالباً به خنثی بودن و بی تفاوتی نسبت به ارزش های اخلاقی متهم شده است، در این نوشتار که مطالعه ای موردی درباره دیدگاه دریداست، شاهد خواهیم بود که چگونه دریدا واسازی را به عنوان یک استراتژی ایجابی و هنجاری در تحقق عدالت تفسیر می کند. او اقتدار حکومتی را به دلیل خصوصیت دوگانه و متضادی که دارد، قابل واسازی می داند ولی از سوی دیگر، عدالت و ارزش های اخلاقی عام و جهان شمول واسازی پذیر نیستند. همین واقعیت می تواند امکان بازطراحی و اصلاح قوانین موجود را در جهت تحقق عدالت به همراه داشته باشد. دریدا، از بازبینی جدّی سیستم قضایی بر مبنای تمایل برای یک «عدالت غیرممکن» سخن می گوید؛ عدالتی که فراسوی منطق حساب گرانه قانون باشد. بدین ترتیب، واسازی صرفاً نظریه ای راجع به متون فلسفی یا ادبی نیست که هیچ ارتباطی با واقعیت های بیرونی نداشته باشد، بلکه رویکردی اخلاقی نسبت به جهان است که می تواند روش تفکر و زندگی اجتماعی ما را در قبال «دیگری» تغییر دهد.

عدالت، به عنوان یک اصل اجتماعی، مفهومی دیرینه در نظام فکری و اجتماعی انسان به شمار می آید. دیدگاه های لیبرالیستی، نئولیبرالیستی، سوسیالیستی، جان راولزی، جامعه گرایان و اسلامی از گفتمان های مطرح درباره عدالت اجتماعی هستند. چگونگی برقراری عدالت اجتماعی در هر یک از این گفتمان ها متفاوت می باشد. در جامعه ما نیز - علی رغم گذشت چند دهه از انقلاب - عدالت اجتماعی به لحاظ مفهومی در میان اندیشمندان و متفکران جامعه دارای معانی متفاوتی است. در این مقاله، گفتمان های عدالت اجتماعی از منظر اساتید جامعه شناسی دانشگاه های دولتی شهر تهران؛ یعنی دانشکده های علوم اجتماعی دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، شاهد، تربیت مدرس، بهشتی، الزهراء و خوارزمی بررسی شده است. روش پژوهش حاضر، کیفی بوده و با روش تحلیل روایت و تکنیک مصاحبه حضوری انجام و برای انتخاب مصاحبه شوندگان (20 نفر) نیز از روش گلوله برفی استفاده شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که گفتمان های راولزی و اسلامی در بین اساتید از اهمیت بیشتری برخوردارند. اینکه گفتمان عدالت اجتماعی اسلامی در کنار گفتمان عدالت راولزی آمده به دلیل برخی شباهت ها میان این دو گفتمان می باشد؛ گرچه در مبانی و محتوای مقولات مربوط به عدالت اجتماعی با هم تضادهایی نیز دارند.اساتید جامعه شناسی، معتقدند برای برقراری عدالت اجتماعی و رسیدن به یک نظریه جامع، نیازمند الگویی متناسب با فرهنگ و بستر اجتماعی جامعه خود هستیم.

هر چند در تفسیر ماهیت و تشخیص مصادیق و معیارهای عدالت اجتماعی دیدگاه های مختلفی وجود دارد، اما این مهم همواره از بایسته های مشترک و آرمان های مطلوب جوامع در طول تاریخ بوده است. اهمیت عدالت اجتماعی در اسلام تا بدان جاست که در آیات قرآن تحقق آن به عنوان غایت ارسال رسل معرفی شده است؛ چراکه عدالت ، بستر رشد انسانی و اخلاقی فرد و جامعه است و فقدان آن تأثیرات مخربی را بر تمام ساحات زندگی برجای می گذارد. عدالت اقتصادی از مهم ترین شاخصه های عدالت اجتماعی است که فقدان آن سبب بروز فقر در اقشار جامعه می شود. فقر زنان به معنای افزایش زنان در ترکیب جمعیت فقیر یکی از مسائل پیش روی زنان در کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته می باشد که در سال های اخیر رشد بسیاری نیز یافته است. در این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی، با ارائه تصویری از پدیده فقرزنانه در ایران و اشاره به اقدامات دولت در پیشگیری و درمان این مسئله، علل و عوامل آن مورد بررسی قرارگرفته و سپس وضعیت موجود را با توجه به مؤلفه های عدالت اجتماعی در اسلام مورد سنجش قرارداده و به دنبال آن راه کارهایی برای حل مسئله ارائه گردیده است. بررسی ها ، نشان می دهد علی رغم وجود احکام مترقی اسلام ، فقرزنانه در جامعه ایران در حال افزایش است که بخش مهمی از آن، ناشی از عدم اجرای عدالت اقتصادی مورد نظر اسلام نسبت به زنان است و نیز با اهدافی که اسلام از طریق اجرای عدالت در پی تحقق آن هاست، منافات دارد.