اسلام و مطالعات اجتماعی

این نوشتار درصدد پاسخ به نسبت آسیب های اجتماعی با مسجد به مثابه نماد دین است؟ آسیب های اجتماعی در ایران معاصر، استمرار آسیب های جهانی هستند که تجدد منجر به آن شده است و لذا دین و مسجد که نقشی پیشگیرانه در مواجهه با آسیب های اجتماعی داشتند، با کمرنگ شدن حضور در دوره معاصر، کارویژه دفع آسیب ها را از دست داده و به کارکردهای رفع آسیب ها تقلیل یافته اند. هدف از این مقاله، ترسیم رویکردی پدیدارشناختی نسبت به مساجد در دوران معاصر است و روش تحقیق اسنادی و توصیفی - تحلیلی می باشد. نتایج نشان می دهد، مساجد اگرچه در طول تاریخ با فقدان نهادهای تخصصی مدرن و یا اختلال کارکردی ساختار جامعه، نقش جهادی و مدنی مطلوب را ایفا کرده اند، اما با گستره و هجوم تمدنی و فرهنگی و رسانه ایِ آسیب ها، اولاً نیاز به پاسخ مطلوب از سوی همان نهادهای تخصصی، البته با مدلی ایرانی- اسلامی است و در صورت اضطرار و نیاز به نقش مسجد، تقویت امکانات، تجهیزات و بودجه مناسب در مساجد یک ضرورت و مقدمه است تا مواجهه ای <br /> متوازن برقرار شود و الا این انتظار رفع و درمان آسیب ها از مساجد، بدون منطق بوده و مستلزم تبرئه مدرنیته است.

مسجد، مهم ترین نهاد اجتماعی جامعه اسلامی و محور دیگر نظامات و نهادهای اجتماعی به شمار می آید؛ به طوری که نوع رابطه و تعامل با این نهاد مقدس، معنا و جایگاه دیگر نهادهای اجتماعی، در جامعه اسلامی را معین می کند. بی تردید، در چنین ساختاری، مسجد می تواند همه ظرفیت های خود را برای نقش آفرینی مطلوب در جامعه اسلامی به کار گیرد و تأثیرگذار باشد. در تجربه تاریخی و اجتماعی مسلمانان به ویژه در صدر اسلام، نمونه هایی از این نقش آفرینی یافت می شود. با وجود این، به نظر می رسد، در جامعه کنونی، علی رغم تلاش متولیان نظام اسلامی در حوزه مسجد، جایگاه و کارکرد مسجد، همواره دچار تغییر بوده است و آن گونه که انتظار می رفت، کارکردهای اجتماعی مطلوب خود را در جامعه ایفا نکرده است. پرسش اصلی مقاله این است که؛ علل تغییر جایگاه و کاهش کارکردهای اجتماعی مسجد در دوران معاصر چیست؟ هدف مقاله، دست یابی به مهمترین علل است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و برای گردآوری اطلاعات از شیوه اسنادی بهره گرفته شد. یافته ها نشان می دهد، تغییرات پدیدآمده در سطوح قانون گذاری، سیاست گذاری و مدیریتی، پدیدآمدن مراکز مشابه و نوع برنامه های عملی در مسجد، سبب تغییر جایگاه اجتماعی و به تَبَع آن، کاهش کارکردهای مطلوب مسجد به ویژه در مواجهه با مسائل و آسیب های اجتماعی شده است.

مسجد در فرهنگ اسلامی جایگاه ارزشمند و نقش مهمی در نظام های اجتماعی دارد. مسجد به عنوان نهاد تأثیرگذار در عرصه های اجتماعی، دارای عناصر و عوامل متعددی و مهمی است که می تواند آسیب های اجتماعی را مدیریت کند. به این عوامل مهم، پیشران گفته می شود. درک صحیح پیشران ها سبب می شود سیاست گذاران اجتماعی برای مدیریت آسیب های اجتماعی، از ظرفیت های فرهنگی مسجد بهره جویند. هدف این مقاله، شناسائی و تحلیل پیشران های فرهنگی مساجد و تعیین روابط میان آنها برای مدیریت آسیب های اجتماعی است. پرسش اصلی عبارت است از: پیشران های فرهنگی مساجد در مدیریت آسیب های اجتماعی چیست و چه رابطه ای بین پیشران های مذکور برقرار است؟ پژوهشگر برای حل مسئله پژوهش، از روش تحلیل محتوای کیفی برای یافتن پیشران ها بهره جست و سپس با استفاده از روش ساختاری تفسیری، روابط بین هر یک از پیشران های شناسائی شده را مورد تحلیل قرار داد. پیشران های شناسائی شده عبارتند از: «توسعه و گسترش گروه های جهادی»، «ترویج ارزش های دینی در محله ها»، «توسعه نشاط اجتماعی»، «توسعه و گسترش فعالیت های تفریحی ورزشی»، «نقش محوری مسجد در محلات»، «به کارگیری و بهره مندی از ظرفیت های پیرامونی» و «منزلت اجتماعی بالای مساجد در بین مردم». پیشران های مذکور در شش سطح ساختاربندی شدند.

مسجد و نقش اهل مسجد در هدایت گری کنش گران اجتماعی در افزایش نسل باایمان، از اهمیت زیادی برخوردار است. هدایت مردم به سوی بقاء و ازیاد نسل پاک در مساجد اتفاق خواهد افتاد. افزایش جمعیت، علاوه بر تأثیرات عمیق بر ساختارهای اجتماعی، در گروی عوامل انسانی و کنش گران اجتماعی نیز خواهد بود. در جامعه دینی، عاملیت کنش گران، در مساجد به عنوان پایگاه های عبادی متبلور می شود. در این میان، نقش نخبگان مذهبی (علماء) در هدایت فکری و رفتارهای اجتماعی بسیار برجسته است و امروزه هرگونه عملکردهای اجتماعی را در گروی نقش آفرینی نخبگان تلقی می کنند. از این روی، مساجد به عنوان پایگاه اجتماعی و ظهور و بروز تفکر ایدئولوژیک و جهان بینی اسلامی چگونه می توانند در کاهش آسیب های جمعیتی نقش آفرینی کند؟ برای پاسخ به این پرسش، با روش تحلیلی-توصیفی که به شرح وقایع و پدیده ها، براساس اطلاعاتی که جنبه توصیفی دارد، خواهیم پرداخت. آنچه که از یافته های پژوهش به دست می آید حاکی از آن است که عوامل انسانی در گروه های مرجع نخبگانی مساجد، می توانند با استخراج نظریه های دینی از منبع قران کریم و تفسیر اجتهادی آن به جهت دهی فکری و رفتاری کنش گران اجتماعی بپردازند و از طریق تبیین کثرت موالید، به پیشگیری از کاهش جمعیت اقدام نمایند. ارائه راه کارهای مؤثر در این پیشگیری از نوآوری های این پژوهش خواهد بود.

مسجد، علاوه بر کارکرد اصلی خود که طبق نصوص دینی، عبادت گاه مسلمانان بوده، کارکردهای دیگری ازجمله: ایجاد زمینه های همبستگی و مددکاری اجتماعی، تأثیر بر خُرده نظام فرهنگی جامعه، تولید و استمراربخشیدن فرهنگ منتزع از متون و منابع دینی می تواند داشته باشد. یکی از کارکردهای مهم مسجد می تواند تنظیم، اصلاح و بهبود روابط اجتماعی و نیز روابط بین همسران باشد؛ روابطی که گاه به سبب بروز ناسازگاری ها به اختلافات عمیق تبدیل شده و به گسست خانواده منجر می شوند و انواعی از آسیب ها در سطوح متفاوت خرد و کلان را در پی دارد. مقاله حاضر درصدد پاسخ گویی به این پرسش است که «مسجد چگونه می تواند در کنترل آسیب های اجتماعی ناشی از طلاق مؤثر باشد؟» این مقاله با روش کیفی و تحلیل آیات، روایات و نیز سیره معصومین^ به تبیین مسئله پرداخته است. نتایج نشان می دهد، مسجد با استفاده از ظرفیت ها و توسعه کارکردهای خود؛ به ویژه در امور مربوط به خانواده، می تواند زمینه ایجاد آگاهی های اولیه را برای پیشگیری از بروز منازعات و برنامه ریزی در برخی مداخلات پیش از ازدواج فراهم کرده، مهارت های حل مسئله را به زوجین آموزش داده و در صورت بروز ناسازگاری ها، با ارائه مشاوره های تخصصی، تحمل آن ها را بالا برده و باعث حل اختلافات شان گردد. و در نهایت، در صورت بروز طلاق، با زمینه سازی و انجام برخی حمایت ها و اقدامات عملی از زوجین و فرزندان و همچنین با بسترسازی برای ازدواج مجدد، آسیب های اجتماعی این پدیده را کاهش دهد.

اعتیاد از مهم ترین آسیب های اجتماعی جامعه کنونی به شمار می آید. با وجود تلاش نهادهای قانونی و اجرایی برای کنترل و پیشگیری از این آسیب، بر اساس آمارهای رسمی، همچنان وضعیت ابعاد این پدیده، بحرانی است. در کنار نقش آفرینی های مختلف نهادهای رسمی و غیررسمی، مسجد به سبب جایگاه خاص و تأثیرگذاری ویژه آن بر آحاد جامعه، می تواند در پیشگیری و کاهش اعتیاد نقش آفرینی کند. پرسش اصلی این پژوهش نیز عبارت است از اینکه مسجد چگونه و در چه سطحی می تواند در این مسئله اجتماعی نقش آفرینی کند؟ و هدف آن شناسایی چگونگی نقش آفرینی این نهاد اجتماعی مقدس و دستیابی به سازوکارهای مواجهه صحیح آن با این پدیده اجتماعی معاصر است. برای به دست آوردن اطلاعات پژوهش، ترکیبی از روش های اسنادی و کیفی (مصاحبه و مشاهده) استفاده شده و از روش تحلیل محتوا نیز برای تجزیه و تحلیل داده ها بهره گرفته شد. از یافته های تحقیق به دست می آید، مسجد با توجه به ظرفیت و جایگاه متعالی خود در میان اجتماع انسانی بویژه جوامع مسلمان، می تواند با رعایت اصول کار تشکیلاتی متناسب با اقتضائات مسجد در سطوح مختلف پیشگیری، درمان و مبارزه با اعتیاد و همچنین صیانت از معتادان بهبودیافته و خانواده های آنها در سطح محله و منطقه پیرامونی خود نقش آفرینی کند.

بنای جامعه اسلامی بر محوریت مسجد گذاشته شده است. مسجد با کارکردهای متعدد خود در ابعاد مختلف اجتماعی و با تاکید بر جنبه معنوی، نقشی هدایت کننده برای انسان ها به سوی خداوند متعال دارد. آموزه های نشریافته از مسجد، همگی با جهت دهی زندگی فردی و اجتماعی انسان ها به صراط مستقیم و در نتیجه، سعادت او سامان یافته اند. مسجد، سوای از ظرفیت های درونی خود برای هدایت انسان ها، می تواند در تعامل با دیگر نهادهای جامعه فضای عمومی را مشابه فضای درونی خود نماید. انتظار عمومی از محیط پیرامون مسجد، تأثیرگذاری فضای معنوی درون مسجد بر اطراف آن است. با وجود این، امروزه محیط پیرامون مسجد، عمدتاً متأثر از زندگی اجتماعی بیرونی است و مسجد به دلایل مختلفی تأثیرات کمی بر آن دارد و لذا شاهد ارتکاب انواع جرم ها، ناسازگارهای اجتماعی، تنش، سرقت، نزاع و... در محله و جوامعی هستیم که معمولاً مسجد هم وجود دارد. سؤال این است که مسجد در مواجهه با این مشکلات خُرد چگونه می تواند عمل کند و به سالم سازی محیط پیرامون کمک کند؟ روش تحقیق نیز توصیفی تحلیلی است. یافته های نشان می دهد، ظرفیت های سالم سازی محیط اجتماعی پیرامون مسجد به خوبی شناسایی و تبیین نشده و لذا در عرصه عمل نیز کمتر به کار گرفته شده است. مسجد می تواند با فعال کردن سازوکارهای تعامل خود با محیط پیرامون از قبیل، تعریف بخش های خاص مسجد و محله، استفاده از ظرفیت نخبگان علوم اجتماعی و مدیریتی، بهره گیری از توان مندی خانواده ها در واگذاری برخی از نقش های نهادهای رسمی، به سالم سازی محله و محیط پیرامون خود کمک کند و در شکل گیری جامعه اسلامی نقشی ویژه ایفا نماید.