رویکرد اجتهادی

در نگاه اول فرهنگ متعلق به بینش، گرایش و رفتار مردم یک جامعه بوده و در مقابل حقوق متعلق به بایدها و نبایدهایی است که در حکومت دینی از دین گرفته می شود. مقاله حاضر با بیان تأثیر فرهنگ بر حقوق در پی نشان دادن حضور فرهنگ حتی در حقوق دینی است. تأثیر فرهنگ بر حقوق را می توان از زوایای مختلفی بررسی کرد. در بررسی اول با توجه به پیوست حقوق به دین، رابطه فرهنگ با دین بحث می شود. سه رویکرد «سنتی»، «ترجمه فرهنگی دین» و «اجتهادی» در مورد قلمرو دین مطرح شده است. ترجمه فرهنگی، دین را از فرهنگ جدا کرده و به فرهنگ اصالت می دهد، رویکرد سنتی، فرهنگ را تحت نظر دین آورده و هر فرهنگ مستقل از دین را نفی می کند و در نهایت رویکرد اجتهادی، نظر بینابین و متعادل در تعامل فرهنگ و دین برگزیده که دلایل ترجیح این رویکرد بیان می شود. بررسی دوم به منشأ انتزاع حقوق پرداخته و با توضیح نظریه اعتباریات علامه، از تأثیر فرهنگ بر وضع حقوق گفته می شود. و در نهایت بررسی سوم مقاله، به تأثیر فرهنگ در اجرایی و عملیاتی شدن حقوق توجه کرده و از مباحث انتزاعی و مبنایی فاصله می گیرد. بر این اساس کنار گذاشتن فرهنگ موجب بیهودگی و ناکارآمدی حقوق خواهد شد. موضوع تعزیرات در فقه و نقش حاکم در مصلحت سنجی آن مهم ترین اماره برای نشان دادن تأثیر فرهنگ بر حقوق دینی است؛ چراکه مهم ترین تضمین برای اطمینان حاکم شرع برای عملیاتی شدن تعزیرات، همراهی فرهنگی جامعه مخاطب است.

آمنه ودود[1] یکی از نظریه پردازان فمینیسم اسلامی است که طرفدار بازخوانی متون مقدس درباره ی زنان است و با رویکرد هرمنوتیکی و فمینیستی قرآن را تفسیر کرده است. یکی از مفاهیمی که ودود به آن توجه داشته، مفهوم «نقش جنسیتی» است. تفسیر ودود از این مفهوم در دو اثر او نخست در سال 1999 در کتاب قرآن و زن؛ بازخوانی متن مقدس از منظر یک زن و سپس در سال 2015 در مقاله ای در کتاب Men in Charge بیان شده است. ودود در تفسیر اولیه ی خود، مفهوم نقش جنسیتی را ذیل آیه ی 34 سوره ی نساء بررسی می کند. او تأکید می کند که هیچ نقش تعریف شده و دائمی در قرآن برای زنان و مردان بیان نشده است. از سوی دیگر، نظام سلسله مراتبی شیطانی قوامیت را تعریف می کند که مخل ارتباط مستقیم خدا و زن است. تفسیر ودود را می توان مطابق رویکرد تفسیری اجتهادی- کلامی نقد و بررسی کرد. طبق رویکرد منتقدین، قوامیت منطبق بر تفاوت های طبیعی زن و مرد است و منظور از آن ارزش گذاری ذاتی مرد نسبت به زن نیست. <br clear="all" /> [1]. Amina Wadud

نگاه متفاوت فلاسفه مسلمان به مبانی معرفتی، ظرفیت های متمایزی برای تولید علوم اجتماعی فراهم آورده است. ظرفیت های روش شناختی عقل و نقل در سه عرصه: موضوع و غایت، مبانی معرفتی و نظریه های علوم اجتماعی از منظر استاد جوادی آملی، مورد توجه قرار گرفته است. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر، روش شناسی بنیادین و روش آن، تحلیلی است. توجه به پدیده های اجتماعی خُرد و کلان در عرصه موضوع، عدم إنحصار علم به روش تجربی و کثرت گرایی تداخلی روشی، پذیرش وجود جامعه در کنار اصالت فرد و قانون مندی جامعه و همچنین پذیرش انواع انسان از جمله ظرفیت های روش شناختی رویکرد مذکور است که طرح سه گونه تعاملات اجتماعی: استثماری، قراردادی و عاقلانه؛ تقسیم فرهنگ به سه مُدل: استثماری، قراردادی که تحت عنوان فرهنگ سکولار از آن نام برده می شود و فرهنگ متعالی؛ تقسیم جامعه به استبدادی، دموکراتیک و متمدن، در زمره ظرفیت های مبانی انسان شناختی آن است. امکان دستیابی به انواع نظریه های عقلی شامل: نظریه های تجریدی، نیمه تجریدی، تجربی، شهودی و نظریه های نقلی در تولید علم اجتماعی اسلامی نیز از جمله ظرفیت های عقل و نقل در عرصه نظریه پردازی است.

در زمینه امکان، ضرورت و کیفیت تولید علم دینی دیدگاه ها و نظرات مختلفی ارائه گردیده است که یکی از مهمترین و اصلی ترین این دیدگاه ها مربوط به آیت الله جوادی آملی می باشد که اصلاحاً از آن به عنوان رویکرد اجتهادی یاد می گردد. با توجه به جایگاه علمی و اهمیت نظریه ایشان در میان رویکردهای مختلفِ مطرح در زمینه تولید علم دینی، این مقاله به دنبال بررسی دقیق و جامع رویکرد ایشان می باشد. لذا با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان لاکلاو موفه، عناصر گفتمانی موجود در رویکرد ایشان شناسائی و در یک نظام معنایی- ارتباطی ارائه گردیده است. بر اساس تحلیل گفتمان صورت گرفته، عنصر «جامعیت دین» و نگاه حداکثری به آن، به عنوان دال برتر، در نقطه مرکزی نظریه ایشان قرار گرفته است و سایر عناصر شناسائی شده به عنوان دال های فرعی در ارتباط با این دال، تعریف شده اند و با مفصل بندی صورت گرفته، با یکدیگر ارتباط معنایی پیدا کرده اند.